ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, 14 օգոստոս 1896-ին, Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Պոլսոյ Կեդրոնական կոմիտէին որոշումով գործադրուեցաւ Պանք Օթոմանի գրաւման ծրագիրը:
Համիտեան 1895-1896-ի կոտորածներուն զոհ գացած էին 300 հազար հայեր, եւ ազատագրական պայքարի ուղին բռնած կազմակերպութեան մէջ սկսած էին հնչել ինքնապաշտպանութենէն յարձակողականի անցնելու անհրաժեշտութեան վերաբերող կոչեր:
Պանք Օթոմանի գրաւման գաղափարին հեղինակը եղաւ 23-ամեայ Բաբգէն Սիւնի:
Բաբգէն Սիւնիի մշակած ծրագիրին համաձայն, եօթանասունհինգ նուիրեալներով պիտի իրականանար գործողութիւնը: Դրամատունը գրաւող գլխաւոր խումբի կողքին պիտի գործէին աջակից երկու խումբեր: Դրամատան գրաւման հետ միաժամանակ մայրաքաղաքի հայաշատ կարգ մը թաղերու եւ յատկապէս Սամաթիոյ մէջ զինուած ելոյթներ պիտի սկսէին: Դրամատան մօտակայ Սամաթիոյ մէջ կը գտնուէր բանակին գլխաւոր զօրանոցը, եւ ամենայն հաւանականութեամբ կառավարութիւնը հոնկէ շարժման մէջ պիտի դնէր յեղափոխականներուն դէմ յարձակող զօրքը: Հետեւաբար անհրաժեշտ էր դրամատան հետ միաժամանակ յարձակման անցնիլ նաեւ զօրանոցին դէմ: Իսկ երրորդ խումբը պիտի ըլլար կապի եւ յարաբերութեան խումբը, որ` յանուն դրամատունը գրաւող յեղափոխականներուն, դեսպանատուներուն եւ կառավարութեան ներկայացուցիչներուն պիտի փոխանցէր հայոց պահանջները եւ բանակցութիւնները պիտի վարէր:
Պանք Օթոմանի գրաւման գործողութիւնը պիտի սկսէր օգոստոս 14-ի կէսօրին:
Պանք Օթոմանը Օսմանեան կայսրութեան ելեւմտական կեանքին եւ Արեւելքի մէջ եւրոպնական (յատկապէս` ֆրանսական եւ անգլիական) դրամագլուխներու ու գործառնութեանց գլխաւոր կեդրոնն էր: Դրամատունը ունէր շուրջ երկու հարիւր պաշտօնեայ, որոնց մեծամասնութիւնը` եւրոպացիներ:
Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Կեդրոնական կոմիտէն, Արեւմտեան բիւրոյին հետ համախորհուրդ, համամտութիւն յայտնեց Բաբգէն Սիւնիի մշակած ծրագիրին:
Ձեռնարկին նպատակն էր նախ ցնցիչ ուժգին հարուած մը տալ օսմանեան պետութեան, ցոյց տալ անոր խոցելիութիւնը, եւ նաեւ ծանր վնաս հասցնել Թուրքիոյ մէջ եւրոպական դրամագլուխին, այդպիսով ստիպել արեւմտեան պետութիւնները` միջամտելու սուլթանին մօտ, ի նպաստ հայկական գաւառներուն մէջ բարենորոգումներու գործադրութեան:
Օգոստոս 14-ի կէսօրին, ճշդուած ժամկէտին քսանվեց յեղափոխականներ ներկայացան: Բաբգէն Սիւնի եղած ուժերով գրոհի անցաւ:
Դրամատան մուտքին պահակները բուռն դիմադրութիւն ցոյց տուին, բայց սպաննուեցան, եւ յարձակող յեղափոխականները մտան դրամատան շէնք: Բաբգէն Սիւնի դրամատան մուտքին հերոսաբար ինկաւ ռումբի պայթումէն: Արմէն Գարօ եւ Հրաչ միասնաբար ստանձնեցին գործողութեան ղեկավարութիւնը:
Դրամատան գրաւման հետ միաժամանակ ռմբային գործողութիւններ սկսան Սամաթիոյ մէջ:
Դրամատան մէջ մարտերը շարունակուեցան ամբողջ 18 ժամ:
Նոյն ժամերուն Պոլսոյ տարբեր թաղերու մէջ բազմաթիւ հայեր թուրքերու կողմէ սուրի քաշուեցան:
Ռուսիոյ դեսպանատան թարգման Մաքսիմով եւրոպական պետութիւններու դեսպաններուն անունով բանակցութեան մէջ մտաւ յեղափոխականներուն հետ եւ հաւաստիացուց, որ կը խոստանայ ազդել սուլթանի կառավարութեան վրայ եւ իրագործել բարենորոգումները:
Յեղափոխականներուն կողմէ դրամատան մէջ պատանդ բռնուած 156 պաշտօնեաները ազատ արձակուեցան, եւ օգոստոս 15-ի առաւօտուն յեղափոխականները իրենց զէնքերով դուրս ելան դրամատունէն եւ ֆրանսական նաւով Մարսէյ փոխադրուեցան:
