ՄԱՐՈՒՇ ԵՐԱՄԵԱՆ
Թէեւ բառացի թարգմանութիւնը պէտք էր ըլլար` աշխարհի սէրը:
Թէ ինչո՞ւ մենք կ՛ենթարկուինք չարին եւ կը բնականացնենք զայն:
Հաննա Արենտթ` որպէս բռնակալութեան արմատ, կը նշէ այլ մարդիկ չնչին, աւելորդ դարձնելու մարմաջը:
Իսկ Սուրբ Օգոստինոս համոզուած է, որ այս կացութեան հակադեղը սէրն է` amor mundi – աշխարհի սէրը:
«Չարիքին երբեք չարձագանգել այնքան, որ մեծցնէ զայն», կ՛ըսէ ֆրանսացի փիլիսոփայ Սոմին Ուէյլ:
Բայց ի՞նչ է այն հակազդեցութիւնը, որ չարիքը կը մեծցնէ, հարց պիտի տաք:
Պէտք է ընդունիլ, որ ժամանակակից աշխարհի մէջ չարը փոխած է իր հանդերձը, ա՛լ հեքիաթին չար կախարդը չէ` անմիջապէս ճանաչելի, այլ ծպտուած լաւի, բարիի արտաքինով, շատ դժուար կ՛ըլլայ ճանչնալ զայն, եւ շրջան մը ետք ա՛լ անօգուտ կը թուի անոր դիմակայելը:
Հակառակ անոր որ Թոսթոյեւսքին կը հաւատար, որ` «Չար մարդիկ չկան, թէեւ անոնք երբեմն չարութիւնը կը հագնին լաւ չկարուած զգեստի պէս», համոզուած էր սակայն, որ ոչ թէ չար մարդիկ կան, այլ` անբախտ, կեանքէն անիծուած մարդիկ միայն:
Գլխաւոր մղիչը չարութեան, կը պարզուի, ուժի հասնելու մարմաջն է, իսկ այսօր, մեր ժամանակակից կեանքին մէջ, ուժը նաեւ նիւթական կը նշանակէ` դրամ, որուն համար շատեր պատրաստ են` իրենց սկզբունքներուն դէմ երթալու, քծնելու, շողոմելու, կեղծելու, թմրամոլութիւն տարածելու, ծայրայեղները` նաեւ մինչեւ մարդասպանութիւն հասնելու:
Անշուշտ պէտք չէ մոռնալ, որ աշխարհի «չար»-երուն կողքին` բռնատէր մարդիկ, զաւթող պետութիւններ եւ այլն, կան նաեւ աշխարհի «լոյս»-ը հանդիսացող արուեստագէտներն ու գրագէտները, որոնց աշխատանքը հաւասարակշռումի կը բերէ երկու հակոտնեայ ուժեր, անգամ մը եւս հաստատելով եին եւ եանի (yin and yang), հակադիր ուժերու տիեզերական կարգը:
Սակայն դիտելով մեր շուրջ եռացող այսօրուան աշխարհը, իրապէ՛ս եռացող այն վայրերը, ուր պատերազմներ չկան, կան բնութեան բարկութիւնն ու գործած աւերը. չենք կրնար հարց չտալ մենք մեզի` ա՞յս է կեանքը իրապէս, զիրար ատելու, զիրար ճզմելու, զիրար յօշոտելու այս մարմա՞ջն է:
Հարցումը կու գայ նաեւ այս բոլորին դիմաց մեր անկարող ըլլալու գիտակցութենէն:
Յաճախ մտորումի առարկայ դարձած է արուեստներուն եւ գրականութեան աղբիւրը, արուեստագէտներուն կամ գրագէտներուն ներշնչումի աղբիւրը: Երբ գիտակից ես վրադ գրոհող ալիքին հզօրութեան եւ քու անկարողութեանդ, կը մտածես միտքով դիմակայել, կը փորձես ինքզինքիդ բացատրել կացութիւնը, կը փորձես ձեւով մը հակակշռել, գոնէ` էութեանդ մէջ, քեզ շրջապատող արհաւիրքը:
Այս ճիգին մէջ է, որ արուեստագէտ-գրագէտը կը զգայ արուեստին եւ գիրին հզօրութիւնը, անոնց կարողութիւնը` բան մը փոխելու, նուազագոյնը` հոգիները խաղաղեցնելու:
Աշխարհը մի՞շտ այսպէս եղեր է, եւ մենք է, որ չենք իմացած պարզ այն պատճառով, որ այսօրուան հաղորդակցութեան միջոցները չկային:
Եթէ դիտենք համաշխարհային պատմութիւնը, պիտի տեսնենք, որ նման դէպքեր շատ կան, որոնցմէ ամէնէն նշանաւորը հաւանաբար «Հարիւր տարուան պատերազմ»-ը եղած է:
Hundred Years War, կամ` ֆրանսերէնով Guerre de Cent Ans (1337-1453), Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի թագաւորութիւններուն միջեւ ընթացող պատերազմն էր` 116 տարի տեւած:
Պատերազմներու ընթացքին յայտնուող մարդկայնութեան բացակայութեան հարց կը դրուի, թէ ի՞նչն է, որ կը մղէ մարդը` անմարդկային արարքներ գործադրելու իր նման մարդուն դէմ:
Տակաւին 1985-ին անգլիացի հեղինակ, նոպէլեան դափնեկիր Տորիս Լեսսինկ կը գրէր.
«Հիմա այնպիսի ժամանակներ են, երբ վախազդու է ապրիլը, երբ դժուար է մտածել մարդոց մասին` որպէս տրամաբանող էակներու: Ո՛ւր դառնանք բրտութիւն է, ապուշութիւն, կարծես այլ բան չկայ տեսնելու մեր շուրջ` բացի դէպի բարբարոսութիւն վայրէջքէ մը, զոր անկարող ենք հակակշռել: Կը կարծեմ սակայն, որ թէեւ ճիշդ է ընդհանուր վատթարացումը, պատճառը դէպքերուն այնքան վախազդու ըլլալն է, որ կարծես կը հիփնոսանանք, չենք նշմարեր, ու եթէ նշմարենք իսկ, կը նսեմացնենք հակառակ կողմը գտնուող ուժերը` տրամաբանութիւնը, ողջմտութիւնն ու քաղաքակրթութիւնը»:
Յիսուն տարի առաջ ըսուած այս խօսքը տակաւին հարիւր առ հարիւր ճիշդ է այսօր. բայց ի՞նչ է յիսուն տարին դարերուն դիմաց…
Լեսսինկ կ՛աւելցնէ.
«Իրապաշտ ըլլալու համար պէտք է մեր մարդկային բնութիւնը քննարկել, պէտք է ընդունինք այն երկու ուժերը, որոնք կը գործեն մեր մէջ` կործանարար եւ ստեղծարար ուժերուն գոյակցութիւնը»:
Հետաքրքրական է նաեւ նշել, որ շատեր անշուշտ անդրադարձեր են այս իրողութեան, թէ կործանարար ըլլալը շատ աւելի դիւրին է, հեշտ է եւ արագ գոհացում կը պատճառէ: Մինչ ստեղծարար ըլլալը շատ աւելի ճիգ կը պահանջէ` փոխարէնը տալով աւելի խորունկ գոհացում եւ երկարատեւ ուրախութիւն:
Ժողովուրդները եւս նոյն դասակարգումին կ՛ենթարկուին. կան կործանող ժողովուրդներ, եւ կան ստեղծագործ ժողովուրդներ: Այս դասակարգումները երբե՛ք չեն շփոթուիր. ո՛չ կործանարարը կրնայ ստեղծագործ ըլլալ, ո՛չ ալ հակառակը: Առաջինները տեսնելով իրենց ձեռք ձգած արդիւնքները` կը համոզուին, որ ճի՛շդ է իրենց բռնած ուղին եւ չեն շեղիր անկէ: Երկրորդները, սակայն, տեսնելով իրենց ապարդիւն ճիգերը, ինչո՞ւ չեն կրնար անցնիլ «միւս» կողմը` իրենք եւս իրենց համար դրական արդիւնքներ ունենալու, թէեւ` ժխտական միջոցներով: Չեն կրնար պարզ այն պատճառով, որ արուեստն ու գրականութիւնը, ըլլալով խիստ դրական գործարք-երեւոյթներ, թոյլ չեն տար «միւս կողմ» անցնիլ:
Նժարը դէպի դրականը շարժելու այլ միջոց կա՞յ:
