ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ
Դոկտ. Դալար Շահինեանի «Անպետական. հայերէն լեզուի քաղաքականութիւնը` աքսորի մէջ» (Stateless: The Politics of the Armenian Language in Exile) գիրքը (հրատարակիչ` Syracuse University Press, 312 էջ, 2023) կը ներկայանայ իբրեւ նշանակալից գիտական նուաճում մը` մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրելով այնպիսի նիւթ մը, որ յաճախ անտեսուած է գրական ուսումնասիրութիւններու մէջ: Պարզ ու մատչելի, բայց խորացուած պատումի մը միջոցով Շահինեանը կը ներկայացնէ հետաքրքրական ուսումնասիրութիւն մը, որ կը քննէ Հայոց ցեղասպանութեան ազդեցութիւնը ամբողջ աշխարհի մէջ սփռուած հայերու լեզուին եւ գրականութեան վրայ:
Շահինեանի ուսումնասիրութիւնը 1920-ական թուականներուն հայկական սփիւռքի ձեւաւորման կարեւորագոյն տարիներուն, Փարիզի հայ գրողներու մշակութային, գրական եւ լեզուական ներդրումներուն մասին օրինակելի է: Նիւթը շատ լաւ հետազօտուած է, իսկ շարադրանքը գեղեցիկ կերպով կատարուած` ստեղծելով ուսումնասիրութիւն մը, որ տեւական ներդրում կը բերէ աղէտի ու գրականութեան ուսումնասիրութիւններուն: Գիրքը, ի վերջոյ, քննարկում մըն է, որ խորապէս կ՛անդրադառնայ պետութիւն չունեցող ժողովուրդի մը եւ անոր լեզուին դիմագրաւած գոյութենական երկընտրանքներուն:
Գիրքին ամէնէն գրաւիչ կողմերէն մէկը «անպետական լեզու»- եզրն է, զոր Շահինեան կը գործածէ արեւմտահայերէնը նկարագրելու համար: Լեզու մը, որ ինք կ’ըսէ` պաշտօնապէս ճանչցուած չէ որեւէ պետութեան կողմէ. «Արեւմտահայերէն գրական արտադրութեան մէջ վիճարկուող եւ բազմակի պատկանելիութեան շարժընթացներէն անդին, ես զայն կը սահմանեմ իբրեւ անպետական լեզու` այն հիմնական նախադրութեամբ, որ ան որեւէ ազգ-պետութեան պաշտօնական լեզուն չէ», կը գրէ իր բացման մէջ: Ոմանք կրնան պնդել, թէ քանի որ Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտօնական լեզուն հայերէնն է (ոչ յատկապէս արեւելահայերէնը), եւ այդ պարագային արեւմտահայերէնը նոյնպէս Հայաստանի պաշտօնական լեզուն է. այնուամենայնիւ, «անպետական լեզու»-ի գաղափարը կը ծառայէ իբրեւ պատմական ոսպնեակ, որուն միջոցով հեղինակը կը քննէ, թէ ինչպէս Համաշխարհային Ա. պատերազմէն ետք Փարիզի եւ Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք Պէյրութի հայ գրողները դիմագրաւեցին ստեղծագործական արտայայտութեան մարտահրաւէրները` իրենց հայրենիքէն կտրուած լեզուով մը:
Գիրքը ամփոփուած է երկու մասերու մէջ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը կեդրոնանայ տարբեր ժամանակային եւ աշխարհագրական շրջակներու վրայ: Առաջին մասը` «Արեւմտահայերէնի ապակեդրոնացումը Առաջին Համաշխարհային պատերազմէն ետք Փարիզի մէջ», ընթերցողները կը ծանօթացնէ «Մենք»-ի տղոց` Փարիզի հայ գրողներու ինքնանուանեալ խմբակին: Շահինեան կը ներկայացնէ, թէ ինչպէս այս խմբակին գործերը կը ծառայեն թէ՛ իբրեւ արտագաղթի փորձառութեան վկայութիւն եւ թէ՛ իբրեւ ոչ պետական լեզուի կենսունակութեան յայտարարութիւն աքսորի մէջ: Գիրքին երկրորդ մասը կ՛անցնի «Արեւմտահայերէնի կեդրոնացումը Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմէն ետք Պէյրութի մէջ»: Հոս հեղինակը կը դիտարկէ մտաւորական փոխանակման աւելի լայն, անդրազգային ցանցը` Պէյրութի հայ գրողներու գրական արտադրութիւնը դնելով սփիւռքեան ազգայնականութեան շրջակին մէջ:
Դոկտ. Խաչիկ Թէօլէօլեան` Ուեսլիըն համալսարանի երկարամեայ (այժմ պատուակալ) դասախօս, պատշաճօրէն կը նկարագրէ գիրքը` իբրեւ «օրինակելի ներգրաւուածութիւն սփիւռքներու եւ ազգերու, ազգային գրականութիւններու եւ համաշխարհային գրականութեան, վնասուածքի եւ սուգի մասին ներկայիս բազմաթիւ քննարկումներուն մէջ»: Շահինեանի աշխատանքը իսկապէս կ՛արձագանգէ այս քննարկումներուն` առաջարկելով նոր հեռանկար մը այն մասին, թէ ինչպէս ոչ պետական ըլլալը` թէ՛ իբրեւ ապրուած իրավիճակ եւ թէ՛ իբրեւ տեսական հայեցակարգ, կրնայ նպաստել արեւմտահայերէն լեզուի, գրականութեան եւ գրագիտութեան շարունակական կենսունակութեան:
Շահինեանին գիրքը անհրաժեշտ ընթերցանութիւն է սփիւռքագէտներուն, համեմատական գրականութեան մասնագէտներուն եւ բոլոր անոնց համար, որոնք հետաքրքրուած են սփիւռքի պատմութեամբ, հայոց լեզուով ու հայ գրականութիւնով:
Կը յուսանք, որ շուտով պիտի կարենանք կարդալ Շահինեանի այս կարեւոր աշխատութիւնը արեւմտահայերէնով` իր ուսումնասիրած լեզուով: Նման թարգմանութիւն մը պիտի ըլլար գործնական օրինակ մը այն կենսունակութեան, որ հեղինակը կը քննարկէ իր գիրքին մէջ:
«Թորոնթոհայ»
