13-րդ դարու հայկական ճարտարապետութեան «Գոհարն ու շտեմարան»-ն է Գանձասարի հռչակաւոր վանական համալիրը: Վանքը առաջին անգամ յիշատակուած է 10-րդ դարու կէսերուն` հայոց կաթողիկոս Անանիա Մոկացիի կողմէ: 1216-1238 թուականներուն Խաչէնի գահերէց մեծ իշխան Հասան Ջալալ-դոլան կառուցած է Գանձասարի Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցին` անոր հիւսիսային պատին ձգելով 27 տողէ բաղկացած վիմագիր արձանագրութիւն:
14-րդ դարու վերջերէն մինչեւ 1815 թուականը վանքը եղած է Գանձասարի կաթողիկոսութեան աթոռանիստը, ունեցած է հարուստ ձեռագրատուն, դպրանոց: 18-րդ դարու սկիզբը հանդիսացած է Արցախի ազատագրական շարժման կեդրոն: Վանքի պատերուն կայ շուրջ 200 հայերէն արձանագրութիւն: 2023 թուականի սեպտեմբերին` Արցախի ամբողջական բռնագրաւումէն եւ հայաթափումէն ետք, Գանձասարի վանքը բռնագրաւուած է Ազրպէյճանի կողմէ:
Անհնար է պատկերացնել, թէ ինչպէ՛ս կրնար Գանձասարի հայկական վանական համալիրը համարուիլ «աղուանական եկեղեցական ճարտարապետութեան մարգարիտ, երբ 13-րդ դարուն Արցախի մէջ եւ, ընդհանրապէս, տարածաշրջանին մէջ աղուանական բնակչութիւն գոյութիւն չունէր արձանագրութիւն:
