Քանի՞ Տարեկան Է Ազրպէյճանցի Ժողովուրդը. Կրկին Ապշերոնեան Մահմետականների Ինքնութեան Շուրջ (Ա. Մաս )

ՀԱՅԿԱՐԱՄ ՆԱՀԱՊԵՏԵԱՆ

Մերօրեայ Ազրպէյճանը «խաւիարային դիւանագիտութեան» նմանութեամբ զարգացնում է նաեւ «խաւիարային գիտութիւն»` ոչ միայն Ազրպէյճանում, այլեւ արտասահմանում պատուիրելով «հետազօտութիւններ», որոնք ժամանակակից Ազրպէյճանի Հանրապետութեան տարածքը, ինչպէս նաեւ Արցախը, Զանգեզուրն ու Երեւանը ներկայացնում են որպէս հազարամեակների ազրպէյճանական հայրենիք: Յետին թուով Պաքուն որպէս աղուանական է հռչակում նշուած տարածքների կամ հայկական միւս բնակավայրերի քրիստոնէական կոթողները: Անգամ եթէ դրանք աղուանական լինէին, ապա նոյնիսկ այդ դէպքում Ազրպէյճանին Հայաստանի համեմատ որեւէ առաւելութիւն չի տրւում յաւակնելու Աղուանքի պատմականօրէն քրիստոնէական տարածքների ժառանգորդը լինելուն: Ընդհակառա՛կը, աղուանական քաղաքակրթութիւնը շատ մօտ էր հայկականին` որեւէ առնչութիւն չունենալով Ազրպէյճանի թուրք-թաթարական դիմագծի հետ:

Այնքանով, որքանով որ Եգիպտոսի արաբները կարող են յաւակնել բուրգերի պատմական տէրը լինելուն, նոյնքան էլ մերօրեայ Ազրպէյճանի բնակիչները կարող են յայտարարել, թէ իրենք պատմական իրաւունքներ ունեն Աղուանքի քրիստոնէական կոթողների նկատմամբ: Մի տարբերութեամբ, որ Եգիպտոսում նման անհեթեթ յայտարարութիւններ չեն անում:

Սակայն մի բան, որը Պաքուն արդէն ֆիզիքապէս չի կարող փոխել, դա նախորդ հարիւրամեակներում կամ տասնամեակներում մեր տարածաշրջանի վերաբերեալ արդէն իսկ տպուած հետազօտութիւններն են: Այն ժամանակ Ազրպէյճանն անկախ չէր կամ ընդհանրապէս չկար, հետեւաբար «խաւիարային դիւանագիտութիւնն» ու Հայտար Ալիեւի հիմնադրամը չէին գործում, եւ օտար մասնագէտներն ազատ էին սեփական հետազօտութիւններն առաւելագոյնս անաչառ իրականացնելու հարցում:

Եւ հէնց այս աղբիւրների ուսումնասիրութիւնը կարող է եւս մէկ լոյս սփռել թէ՛ արցախեան եւ թէ՛ ընդհանրապէս պատմութեան թեմայով հայ-ազրպէյճանական հակասութիւնների վրայ:

Ընդ որում, նշուած հետազօտողների զգալի մասը գործնականում հակաազրպէյճանական կամ հայանպաստ որեւէ կողմնորոշում չունէր:

Նրանք պարզապէս արձանագրել էին առարկայական իրականութիւնը:

Ի՞նչ Էին Գրում Աշխարհի Հանրագիտարանները

Բրիտանական հանրագիտարանի առաջին տպագրութիւնը թուագրւում է 18-րդ դարով (1768-1771թթ): Ռուսական կայսրութեան Պրոքկաուզի ու Եֆրոնի հանրագիտարանը սկսել է տպուել 1890-ից եւ աւարտուել 1907-ին: Իսլամութեան թեմայով առաջին հանրագիտարանը հրատարակուել է 1913-ից, երբ լոյս տեսաւ առաջին հատորը: Հանրագիտարանների վրայ աշխատել են տասնեակ մասնագէտներից բաղկացած խմբեր լաւագոյն գիտական հաստատութիւններից: Ի՞նչ են նրանք ասել Ազրպէյճանի ու Հայաստանի մասին:

Յատկապէս ուշագրաւ է թւում Իսլամութեան հանրագիտարանը, որի առաջին հրատարակութիւնը տպուել է Հոլանտայի Լէյտըն քաղաքում, «The Encyclopedia of Islam: A dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan peoples» վերնագրով, 1913-1930թթ.: 1960-ին սկսուեց երկրորդ լրացուած հրատարակութեան տպագրութիւնը` «The Encyclopedia of Islam: new edition». Երկու տարբերակներում Ազրպէյճանի բաժինը երկու տարբեր կերպ է ներկայացուած: Դրանց համադրութիւնից տեսանելի է ազրպէյճանական ինքնութեան շուրջ միջազգային ընկալումների շարժաբանութիւնը:

Առաջին տպագրութեան մէջ (1913թ.) Ազրպէյճան անունը վերաբերում էր բացառապէս իրանական Ատրպատականին: Որեւէ Կովկասեան Ազրպէյճանի մասին հանրագիտարանում խօսք չկայ: Ըստ հանրագիտարանի, «ժամանակակից Ազրպէյճանը (խօսքը 1913-ի մասին է, Հ.Ն.) հիւսիսից սահմանակից է Կովկասին»: Այսինքն, հանրագիտարանի համաձայն, Կովկասում Ազրպէյճան չկայ, այլ միայն` Կովկասից հարաւ:

Հանրագիտարանը որպէս մահմետական աշխարհի հետ շփումներ ունեցող եւ աշխարհագրօրէն մօտ երկիր համապարփակ անդրադառնում է Հայաստանին: Ընդ որում, եթէ Ազրպէյճանի բաժինը գրքում զբաղեցնում է մէկուկէս էջ, Հայաստանինը 14 էջ է:

Աշխատութիւնը Ռուսահայաստանի մէկ մասն է համարում Գանձակը` Ելիզավետոպոլի շրջանն ու Օրդուբադ քաղաքը: Նախիջեւանի եւ Արցախի մասին կարդում ենք. «Նախիջեւանը, ինչպէս եւ Երեւանը, շատ առանցքային դեր է ունեցել Հայաստանի պատմութեան մէջ: Շուշին, որը գտնւում է Ղարաբաղի շրջանում, նախկինում առանձին խանութեան մայրաքաղաք էր»:

Ղարաբաղեան խանութեան գոյութիւնը հայկական պատմագիտութեան մէջ չի մերժւում: Այլ հարց է, թէ այն ինչ կապ ունի Ազրպէյճանի հետ: Խանութիւնը չի կոչուել ազրպէյճանական, չի եղել անկախ Ազրպէյճանի մաս եւ մինչեւ Գիւլիստանի պայմանագիրը Պարսկաստանի հսկողութեան տակ էր, ոչ թէ Ազրպէյճանի: Հակառակ դէպքում ցարական զօրավար Ռթիշեւը 1813թ. հոկտեմբերին Գիւլիստանում պայմանագիր կը ստորագրէր Ազրպէյճանի, ոչ թէ` պարսից իշխանութեան հետ: Մերօրեայ Իրանը երբեմնի տիրապետութեան պատրուակով Կովկասի հանդէպ երբեւէ որեւէ տարածքային պահանջ չի ներկայացրել: Բայց Պաքուի գրչակները, չգիտես` ինչո՛ւ, «սեփականաշնորհել» են պարսկական գերիշխանութեան հատուածը, իսկ ինչպէս աւելի ուշ կը տեսնենք` նաեւ պարսիկ բանաստեղծներին:

Ղարաբաղի միջնադարեան պատմութեան համաբնագրում են տեղի հինգ հայկական մելիքութիւնները, որոնք կիսանկախ վիճակ էին ապահովում Արցախի համար:

Իսլամի հանրագիտարանի երկրորդ հրատարակութեան մէջ (1960թ.) պատկերը փոքր-ինչ այլ է: Այստեղ Ազրպէյճանը կրկին ներկայացուած է որպէս Պարսկաստանի շրջաններից մէկը: Այսուհանդերձ, աւելացրել են կէս էջի վրայ տեղաւորուող երեք պարբերութիւն, ուր նշւում է արդէն գոյութիւն ունեցող կովկասեան ոչ անկախ Ազրպէյճանի մասին: Ուշագրաւ է, թէ հեղինակներն ինչ են գրել նորայայտ «Ազրպէյճան-2»-ի մասին. «Թուրքական զօրքերը Նուրի փաշայի գլխաւորութեամբ Պաքուն գրաւեցին 1918թ. սեպտեմբերի 15-ին եւ նախկին շրջանը վերաձեւակերպեցին Ազրպէյճան անուան տակ` դա բացատրելով Պարսկաստանի հիւսիսի Ազրպէյճանի շրջանի թուրքախօսների հետ նմանութեամբ» [2, էջ 191], գրում է հանրագիտարանը:

Այս դէպքում էլ հանրագիտարանը «Ազրպէյճան» բաժինը ներկայացնում է 4 էջ, իսկ Հայաստանի մասին խօսւում է 16 էջ: Ակնյայտօրէն Ազրպէյճանի վերաբերեալ պատմելու առանձնապէս բան չկար, եւ ընդհանրապէս շատ պարզ չէր դեռ, թէ ինչպէս վարուել «Ազրպէյճան 2»-ի հետ: Ստալինեան բռնատիրութիւնն ի զօրու էր նոր ազգ հնարել, ապա նոր ազգի համար հնարել պատմութիւն ու բանաստեղծներ եւ այդ բոլորը պարտադրել ամբողջատիրական համակարգի ներսում: Բայց արտերկրի ակադեմական շրջանակներում, ուր խորհրդային որոշումները հիմք չէին, առժամանակ Ազրպէյճանի հետ կապուած խառնաշփոթ առաջացաւ:

Հայաստանի մասին բաժնում, գալով 1920թ. Ալեքսանդրապոլի ցաւալի պայմանագրին, հանրագիտարանի նոր հրատարակութեան մէջ կարդում ենք. «Թուրքիան վերագրաւեց Կարսը եւ Արտահանը, բռնագրաւելով կցեց Երեւանից հարաւ-արեւմուտք ընկած Իգտիրի շրջանը, ինչպէս նաեւ պահանջեց, որպէսզի Նախիջեւանը ձեւակերպուի որպէս ինքնավար թաթարական հանրապետութիւն»:

Խօսքը 1960-ին, այսինքն` ընդամէնը 54 տարի առաջ տպուած հանրագիտարանի մասին է, որտեղ հեղինակները մերօրեայ ազրպէյճանցիներին բնորոշում են որպէս թաթար:

Իսկ Ղարաբաղի մասով նշւում է, որ նախկինում այն հանդիսացել է Հայաստանի Արցախ նահանգը, «որը 1918-1920թթ. ազատ էր օտար տիրապետութիւնից»: Եւ ոչ թէ մուսաւաթական Ազրպէյճանի մասն էր, ինչպէս պնդում է ազերպրոպը:

1940-ականներին 1-ին հրատարակութիւնը փոփոխութիւններով տպուեց նաեւ Թուրքիայում: Ինչպէս նկատել է պատմաբան Ռուբէն Գալիչեանը, փոփոխութիւններից մէկը վերաբերուել է հանրագիտարանի Ազրպէյճան պարբերութիւն`  ստանալով մի զաւեշտալի ձեւակերպում. «Ազրպէյճան անունն օգտագործուել է Իրանի հիւսիսարեւմտեան շրջանների եւ հազուադէպ`  Արանի եւ Շիրվանի նկատմամբ: 1918թ. մայիսի 28-ից յետոյ Կովկասեան Ազրպէյճան պետութիւնը պաշտօնապէս կոչուեց Ազրպէյճան»:

Վերջին նախադասութիւնը կարող է ծիծաղ առաջացնել իր անհեթեթութեամբ: Ըստ էութեան, այս պարբերութիւնում պաշտօնական Անգարան փորձել է նենգափոխման եղանակով օգնել կրտսեր եղբօրը` խեղաթիւրելով Լէյտընի հանրագիտարանի նախնական գրութիւնը: Բայց արդէն 21-րդ դարի Ազրպէյճանում այս պարբերութիւնը միանշանակ դրական դժուար թէ ընդունուի` ելնելով այն փաստից, որ ընդամէնը 70 տարի առաջ եղբայրական Թուրքիայի համար Արաքսից հիւսիս ընկած հատուածը լաւագոյն դէպքում «հազուադէպ է կոչուել Ազրպէյճան» (եւ ոչ յարատեւ, ինչպէս կը ցանկանային Պաքւում), եւ մերօրեայ Ազրպէյճանն էլ, ըստ թուրքական աղբիւրի, միայն 97 տարի է ստացել իր անունը, եթէ չասենք` մականունը:

Բրիտանական հանրագիտարանի պարագայում մինչեւ 14-րդ հրատարակութիւնը Կովկասեան Ազրպէյճանի մասին յիշատակում չկայ: 1930-ի ապրիլին լոյս տեսած 14-րդ հրատարակութեան 2-րդ հատորում կարդում ենք, որ` «Պարսկաստանի հիւսիսարեւմտեան գաւառ Ազրպէյճանը հիւսիսում Արաքս գետով սահմանակից է Խորհրդային Ազրպէյճանին»: 85 տարի առաջ բրիտանական հանրագիտարանը որեւէ այլ մանրամասն Ապշերոնեան երկրի մասին պարզապէս չի գրել:

Ի դէպ, իրանական Ատրպատականի բնակիչների թուում «Պրիթանիքա»-ն նշում է թուրքեր, հայեր, պարսիկներ ու քրտեր, բայց ոչ ազրպէյճանցիներ: Նոյն աղբիւրի ձեւակերպմամբ,«Իրանական Ատրպատականը արեւելքում սահմանակից է թալիշների երկրին»: Խօսքն այստեղ մերօրեայ Լենքորանի շրջանի մասին է: Ստացւում է, որ ըստ իր ժամանակաշրջանում, թերեւս, ամենահեղինակաւոր հանրագիտարանի, Ազրպէյճան ու ազրպէյճանցիներ չկան, իսկ թալիշ ու թալիշների երկիր կայ:

Նոյն հանրագիտարանում 7 էջի սահմաններում խօսւում է Հայաստանի պատմութեան, գրականութեան, մշակոյթի ու լեզուի մասին` պատկերազարդուած քարտէզով ու նկարներով: Բրիտանական հանրագիտարանի 14-րդ հրատարակութեան տպագրութիւնն աւարտուեց 1973-ին, իսկ արդէն գալիք տարուանից սկսուեց յաջորդ` 15-րդ հրատարակութիւնը` New Encyclopedia Britannica անուամբ: Այս անգամ ազրպէյճանցիների մասին գրուած է, որ այս ժողովուրդն ունի խառը ցեղային ծագում: Հանրագիտարանը որեւէ ակնարկ չի պարունակում, թէ Կովկասի հարաւարեւելեան հատուածը պատմականօրէն պատկանել է ազրպէյճանցի ժողովրդին:

Ռուսական Պրոքկաուզի եւ Եֆրոնի հանրագիտարանի համաձայն, Ազրպէյճան Պարսկաստանի հիւսիսարեւմտեան շրջանն է, որը Ռուսահայաստանից բաժանուած է Արաքս գետով: Ինչից հետեւում է, որ կայսերական հանրագիտարանը ողջ Ղարաբաղը նոյնպէս դիտարկել է որպէս Ռուսահայաստանի մէկ մաս:

1984-ին Միացեալ Նահանգներում տպուած «Մահմետական մարդիկ» հանրագիտարանի Azeri բաժնում կարդում ենք` «Ազերի թուրքերը երբեմն իրենց կոչում են ազրպէյճանցիներ: Նրանք բաժանուած են երկու խմբի` գտնուելով պարսիկների եւ ռուսների տիրապետութեան տակ»:

Ալեքսանդր Տիւմայից Մինչեւ Եոսիֆ Ստալին.
Թաթարից Ազրպէյճանցի Փոխակերպման Հետքերով

«Երեք հրացանակիրների», «Կոմս Մոնթէ Քրիսթոյի» եւ ժամանակի այլ «պեսթ սելըր»-ների հեղինակ Ալեքսանդր Տիւմա-աւագը 1858թ. յունիսից մինչեւ 1859թ. փետրուարն ապրեց Ռուսական կայսրութիւնում, որից վերջին երեք ամիսները` Կովկասում, մասնաւորապէս Թիֆլիսում, տաղստանեան բնակավայրերում եւ Պաքւում: Կովկասեան յուշերն ամբողջացան Տիւմայի «Կովկաս» գրքում, որ 1859-ի գարնանը լոյս տեսաւ Ֆրանսայում, իսկ 1861թ.` Ռուսաստանում (կրճատուած):

Ռուսական ոստիկանութիւնը հետեւում էր Տիւմային, եւ երկրի տարբեր անկիւններից հեռագրեր էին ուղարկւում Փեթերսպուրկ` ֆրանսացի գրողի տեղաշարժի մասին: Ո՛չ Տիւմայի յուշերում եւ ո՛չ էլ աչալուրջ ցարական ոստիկանների զեկոյցներում չի յիշատակւում Ազրպէյճանը կամ ազրպէյճանցին: Օրինակ, ոստիկանութիւնը զեկուցում է, որ 1858թ. հոկտեմբերի 14-ին Տիւման այցելել է Աստրախանի գաւառապետ Սթրուվէի տուն, որտեղ տեսել է «հայերի, թաթարների եւ պարսիկների, տնական կենցաղում եւ ազգային տարազներով:

Տիւմայի կովկասեան նօթերը դժուար վիճակի մէջ են գցել Ազրպէյճանի ներկայիս հետազօտողներին: Գրողի համաշխարհային հեղինակութիւնը գրաւիչ է, եւ ազերպրոպի համար ցանկալի կը լինէր մերօրեայ սերնդին փոխանցել ֆրանսացի հռչակաւոր վիպասանի ջերմ յուշերն Ազրպէյճանի մասին: Բայց ինչպէ՞ս վարուել այն փոքրիկ անյարմարութեան հետ, որ տիւման ընդամէնը 170 տարի առաջ Կովկասում ո՛չ Ազրպէյճան է տեսել, ո՛չ էլ ազրպէյճանցի (ի տարբերութիւն հայերի, վրացիների կամ, ասենք, լեզգինների): Ֆրանսայում բնակուող պատմական գիտութիւնների դոկտոր Այկիւն Էյուպովան «Տիւմայի «Կովկաս» գիրքը եւ նրա տպաւորութիւնները Ազրպէյճանի մասին» խորագրով յօդուածում որոշել է անտեսել այս անյարմարութիւնը: Առաջ անցնելով` Էյուպովան արդէն իր անունից յօդուածում գրել է, թէ Տիւման շատ է սիրել Ազրպէյճանը եւ Կովկասի ժողովուրդներից կոչ է արել վստահել յատկապէս ազրպէյճանցիներին: Էյուպովայի գործը քիչ աւելի էր բարդանում ֆրանսացի հեղինակից ուղղակի մէջբերումներ անելու անհրաժեշտութեան դէպքում: Ի՞նչ անել, եթէ մէջբերումներում Տիւման խօսում է Ապշերոնում բնակուող թաթարների եւ պարսիկների մասին կամ, ասենք, Պաքուն բնութագրում է «պարսկական դիմագծով քաղաք»: Նման դէպքերում մէջբերման կողքին յայտնւում է խմբագրական յաւելումն այն մասին, թէ Տիւման, բանից պարզւում է, պարսիկ կամ թաթար ասելիս` իրականում նկատի չի ունեցել այն, ինչ գրել է:

Իսկ թէ ի՛նչ հրաշքով են 21-րդ դարում ազերի մասնագէտները պարզել այս նրբութիւնները, յօդուածում չի նշւում:

«Յիշեցնենք ընթերցողին, որ «թաթարներ» ասելով` Տիւման նկատի ունէր ազրպէյճանցիներին, իսկ թաթարական ասելով` ազրպէյճանականը- խմբ.»,  կարդում ենք Էյուպովայի յօդուածում` տպուած «Irs-Heritage» ազրպէյճանական հանդէսում: Նոյն յօդուածում մէկ այլ տեղ Տիւմայից հետեւեալ մէջբերումն է արւում` կից մեկնաբանութեամբ. «Մենք գնացինք Մահմուտ Բեկի տուն: Նրա տունը Դերբենտից մինչեւ Թիֆլիս տեսածս ամենահրաշալի պարսկական տներից էր» (Տիւմայի վէպում ազրպէյճանցիներն ու ազրպէյճանականը երբեմն համապատասխանում են պարսկականին, խմբ.)»:

Հաշուի առնելով, որ նշուած են «խմբ.» սկզբնատառերը եւ ոչ թէ յօդուածի հեղինակի անունը, պէտք է ենթադրել, որ դր. Էյուպովան, այնուհանդերձ, չի յանդգնել մեծ վիպասանի «սխալներն ուղղել», դա արուել է աւելի ուշ, IRS-Heritage-ի խմբագրութիւնում:

Տիւման Հայաստան չէր եկել: Սակայն մեզ այցելել է գերմանացի ճանապարհորդ Աւկուսթ ֆոն Կաքսթհաուզենը (1792-1866), որ եղել է Երեւանում եւ Հայաստանի հիւսիսարեւելեան շրջաններում:

«Ելիզավետպոլի գաւառի Շամշատինի շրջանը բնակեցուած է հայերով եւ թաթարներով: Հայերն ապրում են լեռներում, թաթարները, որ աւելի շատ են, հարուստ հարթավայրերում: Հայերը զբաղւում են հողագործութեամբ, այգեգործութեամբ եւ խաղողագործութեամբ: Թաթարները զբաղւում են անասնապահութեամբ, ձիաբուծութեամբ:… Թաթարները հարուստ են ու ծոյլ, հայերն, ընդհակառակը, շատ աշխատասէր են», գրել է գերմանացի ճանապարհորդը:

Յօդուածի առաջին բաժնում ներկայացուած 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդի սկզբի հանրագիտարաններից եւ ոչ մէկում ազրպէյճանցի ցեղանունը ցանկացած տարբերակով (Azeri, Azerbaijani, Azerbaidjani) ընդհանրապէս չկայ:

1913թ. «Մարքսիզմը եւ ազգային հարցը» յօդուածում Եոսիֆ Ճուղաշվիլի-Ստալինը 11 անգամ յիշատակում է կովկասեան թաթարներին, բայց ոչ մի տեղ չի գրում «ազրպէյճանցի»: Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնից յետոյ, 1917թ. նոյեմբերի 20-ին, Արեւելքի մահմետականներին ուղղուած կոչում Վլատիմիր Լենինը նոյնպէս չի յիշատակում ազրպէյճանցիներին, այլ գրում է «Կովկասի թուրքերի եւ թաթարների» մասին: Նոյն ժամանակաշրջանում ամերիկեան մամուլում մահմետականներին անուանում էին «թարթար». «Նիւ Եորք Թայմզ»-ը «Պաքուի հայերը ոչնչացւում են» յօդուածում կիրառում է «հարար» տարբերակը: Սպիտակ պահակազօրք` (մոնշեւիկներ. Ա.) հրամանատար Անտոն Տենիկինն իր յուշագրութիւններում մուսաւաթական Ազրպէյճանն անուանում է արհեստական երկիր` անունից սկսած:

1926թ. Խորհրդային Միութիւնում տեղի ունեցաւ առաջին մարդահամարը: Հաշուառուած ազգութիւնների թւում կրկին չկան «ազրպէյճանցիները»: Մարդահամարի արդիւնքները նշում էին այնպիսի ժողովուրդների մասին, ինչպիսիք էին` եաքութները, մորտովացիները, պուրեաթները, վայնախները, փերմեակները, բայց ոչ` ազրպէյճանցիները: Ցանկում տեսանելի է «թիւրքեր» ցեղանունը, որի անուան տակ մասամբ արձանագրեցին այն, ինչ հետագայում կոչուեց ազրպէյճանցի: 1929թ. Թիֆլիսում լոյս տեսած «Անդրկովկասը թուերով»  վիճակագրական պաշտօնական տեղեկատուում կրկին բացակայում է «ազրպէյճանցի ցեղանունը»: 1936թ. յունուարի 21-ին, Քրեմլինում ընդունելով Խորհրդային Ազրպէյճանի պատուիրակութեանը, Վեաչեսլաւ Մոլոթովն Ազրպէյճանում բնակուող ժողովուրդների մասին նշում է` «ռուսներ, հայեր եւ թիւրքեր»: Խորհրդային Միութեան այն ժամանակուայ վարչապետը (ժողկոմխորհի նախագահը) չգիտէր ազրպէյճանցի բառը:

Ստալինեան «Կուլակ»-ը» ցեղին առումով նոյնքան խայտաբղետ էր, որքան Խորհրդային Միութիւնը, եւ 1934-ից սկսած` ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը (ՆԳԺԿ) ԽՍՀՄ իշխանութիւնների համար ամէնամեայ զեկոյցներ էր պատրաստում ազատազրկուած քաղաքացիների ցեղային պատկերի վերաբերեալ: Ընդհուպ մինչեւ 1940թ. (!) ՆԳԺԿ զեկոյցներում բացակայում էր «ազրպէյճանցին»: Ցանկում հնարաւոր էր հանդիպել անգամ ճափոնացիների կամ քորէացիների, սակայն ոչ` ազրպէյճանցիների»:

Ռուս պատմաբան Վիքթոր Զեմսքովը 1991թ. հրատարակած «Կուլակ. պատմական եւ ընկերաբանական տեսանկիւն» յօդուածաշարում ներկայացնում է արգելափակուած քաղաքացիների ցեղային կազմը: Կցուած աղիւսակը, որ վերցուած է հետազօտողի յօդուածից, պարզորոշ ցոյց է տալիս, որ «ազրպէյճանցի» եզրն առաջին անգամ տեղ է գտել միայն 1940թ., իսկ նախորդ տարիների մասին Զեմսկովը նշել էր. «ազրպէյճանցիների վերաբերեալ տեղեկութիւններ չկան»` յաւելելով, որ մինչեւ 1939թ. ազրպէյճանցիներին գրանցում էին «այլ ժողովուրդներ սանդղակի ներքոյ:

1939թ. ՆԳԺԿ զեկոյցներում ազրպէյճանցի ցեղանունը բացակայում էր, սակայն նոյն տարուայ մարդահամարում, ի տարբերութիւն 1926թ., արդէն կային ազրպէյճանցիները: Այս իրարամերժ վիճակը շարունակւում է եւս մօտ տասը տարի:

Մասնաւորապէս, 1944թ. եւ 1947թ. վիճակագրութեան մասին նշելով` Զեմսկովը նկատում է, որ ազրպէյճանցիների թիւը ԿՈՒԼակ ճամբարներում մի քանի անգամ զիջում էր հայերին եւ վրացիներին: «Մեր կարծիքով, պատճառն այն է, որ ժողովուրդների ցանկում նշուած էին նաեւ թիւրքեր: Ազրպէյճանցիները եւ թուրքերը թուրքախօս ժողովուրդներ էին, եւ ԿՈՒԼակի վիճակագիրները, ըստ երեւոյթին, այս երկու ժողովուրդների կալանաւորների զգալի մասին հաշուառել են որպէս թուրքերի», գրում է նա:

Նորայայտ ազգի ձեւաւորման գործին յատկապէս ընթացք տուեց Անդրկովկասեան ընկերվարական դաշնակցային Հանրապետութեան քայքայումը 1937թ.: Այսպիսով, Ազրպէյճանը դարձաւ միութենական հանրապետութիւն, որը, ի տարբերութիւն Վրաստանի եւ Հայաստանի, չունէր պատմութիւն, եւ որի համար շտապ պէտք էր առանձին պատմութիւն հնարել:

Բնութագրական է «Ազրպէյճանը անկախութիւնից ի վեր» գրքի հեղինակ Սվանթէ Քոռնելի արտայայտութիւնը` արուած 2011թ. յունուարի 13-ին Ուաշինկթընի Ճոն Հոփքինզի համալսարանում: Դիմելով Ազրպէյճանի այն ժամանակուայ դեսպան Եաշար Ալիեւին` նա բացագանչել էր. «Ովքե՞ր էք դուք: Ազրպէյճանցինե՞ր, ազերինե՞ր, թուրքե՞ր…: Շփոթահար դեսպանը կարճատեւ լռութիւնից յետոյ պատասխանել էր` ազրպէյճանցիներ:

Փաստը, որ Ազրպէյճանի մասին գրքի հեղինակն այդպէս էլ չէր հասկացել, թէ ինչ ժողովրդի հետ գործ ունի, ի հարկէ, շատ խօսուն է:

Ո՞վ Է Առաջին Աշխարհահռչակ Ազրպէյճանցին

Ազրպէյճանական կողմը յաճախ է հայերին մեղադրում տարբեր ոչ հայկական անուններով ականաւոր անձանց հայկական ծագում վերագրելու մէջ: Պէտք է ընդունել, որ նման երեւոյթ ընդհանրապէս գոյութիւն ունի: Մենք յաճախ ենք հայկականութիւն փնտռում Հայաստանից դուրս: Բայց արդեօ՞ք անհիմն: Դարերով Հայաստանից զանգուածային արտագաղթ է եղել, եւ աշխարհի չորս ուղղութիւններով հեռացող հայերն աստիճանաբար տարրալուծուել են իրենց ընդունած հասարակութիւններում, լինի դա Լեհաստանը, թէ Սինկափուրը, Հունգարիան, թէ Միացեալ Նահանգները: Բայց եթէ նախկինում հայ մասնագէտներից մանրակրկիտ աշխատանք էր պահանջւում արտերկրի ոչ հայեցի անուամբ մեր հայրենակիցների հայկական ծագումը հիմնաւորելու համար, ապա ժամանակակից «Տի.Էն.Էյ» ծինային քննութիւնները զգալիօրէն դիւրացնում են գործը` նաեւ ոչ հայ մասնագէտներին հնարաւորութիւն տալով ճշդելու, թէ որքան շօշափելի է հայ ծինի առկայութիւնն օտար հասարակութիւններում: Դրա վերջին հնչեղ օրինակը Մեծ Բրիտանիայի արքայազն Ուիլեամի եւ արքայադուստր Տիանայի հայկական ծագման վերաբերեալ տեղեկատուութիւնն էր: Կարելի է ենթադրել, որ նոր հնչեղ բացայայտումներն առջեւում են` յատկապէս «Տի.Էն.Էյ.» ծինային քննութիւնների  ասպարէզի զարգացմանը զուգընթաց:

Աւելի մանրակրկիտ վերլուծութիւնը ցոյց է տալիս, որ օտարին իւրացնելու հակումն իրականում շատ աւելի բնութագրական է մերօրեայ Ազրպէյճանին: Պատճառն ակնյայտ է. ինքնագովազդից բացի, դա նաեւ սեփական ազգին դարերի ու հազարամեակների անցեալ վերագրելու քաղաքականութեան մէկ մասն է: Ինչպէս շարադրուած բազում օրինակներից հետեւում է, մինչեւ նորագոյն ժամանակները ազրպէյճանցի ազգ չի եղել: Ըստ այդմ, պատմական ցանկացած դարաշրջանում ազրպէյճանցի յայտնաբերելու փորձերն անխուսափելիօրէն կրում են ապատեղեկատուութեան տարրեր:

ՀԱՅԿԱՐԱՄ ՆԱՀԱՊԵՏԵԱՆ
Միացեալ Նահանգներում Հայաստանի Հանրային Հեռուստատեսութեան թղթակից

«21-րդ Դար»

(Շարունակելի )