ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Նիկոլ Աղբալեանը 20-րդ դարու առաջին կէսի այն նշանաւոր հայերից է, որի գործունէութիւնը խոր հետք է թողել մեր ազգային կեանքի միանգամից մի քանի բնագաւառներում: Նա`
1) Յ. Թումանեանի, Լ. Շանթի, Ա. Իսահակեանի, Դ. Դեմիրճեանի եւ ժամանակի միւս երեւելիների հետ միասին հայ գրական կեանքի կազմակերպիչներից էր եւ այն բացառիկ գրաքննադատը, որ եղաւ ոչ միայն յիշեալ գրողների երկերի առաջին արժեւորողը, այլեւ աւելի երիտասարդների` Վ. Տէրեանի, Ե. Չարենցի, Ս. Զօրեանի գրական մեծ ապագան անվրէպ կանխատեսողը: Որպէս գրական կեանքի կազմակերպիչ` Ն. Աղբալեանի մարդկային նկարագրի խօսուն արտայայտութիւն կարող է համարուել, օրինակ, այն, որ 1909-1913-ին ընթացքում Լ. Շանթի «Հին աստուածներ»-ի «գրադատական» երեկոների նախաձեռնողներից էր, որոնց միջոցով ոչ միայն գնահատւում եւ հանրայնացւում էր այդ նշանաւոր թատերգութիւնը` ճանաչում բերելով իր հեղինակին, այլեւ վերջինիս համար ապահովում էր որոշակի նիւթական հասոյթ: Ի դէպ, Լ. Շանթը, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին գտնւում էր Կ. Պոլսում, իր իսկ վկայութեամբ, արեւմտահայ միւս մտաւորականների` Գ. Զօհրապի, Դ. Վարուժանի, Սիամանթոյի, Ռ. Սեւակի, Ռ. Զարդարեանի, Է. Ակնունիի եւ ուրիշների, ճակատագրից խուսափեց հէնց «Հին աստուածներ»-ի համար Թիֆլիսից Պոլիս փոխանցուած գումարի միջոցով:
2) Իր ժամանակի ազդեցիկ հայկական կուսակցութեան` ՀՅԴ-ի երկարամեայ ղեկավար դէմքերից էր, որը ոչ միայն գործուն մասնակցութիւն ունեցաւ հայ ազգային կեանքի բոլոր վճռորոշ հարցերի վերաբերեալ որոշումների կայացմանը, այլեւ` այդ որոշումների կենսագործմանը:
3) Ազգային-պետական գործիչ էր, որի` որպէս հանրային կրթութեան նախարարի, անուան հետ են կապւում մեր պետականաշինութեան ամէնից նշանաւոր երեւոյթներից մէկի` Հայաստանի համալսարանի հիմնադրումը (16 մայիսի 1919) եւ հանրակրթութեան համակարգի էական զարգացումը` 1919-20-ին:
Ն. Աղբալեանը նաեւ Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան ճեմարանի հիմնադիրներից էր եւ այդ կրթօճախի երկու հիմնասիւներից մէկը` Լ. Շանթի հետ միասին: Մի կրթական հաստատութիւն, որը տասնամեակներ շարունակ եղել է եւ այսօր էլ է հայկական սփիւռքի ամէնից հեղինակաւոր կրթօճախներից մէկը, որտեղից դուրս են եկել` բազմաթիւ նշանաւոր մտաւորականներ, մասնաւորապէս գրողներ, գրաքննադատներ, խմբագիրներ, հանրային ակնառու գործիչներ, ինչպէս` Մ. Իշխանը, Ա. Ծառուկեանը, Գ. Բանեանը, Գ. Շահինեանը, Պ. Սնապեանը, Հ. Տասնապետեանը, Ե. Փամպուքեանը եւ ուրիշներ: Եթէ Աղբալեան գրաքննադատի մասին ընդհանուր առմամբ կարելի է պատկերացում կազմել նրա համապատասխան աշխատութիւններն ուսումնասիրելով, իսկ պետական գործչի մասին այս կամ այն չափով խօսւում է տարբեր առիթներով, ապա Աղբալեան ազգային գործիչը նոյնիսկ հայ մտաւորականութեան մեծ մասի համար այսօր էլ հիմնականում մնում է անյայտ, որովհետեւ այդ ոլորտը քաղաքականացուած (կուսակցականացուած) է, մի բան, որը, մեր կարծիքով, անթոյլատրելի է ոչ միայն Ն. Աղբալեանի, այլեւ իր ժամանակակիցներից շատերի դէպքում: Եւ դեռ հարց է, թէ գործունէութեան վերոյիշեալ ասպարէզներից յատկապէս ո՞րն է աւելի կարեւոր Ն. Աղբալեան երեւոյթը գնահատելու առումով` գրաքննադա՞տը, պետական գործի՞չը, թէ՞ ազգային գործիչը: Կարծում ենք` մի բան կասկածից վեր է. առանց Աղբալեան ազգային գործչին ճանաչելու` նրա դիմագիծը ոչ միայն ամբողջական չի լինի, այլեւ յաճախ նրա խօսքն ու գործունէութիւնը դժուար ընկալելի կը լինեն նաեւ միւս ոլորտներում: Ճանաչել Աղբալեան ազգային գործչին, մեր կարծիքով, նոյնն է, թէ ճանաչել Աղբալեան մարդուն: Ի հարկէ Ն. Աղբալեանի` որպէս մտաւորականի եւ ազգային-պետական գործչի, դիմանկարը միաձոյլ ամբողջութիւն է, հետեւաբար լիարժէք է միայն նշուած բոլոր կողմերի հանրագումարով: Իսկ Ն. Աղբալեան ազգային գործչի մասին մեր պատկերացումը ձեւաւորւում է ոչ միայն ժամանակակիցների վկայութիւնների միջոցով, այլեւ` իր իսկ հրապարակային եւ գրաւոր խօսքերի տողատակերից, որոնք, լինելով հեղինակի վկայութիւններն ու գնահատականները իր ժամանակակիցների եւ տարբեր իրադարձութիւնների մասին` անուղղակիօրէն դառնում են նաեւ վկայութիւններ իր մասին` որպէս մարդու եւ ազգային գործչի, քանզի այդ տողատակերից ակնյայտ են դառնում այն սկզբունքներն ու չափորոշիչները, որոնցով ապրել եւ գործել է նրանց հեղինակը:
Իսկ որո՞նք են այն ցուցիչները, որոնց համադրութեամբ կարող է ամբողջանալ Ն. Աղբալեան ազգային գործչի դիմանկարը: Մեր կարծիքով, այդ առումով կարեւոր են յատկապէս հետեւեալ իրողութիւնները.
1.- Լինելով գրչի մարդ` նա յաճախ գործուն կերպով ներգրաւուում էր գրչից շատ հեռու աշխատանքներում: Մասնաւորապէս, Ն. Աղբալեանը կամաւորական խմբերի կարգադրիչ մարմինի անդամ էր` Ռոստոմի (Ս. Զօրեան), Արմէն Գարոյի (Փաստրմաճեան), Յ. Արղութեանի, Ա. Գիւլխանդանեանի, բժ. Յ. Զաւրիեւի (Զաւրեան) եւ Ս. Վրացեանի հետ միասին: Նշուածներից, ըստ էութեան, գրչի մարդ էր միայն Ս. Վրացեանը: Կարգադրիչ մարմինը (գործել է Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներին` 1914-1917-ին), զբաղուել է հայ կամաւորական խմբերի կազմաւորման, դրանց զինման, հանդերձաւորման եւ պարէնամթերքի մատակարարման հարցերով, բնականաբար` նշուած խնդիրների հետ կապուած յարաբերութիւններ պահպանելով սկզբում` ցարական իշխանութիւնների, ապա` Ժամանակաւոր կառավարութեան ներկայացուցիչների հետ: Այդ տարիներին Ն. Աղբալեանը յաճախ մեկնել է նաեւ պատերազմական գործողութիւնների շրջան եւ հանդիպումներ ունեցել կամաւորական խմբերի հրամանատարների եւ զինուորների հետ:
2.- Ա. Հանրապետութեան շրջանում` 1919-20-ին, Ն. Աղբալեանը Հայաստանի խորհրդարանի զինուորական յանձնաժողովի նախագահ Ռ. Տէր Մինասեանի (1920-ի մայիս-նոյեմբեր` Բիւրօ կառավարութեան զինուորական նախարար) հետ միասին ծրագրել է հայ կամաւորականներ խմբերի միջոցով հանրապետութեան տարածքը, մասնաւորապէս` Երեւանի շրջակայքը եւ մօտ գաւառները, թուրքական «տարր»-ից մաքրելու աշխատանքները: Այդ աշխատանքների առաջին փուլը տեղի ունեցաւ դեռեւս 1918-ի սկզբներին` մայիսեան հերոսամարտերի նախօրեակին, Արամ Մանուկեանի եւ Դրոյի գլխաւորութեամբ: Ս. Վրացեանի վկայութեամբ, այդ օրերին Ն. Աղբալեանը, որ դեռեւս գտնւում էր Թիֆլիսում, քարտէզի վրայ ուսումնասիրելով Հայաստանում հայկական եւ թուրքական բնակավայրերի տեղաբաշխուածութիւնը, հայ եւ մահմետական (իմա` թուրք) բնակչութեան թուային յարաբերակցութիւնը, թերեւս առաջինը հասկացաւ, որ առկայ վիճակը հայ ժողովրդին իր բնօրրանում ապրելու ոչ մի հեռանկար չի տալիս: Այդ օրերին Աղբալեանի բոլոր ճառերը Ազգային խորհրդում վերջանում էին մէկ յանկերգով. «Հայաստանը պէտք է հայացնել»: Հայաստանի հայացման գործի տեսաբանն էր նա:
Տարբեր պատճառներով Արամի եւ Դրոյի սկսած գործը չհասաւ իր տրամաբանական աւարտին: Այդ գործի անաւարտ մնալու հիմնական պատճառը, թերեւս, հէնց Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումն էր, որը, մի կողմից, թուրքական տարրին մղեց առժամանակ աւելի զուսպ կեցուածք ընդունելու, իսկ միւս կողմից` նորաստեղծ հանրապետութեան իշխանութիւնների գործունէութիւնը գտնւում էր «Անտանտ»-ի դաշնակից երկրների, մասնաւորապէս Անգլիայի խոշորացոյցի տակ, իսկ նրանք, մեղմ ասած, չէին խրախուսում մահմետական բնակչութեան նկատմամբ ուժի կիրառումը: Ոչ պակաս նշանակութիւն ունեցաւ նաեւ այն, որ Հայաստանի իշխանութիւններն իրենք էլ փորձում էին թուրք բնակչութեան պարագլուխների հետ շփումների միջոցով վերջիններին հասկացնել համատեղ խաղաղ ապրելու առաւելութիւնը, որը, սակայն, ցանկալի արդիւնք չտուեց:
(Շար. 1)
