Ականատեսներու Վկայութիւններ-Հեղնար Գաբրիէլի Ղուկասեանի Վկայութիւնը

ՎԵՐԺԻՆԷ ՍՎԱԶԼԵԱՆ

Ես ծնած եմ Բասէնի գաւառի Տալիպապա գիւղին մէջ: Ծննդեանս թուականը յայտնի չէ, քանի որ սովորութիւն էր, որ նորածինի

անունը եւ թուականը գրէին եկեղեցւոյ Աւետարանի կողքին: Մեր Աւետարանը գերի մնաց թուրքին:

1915 թ. գաղթի ժամանակ իմ հաշիւներով մօտ 18-19 տարեկան էի: Հայրս` տէր Գաբրիէլը, հոգեւորական էր, օծուած էր Վանի մէջ: Մեր Տալիպապա գիւղին մէջ շատ գեղեցիկ եկեղեցի կար: Հօրմէս բացի մէկ այլ տէրտէր ալ ունէինք` տէր Անտոնը:

Մայրս` Եղիսաբէթը, շատ շնորհքով ու գեղեցիկ կին էր: Կաւէ այնքան սիրուն սափորներ ու կճուճներ կը սարքէր, որ տեսնողը կը հիանար: Ափսո՜ս շուտ մահացաւ. տեղահանութենէն քանի մը տարի առաջ հիւանդացաւ թիֆով: Մայրս հինգ երեխայ ծնած էր:

Մօրական պապս գութան սարքող էր, այնպիսի գութան` ինչպէս որ մատ կպած չըլլար: Հեռու գիւղերէն կու գային, որ իրենց համար պապս գութան սարքէր:

Ես լսած էի օձերու կռիւի մասին: Գիւղէն դուրս, բաց դաշտի մը վրայ հարիւրաւոր օձեր բաժնուած էին երկու խումբի եւ կը կռուէին: Մէկը խորհուրդ տուաւ, թէ` բերէք տաշտերով կաթ տանենք, թող խմեն, հանգստանան: Իրօք, օձերը սկսան կաթը խմել ու կամացկամաց քաշուեցան, հեռացան:

Մեր գիւղէն աւելի սիրուն գիւղ աշխարհի մէջ դժուար թէ ըլլար: Չորս կողմը սարեր ու բլուրներ կային` ծաղիկներով ու մարսի թուփերով ծածկուած: Ի՜նչ աղբիւրներ ունէինք, ի՜նչ աղբիւրներ` Գռնով աղբիւրը, Գեադուկի աղբիւրը, Հոռհոռի աղբիւրը: Անմահական սառը ջրէր էին: Երազիս` մէկմէկ Գռնով աղբիւրը կ՛երթայի: Ջուրը այդքան սառն է, որ հազիւ երկու բուռ կը խմես:

Հայրս, ճիշդ է, հոգեւորական էր, բայց նաեւ լաւ ռանչպար էր: Ամենախոշոր ցորենը մեր արտերու ցորենն էր, համարեա նռան հատիկի չափ: Հայրս մեզ կը ստիպէր, որ արտի ամենաբարձր ու խոշոր հասկերը հաւաքենք: Անոնցմէ ան սերմացու կը ընտրէր: Հարեւան գիւղերէն` Արճարակէն, Գոմաձօրէն ու Տոտիէն կու գային մեր արտերը տեսնելու, հօրմէս խորհուրդ առնելու:

Գիւղի չորս բոլորը լաւ հողեր կային, տարբեր գոյներու` սեւ, սպիտակ, կարմիր: Ես ամէնէն շատ կը սիրէի մեր կարմիր արտը: Հա՛, չմոռնամ ըսել, որ սեւ արտի հողը այնքան սեւ էր, մուրի նման սեւ, մայրս այդ հողէն կը հունցէր կճուճներու ու գութնի թասերու համար:

Ջրաղաց ունէինք` Աւետիս հօրեղբայրս կը բանեցնէր: Գիւղի մէջտեղէն գետ կը հոսէր: Մեծցած եմ` հիմա մէկ-մէկ ականջներս կը խշշան, ինձ կը թուի, թէ մեր գետի ձայնը կը լսեմ կամ ալ հեռուէն մեր ջրաղացի չախչախի ձայնը կը հասնի ինձ:

Մեր գիւղին մէջ լաւ դպրոց կար. Էրզրումի Սանասարեան վարժարանի մասնաճիւղն էր: Միայն տղաներ հոն կը սորվէին` հայերէն, ֆրանսերէն, տաճկերէն: Ղուկասենք` իմ երկրորդ ամուսինիս ընտանիքը, ֆրանսերէն թերթեր ու գիրքեր կը կարդային: Անոնց քիթը քիչ մը բարձր էր:

Ա՜հ, ինչ ըսեմ: Տալիպապան մեծ, շէն գիւղ էր: Բասէնի գլխաւոր ճանապարհը մեր գիւղէն կ՛անցնէր: Վան, Էրզրում գացողները ուրիշ ճանապարհ չունէին:

1915 թիւն էր: Դեռ գիւղէն դուրս չէինք եկած: Թուրքերը գիշերուան մը մէջ 126 տղամարդ հաւաքեցին` իբր թէ կը տանէին ճանապարհներու վրայ աշխատելու: Յետոյ իմացանք, որ մեծ մասին սպաննած են, միւսները տարած էին Էրզրումի բանտը: Հայրս անոնց մէջ էր: Վեց ամսուան հարս էի, ամուսինս սայլով բանտարկեալներուն շոր եւ ուտելիք կը տանէր: նաց` ալ չվերադարձաւ: Մնացածներուն բանտին մէջ սպաննած էին:

1915-ին գաղթի հրամանը յանկարծակի եղաւ: Ինչ ունէինք` տուն, անասուն, գորգ ու կարպետ, թողեցինք, փախանք: Պատմելու բան չէ: Գիւղէն նոր դուրս եկած էինք, ետ նայեցանք` հօրաքոյրենցս մարագը բոցերու մէջ էր: Իբր թէ զէ՜նք ունէին: Ծծկեր երեխայէն բռնած, թուրքերը լցրել էին դարմանի մարագը` կրակի տուին:

Օ՜ֆ, օ՜ֆ, երթան այն օրերը, ալ ետ չգա՛ն: Աչքե՜ր, ինչե՛ր տեսած էք: Գաղթի ճամբան, խոտերու մէջ բարուր մը տեսայ: Երեխան դեռ կը շնչէր: Ջուր չկար, ուտելիք չկար, բայց մենք կ՛երթայինք, չէինք իմանար, թէ` ո՜ւր…

Մեզ փրկեց Անդրանիկը: Եթէ ան չըլլար, մենք ալ շատերու նման կը կոտորուէինք: Հազարաւոր ժողովուրդ, տարբեր քաղաքներէ ու գիւղերէ տեղահանուած, մէկը մեծ մօրը շալկած էր, միւսը` հիւանդի կամ վիրաւորի, կիները` երեխաներու ձեռքերէն բռնած, ծծկերներուն` կրծքերնուն կապած…

Անդրանիկը մեզ հաւաքեց ու առաջնորդեց: Հասցուց խոր կիրճի մը. վերը թուրքին զօրքը կար: Անդրանիկը մեզ հոնկէ պէտք էր անցնէր, տանելու համար Խոյ` Պարսկաստան: Սպասեցինք մինչեւ մութը ինկաւ: Կիրճը պէտք էր անցնէինք առանց ձայնի, ծպտուն հանելու: Ոտքերուս տակը ոչ մէկ քար չէր շարժէր: Անդրանիկը հրամայած էր. մայրը ծիծը երեխայի բերանէն պէտք չէր հաներ, թէկուզ խեղդուի, որ լացի ձայն չլսուի:

Գիշերով անցանք, անցանք` անձայն, զգուշ: Լուսադէմին Անդրանիկը իր վերջապահ զինուորներուն հարցուց` բոլո՞րը անցան: Չէ՛, ըսին, կին մը կը ցաւէր. դայակի հետ մնացին: Անդրանիկը հրամայեց` «Գացէ՛ք, շալակած բերէ՛ք»: Զինուորները ետ դարձան, բերին: Խե՜ղճ Անդրանիկ, ժողովուրդին ձագի նման բերանը առած` այս կողմ կը տանէր, այն կողմ կը տանէր, որ փրկէ զանոնք:

Խոյ չհասանք. կռիւ կար: Անդրանիկը մեզ տարաւ Զանգեզուր: Այդտեղէն ցրուեցանք, մէկը Ղարաքիլիսա գնաց, միւսը` Թիֆլիս, Պաքու: Մենք եկանք Ալեքպոլ (այժմ` Գիւմրի): Մեր երեսուն հոգինոց ընտանիքէն մէկ տղամարդ մնացած էր: Քոյրերէս երկուքը ճանապարհին կորսուեցան: Փոքր քոյրս` Սոնան, 16 տարեկան էր: Ամերիկացիները որբերուն հաւաքած էին: Սոնան լսած էր, որ պէտք էր մազերը խուզեն, ինքն ալ ծովի պէս մազ ունէր, մտածած էր, կը խուզեն, կ՛այլանդակուիմ: Ցանկապատի վրայէն անցնելու ատեն ինկաւ: Եկաւ, մեզ գտաւ: Չորս օր անց մահացաւ: Ձեռքե՜ր, կոտրուէ՛ք դուք: Պատանքը ձեռքերով կարեցի: Երբ հասայ երեսին, դադար տուի: Այս սիրուն երեսը ինչպէ՞ս պիտի փակեմ: Այն ժամանակ փողոցին մէջ մէկը կը գոռար. «Որո՞ւ տունը մեռել կայ, որո՞ւ տունը մեռել կայ…»: Արագարագ կարեցի, կանչեցինք սայլապանին: Չիմացանք, թէ ո՛ւր տարին:

Ա՛լ ինչ պատմեմ, մեր տունը թուրքը քանդեց…

յետոյ ամուսնացայ երկրորդ անգամ,  Լենինականի մէջ: Ամուսինս Գէորգ Մինասի Ղուկասեանն էր` Տալիպապա գիւղէն: Ունեցայ երեք դուստր` Սիրուշ (ծն. 1923 թ.), Մարգօ (ծն. 1927 թ.), Քլարա (ծն. 1928 թ.):

Մարգօ Ղուկասեանը վաստակաւոր լրագրող է, հրապարակախօս, ութ գիրքի եւ 300-է աւելի յօդուածներու հեղինակ: Անոր գործերէն շատեր թարգմանուած են ռուսերէն, քանի մը յօդուածներ` գերմաներէն, սերպերէն, վրացերէն, Պիելոռուսերէն: Կը գրէր իր հանրապետութեան եւ ժողովուրդին յուզող խնդիրներու մասին:

Շա՜տ կ՛ուզեմ բաժակ մը մեր հայրենի գիւղի Գռնով աղբիւրի ջուրէն խմեմ` տարտերս մոռանամ, բայց ինչպէ՞ս երթամ…

«Հայոց Ցեղասպանութիւն. ականատեսներու վկայութիւններ»

Հեղնար Գաբրիէլի Ղուկասեանի վկայութիւնը*
Ծն. 1896 թ., Բասէն, Տալիպապա գիւղ