Ա. Մ.
Արցախեան շարժումը կանխելու առաջադրանքով Ազրպէյճան որոշեց արիւնալի գործողութիւններով ու ջարդերով ահաբեկել հայութիւնը:
Ազրպէյճանի հակահայ քաղաքականութեան առաջին զոհը եղաւ Սումկայիթ քաղաքի հայ բնակչութիւնը:
Պաքուէն հիւսիս, Կասպից ծովու ափին գտնուող քաղաքը 224 հազար բնակչութիւն ունէր, որուն 18 հազարը հայեր էին:
Սումկայիթի մէջ կիրքերը բորբոքելու համար հակահայ տրամադրութիւններ հրահրուեցան եւ ստայօդ լուրերը տարածուեցան, որ իբրեւ թէ Հայաստանի մէջ ազրպէյճացիներու զանգուածային սպանութիւններ կ՛ըլլան եւ անոնց ունեցուածքը կը թալանուի: Այնուհետեւ հայերը ոչնչացնելու եւ վտարելու կոչեր հնչեցին:
Իշխանութիւնները հայերու բնակարաններու ցուցակներ պատրաստեցին, տասէն տասնհինգ հոգինոց խումբեր կազմեցին եւ անոնց դերերը բաշխեցին, մետաղաձողեր եւ այլ գործիքներ պատրաստեցին ոճիրը իրականացնելու համար եւ թմրեցուցիչներ ու ոգելից ըմպելիներ բաժնեցին: Միւս կողմէ, հայերու հեռաձայնային կապը խզուեցաւ եւ պայմանական ու ազդանշանային համակարգեր գործի դրուեցան հայերու տեղերը բացայայտելու համար:
Ազրպէյճանցի ջարդարարներու խումբերը 27-էն 29 փետրուար 1988-ին, նախապէս պատրաստուած քարտէսներով, հետեւողականօրէն քաղաքը «մաքրեցին» հայերէն:
Երեք օր շարունակ զարհուրելի սպանդը շարունակուեցաւ: Ինկան հազարէ աւելի զոհեր: Շատեր խոշտանգումներէ ու կտտանքներէ ետք ողջ-ողջ այրուեցան: Հարիւրաւոր կիներ ու աղջիկներ եւ մեծաթիւ անչափահասներ բռնաբարուեցան: Հայերու բնակարանները թալանուեցան ու աւերուեցան, անոնց արհեստանոցները, խանութները, հաստատութիւնները եւ ինքնաշարժները հրկիզուեցան:
Փետրուար 28-ի երեկոյեան բանակային ստորաբաժանումներ մտան Սումկայիթ, սակայն անոնք ջարդարարներուն նկատմամբ զէնք գործածելու իրաւունք չունէին: Միայն փետրուար 29-ի երեկոյեան բանակի ստորաբաժանումները վճռական գործողութիւններու դիմեցին եւ ջարդերը դադրեցան:
Ջարդերէն ետք Սումկայիթի 18 հազար հայերը տեղահան եղան եւ հեռացան երկրէն:
Խորհրդային Միութեան դատախազութիւնը քրէական գործ յարուցեց Սումկայիթի մէջ տեղի ունեցածին առիթով: Դատավարութիւններուն մասնատումը առանձին դրուագներու եւ ոչ ամբողջական քննութեան կազմակերպումը բացառեց յանցագործութեան իրական կազմակերպիչներու յայտնաբերումը:
