Արցունքոտ Ժպիտներ – Ա. Սեռ Եւ Հեղինակ

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Համազգայինի Սօս Սարգսեանի անուան թատրոնը «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» սրահի մէջ հիւրախաղով ներկայացուց Օ Հենրիի  նորավէպերէն հինգին վրայ հիմնուած ելոյթ մը`

«… Եւ նորից գարուն» վերնագիրով երաժշտական կատակերգութիւն: Անցեալ տասնամեակին ներկայացուած էին հինգ ելոյթներ, որոնք նոյնպէս կարճ թատերակներու համադրութիւններն էին, եւ որոնցմէ  չորսին առանձին անդրադարձած եմ «Ազդակ»-ի մէջ: Ժամանակագրական կարգով`

Ա. «Զրադաշտը շուն դարձաւ»
Բ. «Քաղաքավարութեան վնասները»
Գ. «Բարի բժիշկը»
Դ. «Տեսակ մը թատրոն»
Ե. «Փլազայի սենեակը»

Իսկ այժմ`

Զ. «… Եւ նորից գարուն»

Նկատել, որ բոլորը այս կամ այն բնոյթի կատակերգութիւններ են: Չորսը (Ա., Բ., Գ. եւ Ե.) կը պատկանին նոյն հեղինակին եւ երկուքը (Բ. եւ Ե. ) երաժշտախառն են:

Կարճ թատերակներու շարքի մը կատարումը «Տէր Մելքոնեան»-ի բեմին վրայ համեմատաբար նոր երեւոյթ մըն է, որուն հարկ կը համարեմ աւելի հանգամանօրէն անդրադառնալ (1):

Կարճ թատերակի սեռը.- ՆՔ Դ. դարու յունական թատրոնը կարճ թատերակները կը գործածէր իբրեւ ողբերգական ծանր արարէ մը պրկուած հանդիսատեսը հանգստացնող միջնախաղ:

Առ այդ, կարճ թատերակի գլխաւոր յատկութիւններէն մին անոր դիւրին հասկնալի ըլլալն էր: Միջնադարեան (գլխաւորաբար կրօնական) ցուցքերը եւս ունէին դիւրին ճանաչելի շատ կարճ թատերակի յատկութիւն (2): Եւրոպայի մէջ վերածնունդէն ետք յայտնուած «Քոմետիա Տելլաէթէ»-ի կարգ մը պուլվարային ելոյթներ  ունէին կարճ թատերակի բնոյթ: Կարճ թատերակի առաջին տեսական ջատագովութիւնը, սակայն, յայտնուեցաւ 19-րդ դարուն, դրամատիրական կարգերու ամրապնդումէն ետք, երբ ապրելակերպը հիմնովին փոխուած էր: Մարդիկ այլեւս ժամանակ (տրամադրութիւն) չունէին դասական հինգ արարանոց ողբերգութիւններ դիտելու:

Կարճ եւ կուռ թատերակի ջատագովութեան ականաւոր դէմքերն էին նախ Սքրայպ (Eugène Scribe 1791-1861) եւ ապա` Ստրինպերկ (Joհan Auguste Strinberg 1849-1912), որ տեսական գործերու կողքին, հեղինակած է նաեւ փորձառական բնոյթի կարճ թատերակներ: Ականաւոր տեսաբան Զոնտի (Peter Szondi 1929- 1971) իր «Արդի տրամայի տեսութիւն» (Theory of the Modern Drama, 1956) կարճ թատերակի յառաջխաղացքը, ի հաշիւ դասականի, կը վերագրէ յետ Բ. Աշխարհամարտ տիրող համատարած պատրանազերծութեան: Մարդիկ այլեւս չէին հետեւեր ամբողջական (holistic) աշխարհահայեացքներու: Զոնտիի աւարտաճառ-երկը կարելի է համարել յետարդիական թատերագիտութեան նախակարապետը:

Յատկանշական.- Կարճ թատերակը կը կարօտի սահմանափակ պատրաստութեան, բեմայարդարումի եւ քիչ թիւով դերակատարներու (ընդհանրապէս 2-4): Տեսակ մը փորձարան (լապորաթուար) է, ուրեմն աւելի յաճախ կը կատարուի սիրողական խումբերու կողմէ: Որպէս գաղափարի մը «փորձաքար» թատերակները գործածուած են նաեւ շարք մը ականաւոր հեղինակ-բեմադրիչներու կողմէ, ինչպէս` Մոլիեռ, Ֆայտօ, Չեխով եւ Պեքեթ, որ զանոնք կոչած է «մանրատրամ» (dramacule):

Կարճ թատերակները կարելի է ընկալել անմիջապէս` առանց մեծ մտային ճիգի: Այդ պատճառով կը սփռուին հեռատեսիլի կայաններէ: Արեւմտեան կարգ մը սրճարաններու եւ «փապ»-երու մէջ (իմա` փոքրաթիւ հանդիսատես) կը ներկայացուին կարճ ելոյթներ «Microteatro» (մանրաթատրոն), «Théâtre de Poche» (գրպանի թատրոն), «Kammerspiele» (սենեկային թատերախաղ) եւ այլ անուանումներու տակ:

Որպէսզի կարճ թատերակը «հարուածային» ներգործութիւն ունենայ, հարկ է որ ըլլայ խիտ եւ գրաւիչ:

Սուղ ժամանակը չ՛արտօներ գործողութեան զարգացում: Այս սեռը ատակ է պատկերելու հետաքրքրական, աներկբայ կացութիւն մը: Ոմանք զանոնք կոչած են «կեանքի շերտեր»: Հարկ է, որ կերպարները եւ անոնց հետապնդած նպատակները ըլլան դիւրաւ ճանաչելի: Անակնկալ աւարտը ի հարկէ կրնայ զուարճալի ըլլալ` ի տարբերութիւն դասական թատրերգութեան, որ կ՛ենթադրէ այս կամ այն դասի տրամաբանութիւն եւ ուրեմն` նախատեսելի աւարտ, այս կէտին նախապէս առանձին անդրադարձած եմ (3):

Կեանքի նման շերտերով «խճանկար»-ներ (ինչպէս` վերը յիշուած 6 ելոյթները) կազմելու համար հարկ է ընտրել այլազան կշռոյթի եւ խօսքի թատերակներ, որոնք առանց զիրար կրկնելու, ձեւով մը համահունչ են: Թերեւս այդ նկատառումով է, որ վերը նշուած խմբաւորումները կազմող գործերուն  մեծամասնութիւնը կը պատկանի նոյն յոյժ «փորձուած» հեղինակին. Ռ. Ժպարա, Յ. Պարոնեան, Ն. Սայմըն, կրկին Ն. Սայմըն, եւ այժմ` Օ. Հենրի: Բացառութիւն էին «Տեսակ մը թատրոն»-ի տարաբնոյթ բաղադրիչները, եւ այդ պատճառով որակուած էր «Յետարդիական»:

Կենսագրական.- Ականաւոր ամերիկացի հեղինակ Օ. Հենրի (William Sydney Porter 1862-1910) ունեցած է կարճատեւ, բայց գունագեղ եւ բեղմնաւոր կեանք: Որպէս դեղագործ վկայուելէ ետք աշխատանքի մտած է… դրամատան մը մէջ եւ շուտով մեղադրուած` դրամաշորթութեամբ (4), փախած ԱՄՆ հարաւային նահանգ մը եւ ապա` Հոնտուրաս, ուր ընկերացած է շոգեկառքերու աւազակ վատահամբաւ Ալ Ճեննինկի: 1898-ին վեհանձնօրէն վերադարձած է մահամերձ կնոջ մօտ եւ դատապարտուած` 5 տարուան ազատազրկման, բայց այդտեղ ունեցած է առանձնաշնորհեալ վիճակ, որովհետեւ, փոխան կալանքի, աշխատած է բանտի հիւանդանոցին մէջ` որպէս դեղագործ: Մինչեւ ազատ արձակում (1901) գրած է 14 պատմուածք` այլ ծածկանուններու շարքին գործածելով Օ. Հենրի գրչանունը: Եղած է վատառողջ գինեմոլ մը: Մահացած է կանուխ, ուղեղի արիւնախռնումով:

Հեղինակի ոճը.- Կեանքի լայն փորձառութիւնը օգնած է որ Օ. Հենրի կարենայ յօրինել կացութիւններ, որոնք իրարանման են, բայց այնուամենայնիւ կը պատկանին ի՛ր կառուցած երեւակայածին աշխարհին (5): Պատմուածքներու մեծ մասը տեղի կ՛ունենայ իր սիրած Նիւ Եորքի մէջ, զոր կը կոչէր «Պաղտատ գետնուղիի վրայ» (6):

Հեղինակը մեծապէս կը յենի ձեւաչափ-տարազներու, ինչպէս` առ երեւոյթ նիւթին անկապ բացման տեսարան, անակնկալ աւարտ եւ կրկնուող բներգներ: Կը յենի նաեւ ճանաչելի կարծրատիպ (ընդհանրաապէս) կերպարներու (7): Այդպիսով, ան կը կարողանար արագ արտադրել ապրուստ ապահովելու համար: Յաճախ կը դիմէր երկարապատում նախաբան նկարագրութիւններու, թերեւս` աւելցնելու համար վաճառուած էջերու ծաւալը: Հեղինակած է աւելի քան երեք հարիւր պատմուածք:

Ինչպէս ելոյթին մէջ նկատելի է, շարք մը պատմուածքներ ունին շրջանային (cyclic) բնոյթ: Աւարտական տեսարանին մէջ կերպարները կը վերադառնան իրենց սկիզբի նիւթա-ֆիզիքական (յաճախ թշուառ) վիճակին, կը վերադառնան, սակայն, դէպի ա՛յլ հոգեվիճակ: Ի զուր չէ, որ ընտրուած է «… Եւ նորից գարուն» վերնագիրը: Ոդիսականի այս ձեւաչափը օգտագործած են ականաւոր այլ հեղինակներ: Այս կէտին նախապէս անդրադարձած եմ:

Միւս կողմէ` բներգին զարգացումը թոյլ է, որովհետեւ այդ պիտի պահանջէր հեղինակին կողմէ ժամանակի յաւելեալ ներդրում եւ ընթերցողին կողմէ` մտային յաւելեալ ճիգ: Իսկ Օ Հենրի կը ջանայ ըլլալ դիւրամատչելի, հաճելի, ընկերային ասքը կը փոխանցէ առանց վրդովելու ընթերցողը: Օ. Հենրի ի հարկէ ակնյայտօրէն ունի բացառիկ սուր հիւմըր, բայց ամենածիծաղելի կացութիւններու մէջ իսկ կը տեսնենք կարեկցանք, ոչ` չարախնդութիւն:

24 մարտ 2025

————

1. «Յետարդիական խճանկարի տեսակ մը», «Ազդակ» 13 մայիս 2024:
2. «Միջնադարեան թատրոնը Հայաստանի մէջ», «Ազդակ-Բացառիկ», Նոր տարի, 2018:
3. «Եղանակի տեսութիւն», «Ազդակ», 26 նոյեմբեր 2016:
4. Իւրացուած գումարի ($ 854) այսօրուան գնողական արժէքը մօտ 30 հազար տոլար է
5. Թերեւս այդ «իրաւանման» յատկութեան պատճառով ոմանք զինք կոչած են ամերիկեան Կի տը Մոփասան:
6. Bagdad-on-the-Subway.
7. M. B. Ostrofsky, «Օ՛ Հենրիի նիւեորքեան կարծրատիպերու գործածութիւնը», մագիստրոսական աւարտաճառ, 1982: