ՄԱԿԵՐՐԱՄ ԶԷՅՆԱԼՈՎ
Չորս տարի առաջ աւարտուեց ղարաբաղեան պատերազմը, որում մօտ 7000 մարդ զոհուեց: Հետագայում հայերը դուրս եկան Լեռնային Ղարաբաղից ազրպէյճանական ռազմական գործողութեան պատճառով: Յաղթողն ու պարտուողը փոխատեղուեցին եւ սկսեցին արագ կշռոյթով պատրաստուել խաղաղութեան կնքմանը: Երկու կողմերը հնարաւոր «վերջնաժամկէտը» նշում էին ՄԱԿ-ի կլիմայական գագաթնաժողովը (ՔՈՓ29) Պաքւում: բայց գագաթնաժողովը բացուեց նոյեմբերի 11-ին, իսկ խաղաղութեան պայմանագիրը այդպէս էլ չի ստորագրուել:
Երկու երկրների միջեւ մնում են անհարթելի հակասութիւններ, եւ այդ մասին զգուշացնում էին փորձագէտներն ու քաղաքական գործիչները, որոնք տարիներ շարունակ փորձում էին ընդհանուր լեզու գտնել: Սակայն Ալիեւի վարչակազմը եւ ՀՀ վարչապետի գրասենեակը խաղաղութեան բանակցութիւնների մանրամասները գաղտնի են պահում եւ չեն խորհրդակցում քաղաքացիական հասարակութեան հետ: Ազրպէյճանում քաղաքական գործիչներին ձերբակալում են հայերի հետ նամակագրութեան ու հանդիպումների համար: Հայաստանում խաղաղութեան համոզուած կողմնակիցները մնում են մեկուսացման եւ փոքրամասնութեան մէջ, իսկ նրանց փոխարէն` իշխանութիւնը յենւում է իրեն հաւատարիմ փորձագէտների վրայ: Օգոստոսին ազրպէյճանական իրաւապահները ձերբակալեցին Պահրուզ Սամետովին` Փրակայի Քառլովի համալսարանի 29-ամեայ դասախօսին: Հայ գործիչների հետ շփումների պատճառով Սամետովին մեղադրեցին պետական դաւաճանութեան համար, եւ այժմ նրան սպառնում է ցմահ բանտարկութիւն: Նա հերքում է բոլոր մեղադրանքները: Սամետովը հանդէս էր գալիս երկու երկրների հաշտութեան օգտին, սակայն քննադատում էր Ազրպէյճանի իշխանութիւնների մօտեցումը: «Պատերազմը երբեք չի աւարտուել, խաղաղութեան գործընթաց երբեք չի եղել» յօդուածում նա գրել էր, որ Պաքուն ցանկանում է ուժի միջոցով ստիպել Երեւանին` ընդունել «բռնատիրական խաղաղութիւնը»: Նա այդ լուծումը անուանել էր «խաղաղութիւն` առանց հաշտութեան»:
Սամետովի ձերբակալութիւնից յետոյ ձերբակալուեցին նաեւ քաղաքական գործիչ ու գրող Սամետ Շիխին եւ լրագրող Ճաւիտ Աղան: Վերջին ամիսներին նոյն բանն արուեց նաեւ իշխանութեան այլ քննադատների նկատմամբ, որոնք օդակայանում էին իմանում, որ երկրից մեկնելն արգելուած է: Ձերբակալութիւններից ու բերման ենթարկումներից յետոյ երկրում մնացած փոքրաթիւ գործիչները անհանգստացան: Ընդդիմութեանն աջակցելը, փտածութիւնը հետաքննելն Ազրպէյճանում վաղուց է դարձել վտանգաւոր, բայց Հայաստանի հետ խաղաղութեան կողմնակիցներին նախկինում ձեռք չէին տալիս: «Երբ մենք փոքրաթիւ էինք, այնքան էլ ուշադրութիւն չէինք գրաւում, ուստի մեզ հանգիստ էին թողնում,- ասում է Սամետովի ընկեր, պատմաբան Ալթայ Կոյուշովը, որ Վիգէն Չեթերեանի հետ եղել է «Արազ» նախաձեռնութեան հիմնադիրների շարքում,- բայց երբ ինչ-որ բան կարող է մեծ հոսանքի վերածուել, ապա իշխանութիւնը սկսում է ոչնչացնել այն, ինչը ծագել է իրենից անկախ»:
Վիեննայի Կենտրոնական Եւրոպայի համալսարանում Օսմանեան կայսրութեան հայ հետազօտող Ֆլորա Ղազարեան-Ապտինը, որ մասնակցել է խաղաղարարական նախագծերին, ասում է, որ Սամետովի ձերբակալութիւնից յետոյ հանդիպումներն ու քննարկումները ժամանակաւորապէս դադարեցուել են, որպէսզի չվնասեն ազրպէյճանցի մասնակիցներին:
Բացի սեփական անվտանգութեան մտավախութիւնից` երիտասարդները հեռանում են խաղաղասիրական նախաձեռնութիւններից այն պատճառով, որ շահագրգռութիւն չեն զգում հասարակութեան կողմից եւ յոգնում են դիւանակալութիւնից: Նարմինան (անունը փոխուած է) 15 տարի մասնակցել է խաղաղասիրական նախագծերին ազրպէյճանական կողմից, բայց հեռացել է դրանցից Սամետովի ձերբակալութիւնից յետոյ: «Կարելի էր ռիսքի դիմել, եթէ այդ ռիսքը ինչ-որ իմաստ ունենար, բայց դատուել որպէս հայրենիքի դաւաճան սոսկ այն պատճառով, որ զբաղուել ես թղթային աշխատանքով, խելամիտ չէ: Այն ամէնը, ինչ անում էինք, թղթի վրայ բուռն գործունէութեան պատկերումն էր նուիրատուների համար, եւ նրանք դա գիտէին», ասում է նա:
Այդ միջավայրում շատերն են խոստովանում, որ խաղաղասիրական նախաձեռնութիւնները պայմանաւորուած էին ոչ թէ հասարակութեան պահանջմունքով, այլ` եւրոպական հաստատութիւնների յատկացումներով:
Գերմանացի գործիչ Օլիվեր Միւնսթերը, որ կլոր սեղանների փոխարէն` կատակերգական «Տոլմայի օրագրերը» սերիալ է նկարել նոյն բնակարանում ապրող ազրպէյճանցի եւ հայ ուսանողների մասին, եկել է այն եզրակացութեան, որ բարձրաձայն խօսել խաղաղութեան մասին` շատ դժուար է: Եթէ Ազրպէյճանում կառավարութեան քննադատներին բանտ է սպառնում, ապա Հայաստանում նրանք բախւում են հասարակութեան ճնշմանը: «Խաղաղութիւն բառը բացասական տողատակ ունի շատ հայերի համար, որովհետեւ այն զուգորդւում է Ալիեւի թելադրած խաղաղութիւնն ընդունելու հետ,- ասում է նա:- Իրենց կարծիքը խաղաղութեան մասին բարձրաձայն արտայայտող գործիչները կարող են բախուել հրապարակային կամ նոյնիսկ անձնական բացասական արձագանգի առնուազն այն բանի համար, որ չափից աւելի միամիտ են, վատագոյն դէպքում` Ազրպէյճանի ծրագրերին աջակցելու համար»:
Հայաստանի վարչապետն իր կառավարման սկզբում հրաժարւում էր փոխզիջումներից Լեռնային Ղարաբաղի հարցում, իսկ նրա պաշտպանութեան նախարարը սպառնում էր նոր տարածքներ գրաւել Ազրպէյճանից: Բայց 2020-ի պատերազմից յետոյ փոխեց ուղղութիւնը, Ղարաբաղը ճանաչեց Ազրպէյճանի մաս եւ յայտարարեց «Խաղաղութեան օրակարգ»: Այժմ նա չի փորձում հասնել ո՛չ ինքնավարութեան Ղարաբաղի հայերի համար, ո՛չ նոյնիսկ նրանց իրենց տները վերադառնալու իրաւունքին, այդպէս նա ցանկանում է շտապ խաղաղութեան պայմանագիր ստորագրել Պաքուի հետ: Բայց Նիկոլի «Խաղաղութեան օրակարգում» տեղ չունեն նրանք, որոնք քարոզում էին խաղաղութեան օգտին այն ժամանակ, երբ Նիկոլը եւ նրա զինակիցները նախընտրում էին պատերազմը: Այն գործիչները, որոնք տարիներ շարունակ հանդիպում էին ազրպէյճանցիների հետ եւ ջանում էին համատեղ հարթակ ստեղծել, մնում են մեկուսացած: Վարչապետը ժամանակ առ ժամանակ ոչ պաշտօնական հանդիպումներ է կազմակերպում քաղաքացիական հասարակութեան ներկայացուցիչների հետ: Այդ հանդիպումներում ներկայ են լինում հիմնականում իշխանութեան համակիր փորձագէտներն ու գործիչները, իշխանութեան քննադատներին եւ անկախ անհատներին հազուադէպ են հրաւիրում: Միայնակ մնաց Գէորգի Վանեանը, որը փակ դռների յետեւում հանդիպումների փոխարէն` առաջարկում էր, որ ողջ խաղաղարարութիւնը հրապարակային լինի:
Միջազգային յարաբերութիւնների թագաւորական հիմնարկի աշխատակից եւ հայ-ազրպէյճանական հակամարտութեան մասին գրքի հեղինակ Լոուրենս Պրոերսն այն, ինչ տեղի է ունենում այսօր, համարում է հարկադրական խաղաղութեան գործընթաց, որը բաւարարում է վերնախաւերի շահերը, ոչ թէ` ողջ հասարակութեան: «Իւրաքանչիւր համաձայնութիւն, որը բխում է այդ գործընթացից, մակերեսային ու փխրում է լինելու, ոչ թէ կառուցուած` հայ-ազրպէյճանական յարաբերութիւնների աւելի լայն վերափոխումների վրայ», ասում է նա:
Խաղաղութեան հեռանկարները աղօտ են թւում նաեւ ԱՄՆ նախագահական ընտրութիւններում Տոնալտ Թրամփի յաղթանակի խորապատկերում, որը խոստանում է սեւեռուել ներքին խնդիրների վրայ: 2020-ի երկրորդ ղարաբաղեան պատերազմը Թրամփի նախագահութեան ժամկէտում տեղի ունեցաւ, եւ ԱՄՆ-ն մի կողմ քաշուեց այդ հակամարտութիւնից: Հրադադարի համաձայնութիւնը կազմեց Ռուսաստանի առաջնորդ Վլատիմիր Փութինը, որում ընդգրկեց ռուսական խաղաղապահների մուտքը Ղարաբաղ: Ճօ Պայտընի վարչակազմը, նոյնիսկ Ուքրանիայի պատերազմի առկայութեան պայմաններում փորձում էր աշխուժօրէն մասնակցել դիւանագիտութեանը Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ: Արտաքին գործերի նախարար Պլինքընը կազմակերպում էր երկու երկրների ԱԳՆ ղեկավարների հանդիպումը` խաղաղութեան պայմանագիրը քննարկելու համար:
Ամերիկայի հնարաւոր շրջադարձը անհանգստացնում է նաեւ յետխորհրդային երկրների միւս առաջնորդներին, մասնաւորապէս` Քիեւի: Պերլինի անկախ ընկերային հետազօտութիւնների կենտրոնի ընկերաբան Սերգեյ Ռումեանցեւը կարծում է` դա ռուս-ուքրանական պատերազմի եւ ղարաբաղեան հակամարտութեան միակ զուգահեռը չէ:
«Ուքրանիայում պատերազմ սկսուելուց յետոյ խաղաղութեան եւ դրա համար փոխզիջումներ գտնելու գաղափարը դարձաւ չափազանց անընդունելի, իսկ խաղաղութեան իւրաքանչիւր կոչ ընկալւում է որպէս աջակցութիւն` փութինեան դիրքերին», ասում է ընկերաբանը:
Մարտի դաշտում պատերազմը եւ յաղթանակը մատուցւում են որպէս խաղաղութեան հասնելու միակ մեթոտ: Ռումեանցեւը, սակայն, համարում է, որ պատերազմը բնաւ էլ խաղաղութեան նախերգանքը չէ: «Խաղաղութեան ձեռքբերումը միշտ էլ ահռելի աշխատանք եւ յամառութիւն է պահանջում, եւ այդ աշխատանքի զգալի մասը հէնց պատերազմի հասցրած վնասների ու վէրքերի յաղթահարումն է», ասում է նա:
https://www.bbc.com/russian/articles/cn4v7028xzeo
Թարգմանութիւնը` ԳՄ-ի
