ԿԱՐԻՆԷ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Համաշխարհայնացման միւս` երրորդ գործառոյթն աշխարհում ազատական եւ մասնաւորապէս` ազատ շուկայական տնտեսութեան գաղափարախօսութեան տարածումն է եւ ընկերային մշակոյթների միաւորումը: Համաշխարհայնացման հիմնախնդիրներն այդ տեսանկիւնից են վերլուծում` դրական կամ բացասական գնահատական տալով երեւոյթին, Էմանուէլ Վալերշթայնը, Ճիովանի Արիկին, Պրինք Լինծին:
Ռուս հասարակագէտ եւ յետարդիւնաբերական հասարակութեան հետազօտող Վիաչեսլաւ Ինոզեմցեւի կարծիքով, միջազգային տնտեսութեան զարգացման տեսանկիւնից ներկայումս գոյութիւն չունի որեւէ գործընթաց, որը կարելի է համարել համաշխարհայնացում: Հասկանալի է, որ գիտնականի համար «համաշխարհայնացում» հասկացութիւնն այլ իմաստ ունի, իսկ այն, ինչ հիմա տեղի է ունենում, համաշխարհային իշխանութեան պայքար է: Նրա կարծիքով` համաշխարհայնացումը կամ համընդհանուր բնոյթի համաշխարհային տնտեսական փոփոխութիւններն այն գործընթացներն են, որոնք առաջանում են այս կամ այն դարաշրջանի աւելի զարգացած տնտեսական համակարգերի ներսում: Սակայն ներկայիս համաշխարհային փոփոխութիւնները, նրա կարծիքով, չեն վերացնում տնտեսութիւնների միջեւ գոյութիւն ունեցող սահմանները, ուրեմն` համաշխարհայնացումը տեսական հայեցակարգ է, որը կոչուած է ծառայելու որպէս ուղեցոյց միաբեւեռ աշխարհի ձեւաւորման համար: Սակայն համաշխարհայնացման կողմնակիցները դէմ չեն միաբեւեռ աշխարհի ձեւաւորումը կոչել ,համաշխարհայնացումէ, որքան էլ բառն ամբողջովին չի համապատասխանում այդ իմաստին: Նրանք որպէս համաշխարհայնացման նպատակ նշում են ազգային սահմանների վերացումը, օրէնսդրութիւնների նոյնացումը, բարոյական արժէքային համակարգի ու ժողովրդավարական եւ ազգայնական գաղափարների վերանայումը, ինչպէս նաեւ աւանդական հաստատութիւնների վերացումը, հետեւաբար նաեւ միաբեւեռ համաշխարհային համակարգի ստեղծումը: Շարունակելով իր այն միտքը, որ տեղի ունեցող գործընթացները ոչ թէ «համաշխարհայնացում», այլ մէկ այլ երեւոյթ են, Ինոզեմցեւը գրում է. «համաշխարհայնացումն այսօր ընդամէնը յետարդիւնաբերական հասարակութեան հիմնախնդիրների միջազգայնացում է, եւ մենք վկան ենք քոչուոր հասարակութիւնների փոխ վրէժին` նստակեաց ապրելակերպի եւ երկրի հանդէպ նուիրուածութեան փոխարէն»:
Յետարդիւնաբերական եւ յետմոտերնի հասարակութիւնը նկարագրելու համար, ինչպէս տեսնում ենք, շրջանառութեան մէջ են մտնում նոր հասկացութիւններ. «Քոչուոր հասարակութիւն», «սպիտակ օձիքաւորներ», «սպառողների հասարակութիւն» եւ այլն: «սպառողների հասարակութեան» առնչութեամբ անգլիացի ժամանակակից փիլիսոփայ Զիկմունտ Պաումանը գրում է. «Կեանքը, որը կազմակերպուած է` առանցքում ունենալով արտադրողին, հակուած է լինելու իրաւական առումով կանոնակարգուած: Իսկ երբ կեցութեան առանցքում սպառողն է, հասարակութիւնը ստիպուած է հրաժարուել նորմերից, քանի որ սպառողին բնորոշ են գայթակղութիւններն ու փոփոխական ցանկութիւնները»: Պաումանի կարծիքով, փոխուել է նաեւ եկամտի աղբիւրը, որն այժմ գաղափարներն են, որոնք մէկ անգամ ստեղծուելով` բերում են շարունակական եկամուտ` կախուած գնորդների, յաճախորդների, սպառողների քանակից: Այլեւս եկամտի քանակն աշխատողների քանակի հետ կապ չունի, այլ կախուած է սպառողների քանակից: Այսինքն` տարածութեան (ազգային պետութեան) եւ ժամանակի միջեւ տեղի է ունենում խզում, քանի որ դրամագլուխի կուտակումն արդէն կախուած է համաշխարհային սպառողից եւ ոչ թէ տեղայնացուած աշխատանքից:
Փաստօրէն, «համաշխարհային սպառողը» գալիս է փոխարինելու ազգային պետութեանը: Վերջինիս դերակատարման վերաբերեալ համաշխարհայնացման տեսաբաններն ունեն տարբեր դիրքորոշումներ: Օրինակ, Ճորճ Սորոսի կարծիքով` համաշխարհային քաղաքական վերնախաւը պէտք է կարողանայ վարել դրամագլուխը ընկերային պարտաւորութիւններից ազատելու նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն եւ հնարաւորութեան դէպքում պէտք է կոտրի ազգային պետութեան գոյութիւն ունեցող կարծրատիպը: Սորոսն առաջարկում է ստեղծել համաշխարհային բաց հասարակութիւն: Խօսքը ոչ թէ բաց, թափանցիկ, քաղաքացիական հասարակութեան մասին է ազգային պետութեան սահմաններում, այլ համաշխարհային հասարակութեան: Իսկ այդպիսի հասարակութեան համար պէտք է կազմաւորել ժողովրդավարական պետութիւնների դաշինք, որը կոչուած է լինելու լուծել երկու խնդիր. նպաստել համաշխարհային բաց հասարակութեան զարգացմանը եւ ստեղծել օրէնքներ ու հաստատութիւններ, որոնք կարող են այդ ուղղութեամբ կարգաւորել պետութիւնների գործունէութիւնը: «Այսօր մենք բոլորս վկաներն ենք աշխարհում դրամատիրութեան յաղթարշաւի, ինչը, սակայն, չենք կարող ասել ժողովրդավարութեան մասին,- գրում է Սորոսը,- ժամանակակից աշխարհում գոյութիւն ունեցող տնտեսական եւ քաղաքական իրողութիւնների միջեւ սկզբունքային անհամապատասխանութիւն կայ. համաշխարհային տնտեսական համակարգն արդէն ձեւաւորուել է, իսկ քաղաքական հաստատութիւնները դեռեւս յենւում են ինքնավար ազգային պետութեան վրայ»: Սորոսը գտնում է, որ աւանդական այնպիսի հաստատութիւնների միջոցով, որոնք են ժողովրդավարութիւնը եւ ազգային պետութիւնը, այսօր այլեւս հնարաւոր չէ ապահովել դրամագլուխի ազատ տեղաշարժը եւ շուկայական յարաբերութիւնների արդիւնաւէտութիւնը:
Հարկ է նշել, որ ժողովրդավարական ազգային պետութեան եւ ազատական տնտեսական յարաբերութիւնների միջեւ իրօք նկատելի են որոշակի անհամապատասխանութիւն եւ հակասականութիւն: Սակայն Սորոսի առաջարկած բանաձեւը, որն է ազգային պետութիւնների վերացումը, ըստ էութեան, ոչ թէ լուծում է խնդիրը, այլ վերացնում է խնդրայարոյց առարկան: Համոզիչ չէ նաեւ նրա եզրայանգումն այն մասին, որ ազատականութեան եւ ժողովրդավարութեան միջեւ գոյութիւն ունեցող հակասութիւնները բեւեռացնում են հասարակութիւնը («ժողովրդավարութիւնը գործում է հասարակական ընտրութեան մեքանիզմի միջոցով, իսկ շուկան միշտ անհատական ընտրութեան մեքանիզմ է. շուկայական տնտեսութեան մասնակիցները հետապնդում են անձնական շահ, այն դէպքում, երբ ժողովրդավարութեան մասնակիցներն ունեն հանրային շահ»):
Հակադրուելով Սորոսի տեսակէտին` պէտք է նշել, որ հասարակութեանը կարող է բեւեռացնել ոչ թէ հակասութեան առկայութիւնը, այլ հակասութեան մէջ գտնուող կողմերից որեւէ մէկը: Ժողովրդավարութիւնը չի կարող նպաստել ընկերային բեւեռացմանը, քանի որ այն հասարակական շահի արտայայտիչն է, հետեւաբար դա անում են ազատականութիւնը եւ «շուկայական տնտեսութիւնը»: Սակայն Սորոսի ընկալմամբ` ազատականութիւնը եւ նրա գործառոյթը հանդիսացող շուկայական տնտեսութիւնը ոչ թէ միջոց է ժողովրդավարութեան ամրապնդման եւ ազգային պետութեան զարգացման համար, այլ նպատակ է, որին պէտք է ծառայեն ժողովրդավարութիւնը եւ ազգային պետութիւնը:
Ազատականութեան եւ «ազատ շուկայի» հարցերին եւ հետեւանքներին անդրադարձել են Հանզ-Փիթեր Մարթինը եւ Հարոլտ Շումանը «համաշխարհայնացման ծուղակում. արշաւ ընդդէմ բարգաւաճման եւ ժողովրդավարութեան» գրքում: Նրանք նշում են, որ 20-րդ դարի վերջին համաշխարհայնացման պարտադրանքով «համընդհանուր բարօրութեան պետութեան» իտէալից հրաժարուեցին այնպիսի ընկերային պետութիւններ, ինչպիսին են Շուէտն ու Գերմանիան: Մարդինը եւ Շումանը, քննադատելով համաշխարհայնացման գործընթացները, առաջարկում են տասը կէտից բաղկացած լուծում, որը կարող է կանխել «20/80-ի յարաբերակցութեան» հասարակութեան ձեւաւորումը: Ժողովրդավարական արժէքների եւ ազգային պետութեան պահպանութեան նպատակով նրանք գլխաւորապէս առաջարկում են օրէնսդրօրէն կարգաւորել եւ հսկել «շուկայական» բնոյթ կրող ֆինանսական հոսքերը, քաղաքացիական հասարակութեան հաստատութիւնների ամրապնդմամբ եւ ընկերային ուղղուածութիւն ունեցող հարկային օրէնսդրութեամբ կանխել ազատականութեան ընձեռած հարստութեան անսահմանափակ կուտակման գործընթացը:
Սակայն «ազատական թեւի» ներկայացուցիչները համաշխարհայնացման շարժառիթները եւ ընթացքն այլ կերպ են մեկնաբանում: Համաշխարհայնացումն, ըստ նրանց, «ազատ շուկայի» յաղթանակն է համաշխարհային առումով: Պրինք Լինծին կարծում է, որ համաշխարհայնացումը բարձր արհեստագիտութիւնների ժամանակաշրջանի պահանջը չէ եւ ոչ էլ տնտեսական երեւոյթ է, ինչպէս կարծում են յետարդիւնաբերական հասարակութեան մեկնաբանները, այլ քաղաքական վերնախաւի կամքն է եւ, ի հարկէ, առաջին հերթին ժամանակակից ազատական գաղափարախօսութեան անբեկանելի հրամայականը: Ի լրումն` նա նշում է, որ «քաղաքականացուած եւ արհեստագիտականապէս զինուած հասարակութեան առաջացումը մարդկութեան պատմութեան ընթացքում տեղի ունեցած ամենածաւալուն ընկերային փոխակերպումն է: Երբ յանկարծակի անհետանում է հազարամեակներ գոյութիւն ունեցող կենսակերպը, այդ ժամանակ, ինչպէս եկեղեցին, այդպէս էլ միւս հասարակական հաստատութիւնները, նկատելի կորուստներ են կրում»:
Ազատականութեան նշանակութեան վերաբերեալ այլ տեսակէտ ունի Էմանուէլ Վալերշթայնը, որը դիտարկում է այն պատմական համատեքստում: Ազատականութեան ժամանակը, ըստ Վալերսշթայնի, 1789-ից մինչեւ 1989 թուականն է. ֆրանսիական յեղափոխութիւնը նշանաւորում է նրա մուտքը համաշխարհային ասպարէզ, իսկ Խորհրդային Միութեան փլուզումը` նրա հեռացումը քաղաքական ասպարէզից: Նա համաձայն չէ այն ընդունուած տեսակէտի հետ, որ Խորհրդային Միութեան փլուզումը եւ Պերլինի պատի վերացումը նշանակում են ազատական գաղափարախօսութեան վերջնական յաղթանակը: Ուղիղ հակառակը` այդ իրադարձութիւնները փաստում են ազատականութեան տապալումը եւ ազդարարում «հետազօտական դարաշրջանի» սկիզբը:
Հարց է առաջանում. ի՞նչ առաքելութիւն ունէր ազատական գաղափարախօսութիւնը, որը Վալերշթայնը Խորհրդային Միութեան փլուզումով համարում է աւարտուած: Նրա տեսութիւնից հետեւում է, որ ազատականութեան հիմնական գործառոյթը հասարակական արմատական փոփոխութիւնների համար նպաստաւոր պայմաններ ստեղծելն է` գործողութիւնների համար անհրաժեշտ ազատութիւն ապահովելով: Իրաւամբ, որպէս արդէն կատարուած պատմական իրողութիւն կարելի է նշել, որ ժամանակակից ազգային պետութիւնների կազմաւորման եւ գործառութեան երկու հարիւր տարիների ընթացքում` ֆրանսիական յեղափոխութեան տարեթուից մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզման տարեթիւը, ոչ միայն գիտութիւնն աննախադէպ առաջընթաց ապրեց, այլեւ աննախադէպ ծաւալներ եւ համաշխարհային բնոյթ ձեռք բերեցին պատերազմները եւ յեղափոխութիւնները:
Եթէ, ըստ Վալերշթայնի, ազատականութեան առաքելութիւնն աւարտւում է Խորհրդային Միութեան փլուզումով, ապա պէտք է եզրակացնել, որ յետխորհրդային նոր կազմաւորուող ազգային պետութիւններում այն այլեւս գործառոյթ պէտք է չունենար: Այս տեսակէտը կարելի է վիճելի համարել, որովհետեւ ներկայիս համաշխարհայնացման գործընթացներում ազատականութիւնը պակաս ազդեցիկ գործօն չէ եւ, թերեւս, միակ գաղափարախօսութիւնն է, որը քաղաքական ասպարէզում որոշիչ նշանակութիւն ունի: Սակայն երբ ազատականութիւնը դիտարկում ենք որպէս քաղաքական ծրագիր, Վալերշթայնի մօտեցումը հիմնաւորւում է պատմական եւ քաղաքական իրադարձութիւններով: Ակնյայտ է, որ յետխորհրդային ազգային պետութիւնների կազմաւորումը եւ զարգացումը, ազատականութեան ծրագրի առաջին փուլում, որն է ազգային պետութիւնների հիմնադրումը, ներառուած չեն: Իսկ յաջորդ փուլը, որը գալիս է փոխարինելու ազգային պետութիւնների պատմութեանը, արդէն համաշխարհայնացման գործընթացների եւ համաշխարհայնացուած աշխարհի` որպէս վերջնական արդիւնքի, ծրագիրն է:
Եթէ փորձենք համեմատել ազգային պետութիւնների եւ քաղաքական ազգերի առաջին սերնդի կազմաւորումը (18-րդ դարի վերջ եւ 19-րդ դար) յետխորհրդային շրջանի ազգային պետութիւնների կազմաւորման առանձնայատկութիւնների հետ, ապա էական տարբերութիւններ կը նկատենք: Ազգային պետութիւնների առաջին սերունդը կազմաւորուել է Լուսաւորականութեան գաղափարների ազդեցութեամբ եւ «մոտերնի» դարաշրջանի գաղափարախօսութեան պայմաններում` ազատականութեան, ժողովրդավարութեան եւ ազգայնականութեան գրեթէ հաւասարակշիռ գործառութեամբ, իսկ արդէն 20-րդ դարի վերջին ազգային պետութիւնների կազմաւորումը տեղի է ունեցել «յետմոտերնի» ժամանակաշրջանում, որին լիովին բնորոշ է պատմութիւնը եւ արժէքները մերժող նիհիլիզմի (ոչնչապաշտութեան) մտահայեցողութիւնը: Ինչպէս նաեւ ներկայ ժամանակաշրջանում ազգային պետութիւնների գործառութիւնը տեղի է ունենում ժողովրդավարութեան ակնյայտ նահանջի եւ ազատականութեան միահեծան իշխանութեան պայմաններում: Փաստօրէն, ազգային ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրայ ազգային պետութիւնների կազմաւորման նոր փուլը, որն ընդգրկում է Արեւելեան Եւրոպայի երկրները եւ յետխորհրդային հանրապետութիւնները, այդ թուում Հայաստանի Հանրապետութիւնը, տեղի է ունեցել այլ գաղափարախօսութեան ազդեցութեան ներքոյ, որն ինքնըստինքեան ենթադրում է երկակի չափանիշների կիրառում: Մի կողմից` ազգային ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրայ ազգային անկախ պետականութեան հիմնադրում, միւս կողմից` անցեալը եւ աւանդոյթները մերժող նիհիլիստական (ոչնչապաշտութեան) գաղափարախօսութիւն եւ համաշխարհայնացման գործընթացների մասնակիցը դառնալու ժամանակի հրամայական: Ազատականութիւնը, որի սկզբունքներով հիմնադրուեցին ինչպէս ազգային պետութիւնների առաջին սերնդի, այնպէս էլ յետխորհրդային ժամանակաշրջանի պետութիւնները, այսօր արդէն դարձել է «համաշխարհայնացման» իրագործման գլխաւոր գործիք:
Միեւնոյն ժամանակ, ազատականութիւնն ինքը «նպատակ» է, որին որպէս «միջոց» ծառայում են համաշխարհայնացման գործընթացները: Այդ դէպքում, «համաշխարհայնացումը» եւ «ազատականութիւնը» դառնում են միմեանց փոխլրացնող եւ մէկը միւսին փոխակերպուող երեւոյթներ: Այդ գործընթացների մէջ ազգային պետութիւնը «նպատակից» վերածւում է «միջոցի»:
Ի մի բերելով համաշխարհայնացման հիմնական գործառոյթները` ընկերային մշակոյթների եւ տնտեսութեան միջազգայնացում, ազատականացում, ապատարածքայնացում եւ ընդհանրացում, արեւմտայնացում, եւս մէկ անգամ համոզւում ենք, որ դրանք անհամատեղելի են ազգային պետութեան գործառութեան հետ:
Պէտք է նշել նաեւ, որ ժամանակի եւ տարածութեան մէջ համաշխարհային իշխանութեան «ծանրութեան նժարը» փոփոխւում է: Կենտրոնը եւ ծայրամասը ժամանակի ընթացքում փոխում են իրենց տեղերը, եւ այդ տեսակէտից «համաշխարհայնացումը» որպէս «արեւմտայնացում» ընկալելն ընդունելի է միայն որոշակի ժամանակահատուածի համար` թերեւս, 19-րդ դարից մինչեւ 20-րդ դարի աւարտը: Արեւմտեան ժամանակակից քաղաքակրթութիւնը, որի գաղափարական ակունքները Վերածննդի դարաշրջանի մարդասիրական փիլիսոփայութեան մէջ են, եւ որը նշանակում է մարդու գերակայութիւն Աստծոյ նկատմամբ եւ յունա-հռոմէական քաղաքակրթութեան վերածնունդ, 21-րդ դարի սկզբին յայտնուել է մի փուլում, որտեղ վտանգուած է արդէն հասարակական աւանդական հաստատութիւնների (ընտանիք, եկեղեցի, ազգային պետութիւն) գոյութիւնը: Բարոյական արժեհամարգի ոչնչացման պատճառը, թերեւս, նոյնն է` մարդու մէջ առկայ «իշխելու տենչի» գերակայութիւնը եւ մարդու ոչ թէ «հոգեւոր մարդ», այլ «գերմարդ» լինելու յաւակնութիւնը:
Անդրադառնալով «համաշխարհայնացման» հիմնական դրդապատճառին` պէտք է նշել, որ խնդիրն այն չէ, որ մարդուն բնորոշ է իշխելու ցանկութիւնը, այլ այն, որ այդ հակումը մարդու մէջ համարելով գերակայ` փորձ է արւում դրան իրաւական հիմք տալ: «Երբ խօսում են աշխարհի միասնութեան մասին, նկատի ունեն մի խումբ մարդկանց իշխանութեան միասնութիւնը, որը պէտք է ծրագրի, ղեկավարի եւ իշխի ամբողջ երկրագնդին եւ ամբողջ մարդկութեանը»,- գրել է Քարլ Շմիտթը նախորդ դարի կէսերին` քննադատելով «համաշխարհային միասնութիւն» ստեղծելու փորձերը: Այն դէպքում, երբ հասարակական միասնութեան բնական օրինակը, որը չի հակադրւում բնութեանը, ազգութիւնն է իր ընկերային մշակոյթով, որը ձեւաւորւում է տարածութեան մէջ` ցեղամշակոյթի հիման վրայ, եւ զարգանում է հազարամեակների ընթացքում: Իսկ ազգային եւ համամարդկային միասնութեան ամենակարեւոր գործօնը մարդու արարելու տենչն է եւ ստեղծագործական աշխատանքը, որի շնորհիւ ստեղծուել են ընկերային մշակոյթները եւ քաղաքակրթութիւնները: Ստեղծագործելը բնորոշ է միայն մարդուն, ի տարբերութիւն իշխելու բնազդի, որը յատուկ է նաեւ կենդանական աշխարհին:
Ստեղծագործելու ներունակութիւնն է, որ զանազանում է մարդուն կենդանականից եւ վեհութիւն է շնորհում նրան: Եւ ուրեմն, մարդկութեան առաջնահերթ խնդիրը պէտք է լինեն ոչ թէ մշակոյթների համահարթեցումը եւ այնուհետեւ վերացումը, այլ մարդու ստեղծագործական աշխատանքի միջոցով մշակոյթների պահպանութիւնը, վերարտադրութիւնը եւ զարգացումը: Աշխարհի միասնութիւնը վտանգուած է ոչ թէ մշակութային բազմազանութեան եւ գիտութեան զարգացման, այլ իշխանութեան համար մղուող պայքարի պատճառով: Ազատականութիւնը` որպէս գաղափարախօսութիւն եւ կառավարման համակարգի սկզբունք, նպաստաւոր միջավայր է ստեղծում իշխանատենչութեան լիարժէք դրսեւորման համար: Այն, միեւնոյն ժամանակ, անհամատեղելի է ցանկացած «համակարգի», ցանկացած «ամբողջութեան» հետ, այդ թւում` ազգի, ազգային պետութեան, քաղաքական-քաղաքացիական ազգի: Ազգային միասնութիւնը բնորոշ է ազգային պետութիւններին եւ նրանցում ձեւաւորուած քաղաքական-քաղաքացիական ազգերին: Այդ միասնութիւնը ձեւաւորւում է շնորհիւ ընդհանուր պատմութեան եւ մշակոյթի: Ինչ վերաբերում է համաշխարհային միասնութեանը, ապա դրա միակ եղանակը բազմամշակութային աշխարհն` որպէս ամբողջական մի համակարգ, որի արդիւնաւէտ գործառութիւնն ապահովում են նրա ենթահամակարգերը հանդիսացող` միմեանց փոխկապակցուած եւ փոխլրացնող ընկերամշակոյթներն` ի դէմս ժամանակակից ազգային պետութիւնների:
ԿԱՐԻՆԷ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Երեւանի Պետական Համալսարանի
ընկերային փիլիսոփայութեան ամպիոնի հայցորդ
«21-րդ դար»
