ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Այս է խորագիրը Ճէոֆորի (GEOFOR)` ռուսական աշխարհաքաղաքական նախատեսութեան կեդրոնի 16 հոկտեմբեր 2024-ի խմբագրականին (1): Ստորեւ անգլերէնէ կը թարգմանեմ լրիւ յօդուածը:
Նախաբան. Մերձաւոր Արեւելքի մէջ Իրանի եւ Իսրայէլի միջեւ ճակատումը, անկասկած, գլխաւոր գործօնն է ամբողջ տարածաշրջանին ապագայի վիճակը որոշելու: Սակայն կարեւոր է իրավիճակը չսահմանափակել միայն այս երկու դերակատարներուն` Թեհրանի եւ Թել Աւիւի միջեւ: Նոյնքան կարեւոր են նաեւ Իրանի եւ Թուրքիոյ փոխյարաբերութիւնները:
… Շարունակենք վերլուծել տարածաշրջանային իրավիճակը` մեկնելով ուժի եւ ազդեցութեան «երեքուկէս» բեւեռներու (Իսրայէլ, Իրան, Թուրքիա եւ արաբական աշխարհ) գոյութեան մեր վարկածէն: Այս բնաբանին մէջ կը տեսնենք, որ Իսրայէլ կը գտնուի խոր մեկուսացման մէջ: Մինչ ան կը շարունակէ հաստատել իր իշխանութիւնը եւ հասած է «հակամարտութեան կարողականութեան» աննախընթաց աճի, սակայն` «համագործակցութեան ներուժի» գրեթէ ամբողջական կորուստի գնով:
Իսրայէլ այժմ տարածաշրջանային դաշնակիցներ չունի: «Աբրահամի համաձայնագիրը» (Ամերիկեան հովանաւորութեամբ, Պէյրութը փոխարինող բեռնատար ուղիներ Հայֆայի նաւահանգիստէն դէպի Ռիատ, Պահրէյն, Տուպայ եւ Օման` մայրուղիի եւ երկաթուղիի ծրագիր*) կարծես թէ սառեցուած է, եթէ ոչ` ամբողջովին մեռած: «Նոր Մերձաւոր Արեւելքի» հիմք հանդիսացող հակաիրան արաբ-իսրայէլեան խմբաւորումի մը գաղափարը գրեթէ աներեւակայելի դարձաւ: Սա կը նշանակէ, որ, եթէ նոյնիսկ Իսրայէլ յաղթէ Կազայի եւ Լիբանանի մէջ (որ շատերու կողմէ անխուսափելի կը համարուի), ան ամբողջովին պիտի մեկուսանայ` շրջապատուած թշնամիներով:
Այստեղ կը ծագի կարեւոր հարցում մը, արաբական աշխարհը որո՞ւ կը միանայ, Թուրքիո՞յ, թէ՞ Իրանի: Իսկապէս հոս է տարածաշրջանին ապագայի բանալին: Կարելի է առարկել, որ այս ամէնէն որոշիչ հարցն է: Այս տեսանկիւնէն Թեհրանի եւ Անգարայի մրցակցութիւնը արաբական աշխարհի վրայ ազդեցութեան համար նոյնքան կարեւոր է, որքան` Իրանի, անոր դաշնակիցներուն եւ Իսրայէլի միջեւ ռազմական ճակատումները:
Թուրքիոյ նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանը Կազայի պատերազմը սկսելէն անմիջապէս ետք առաջարկեց տարածաշրջանային ապահովութեան կառոյց մը ստեղծել: Ան նաեւ նախաձեռնեց Իսլամական համագործակցութեան կազմակերպութեան եւ Արաբական լիկայի միատեղ գագաթնաժողովին: Ըստ էութեան, այս մէկը քայլ մըն էր տարածաշրջանի ղեկավարութեան համար: Հակառակ անոր (կամ թերեւս այդ պատճառով), այս առաջարկին ձախողութեան պատճառով, Էրտողանը կը շարունակէ Թուրքիան ներկայացնել իբրեւ համաշխարհային առաջնորդ` Իսրայէլի յարձակողական քաղաքականութեան դէմ:
Յատկանշական է, որ Էրտողանը կը խուսափի իր հակաիսրայէլեան հռետորաբանութեան մէջ Իրանի մասին նշում կատարելէ: Այս մէկը աչքառու կը դառնայ` յատկապէս հաշուի առնելով, որ այժմ աշխարհը հակամարտութիւնը կը ճանչնայ իբրեւ Իրանի եւ Իսրայէլի միջեւ պատերազմ: Անգարայի համար, սակայն, կը թուի, որ Իրանի դերը գոյութիւն չունի:
Թուրքիան դիտումնաւոր կերպով կ՛անտեսէ Իսլամական Հանրապետութիւնը եւ անոր մասնակցութիւնը` ստեղծուած իրավիճակին մէջ: Փոխարէնը` Էրտողանը կը փորձէ ուշադրութիւնը շեղել Թուրքիոյ վրայ: Իր վերջին ամբաստանութիւնը այն է, որ Իսրայէլը կը թիրախաւորէ Անատոլիան` թրքական հողերը (1 հոկտեմբեր 2024-ի թուրք խորհրդարանի նիստին*): Այս յայտարարութիւնը կատարեց այն ժամանակ, երբ Իրանը լայնածաւալ հրթիռային յարձակում գործեց Իսրայէլի վրայ` մղելով աշխարհը կռահելու թէ ի՞նչ պիտի ըլլայ Իսրայէլի պատասխանը:
Այս մօտեցումը հաւանաբար պատահական չէ: Թուրքիան չ՛ուզեր արաբական աշխարհին վրայ ազդեցութիւնը զիջիլ Իրանին: Այստեղ ձգտում մը կայ` ի տարբերութիւն թուրքերուն, իրանցիները աշխուժօրէն կը կռուին իսրայէլեան բանակին դէմ: Իրանը մեծ յարգանք եւ հեղինակութիւն կը վայելէ արաբական աշխարհին մէջ` իբրեւ Պաղեստինի դատին, իսկ այժմ` Լիբանանի գերիշխանութեան միակ պաշտպանը: Իբրեւ հակապատկեր` Թուրքիոյ ներդրումը մի՛այն կը սահմանափակուի ուժեղ հռետորութեամբ եւ անով, որ տարածաշրջանի միակ երկիրն է, որ խզած է (թէեւ վիճելի) բոլոր տնտեսական կապերը Թել Աւիւի հետ»: Սակայն տակաւին ազրպէյճանական քարիւղը կը շարունակէ մատակարարել Իսրայէլի պահանջին 40 տոկոսը` Թուրքիոյ վրայով, Ճէյհանի նաւահանգիստէն, տես` «Խողովակաշար դէպի ցեղասպանութիւն – Պրիթիշ փեթրոլիումի քարիւղի ուղին դէպի Իսրայէլ» Pipeline to genocide BP՛s oil route to Israel (2):
Ի սկզբանէ Իրանի նոր նախագահը` Մասուտ Փեզեշքիան, յստակօրէն հասկցուց, որ իր արտաքին քաղաքականութեան առաջնահերթութիւնը պիտի ըլլայ դրացիներուն, որոնց մէջ` Արաբական ծոցի երկրներն ու Իրաքի հետ կապերու հաստատումն ու ամրապնդումը: Անոր առաջին պաշտօնական այցը եղաւ Իրաք, ուր ան այցելեց Պաղտատ, հիւսիսը` Իրպիլ եւ հարաւը` Պասրա: Նիւ Եորք կատարած այցելութենէն ետք այցելեց Քաթար, ուր հետեւողականօրէն հանդէս եկաւ Ծոցի շրջանի համագործակցութեան եւ անվտանգութեան նոր համակարգի մը ստեղծումին ի նպաստ:
Իսրայէլի վրայ հրթիռային հարուածները, հաւանաբար, համոզիչ «յաւելում» էին Փեզեշքիանի հռետորաբանութեան` ցոյց տալով Իրանի հզօրութիւնն ու վճռակամութիւնը Ծոցին մէջ: Պահը օգտագործելու համար Իրանի արտաքին գործոց նախարար Արաղչին արագօրէն տարածաշրջան այցելեց: Օրուան սկիզբը այցելեց Պէյրութ եւ Դամասկոս, ապա` Ռիատ եւ Տոհա: Հետագային Սէուտական Արաբիան, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները, Քաթարը, Քուէյթը եւ Պահրէյնը յայտարարեցին, որ Իսրայէլին չեն արտօներ օգտագործել իրենց օդային տարածքը Իրանի վրայ յարձակելու համար, կը յայտնէ «Ռոյթըրզ»: Յատկանշական է, որ Իրանի բանագնացները Անգարա չայցելեցին:
Այս խորապատկերին վրայ Իրանի խորհրդարանը առաջարկեց կազմել «անվտանգութեան դաշինք` դիմադրութեան շարժումներուն եւ անոնց աջակցող երկիրներուն միջեւ» գաղափարը: Անհրաժեշտութեան պարագային, «դիմադրութեան առանցքին» վրայ շեշտադրումը կրնայ մեղմացնել` նախագիծին աւելի լայն ընդունելութիւն ստանալու համար: Ըստ էութեան, առաջարկը կոչ մըն է` ստեղծելու տարածաշրջանային անվտանգութեան կառոյց մը` Իրանի ղեկավարութեամբ, որ կը ներկայանայ իբրեւ այլընտրանք` սեպտեմբերի սկիզբին Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանի կողմէ առաջարկուած «Իսլամական պետութիւններու դաշինք` ընդդէմ Իսրայէլի ծաւալապաշտութեան դէմ»-ին:
Կարելի է տպաւորութիւն ստանալ, որ Թուրքիոյ եւ Իրանի շահերը համահունչ են: Երկուքն ալ կը ցանկան ստեղծել տարածաշրջանային անվտանգութեան կառոյց մը, որ կը ներառէ արաբական երկիրները եւ ի սկզբանէ դուրս կը ձգէ Իսրայէլը (թէեւ Իսրայէլը կրնայ հետագային միանալ): Ուրեմն ինչո՞ւ Անգարան եւ Թեհրանը չեն միացներ իրենց ջանքերը եւ միասնաբար նախաձեռնութիւն մը չեն ներկայացներ:
Տեսականօրէն կարելի է: Սակայն այդ կը պահանջէ փոխադարձ վստահութեան վրայ հիմնուած համագործակցութիւն, որ այժմ գոյութիւն չունի: Իրանի եւ Թուրքիոյ շահերը կը խաչաձեւուին բազմաթիւ բնագաւառներու մէջ, որոնք տակաւին պէտք է ներդաշնակութեան հասնին: Աւելի՛ն, արաբական աշխարհը դժուար թէ վերջնական ընտրութիւն կատարէ անոնց միջեւ, փոխարէնը` նախընտրելով խաղալ իր գործընկերներուն հակասութիւններուն վրայ:
Այստեղ առանցքային հարցը այն է, որ արդեօք Թուրքիան եւ Իրանը պատրա՞ստ են երկխօսութեան: Քննարկումներ, անշուշտ, տեղի կ՛ունենան, սակայն անոնք այժմ կը գտնուին ոչ թէ` քաղաքական, այլ «թեքնիք» մակարդակի վրայ, ոչ թէ` ամենաբարձր ղեկավարութեան մակարդակով: Փեզեշքիանը եւ Էրտողանը հանդիպեցան Նիւ Եորքի մէջ ՄԱԿ-ի Ընդհանուր ժողովին, եւ կը սպասուի, որ անոնք կրկին հանդիպին Քազանի մէջ կայանալիք ՊՐԻՔՍ-ի գագաթնաժողովին: Շատ բան կախուած է անկէ, թէ արդեօք անոնք կը համաձայնի՞ն երկկողմանի պաշտօնական հանդիպումի: Եթէ նման հանդիպում կայանայ, կարելի է, որ այդ մէկը լոյս սփռէ Մերձաւոր Արեւելքի ապագային վրայ` տարածաշրջանային իրավիճակին այժմու «տաք» փուլի աւարտէն ետք:
Իրանեան համաձայնագիրին նպատակն է ստեղծել միասնական պաշտպանական կառոյց` արտաքին սպառնալիքներու դէմ պայքարելու եւ ճգնաժամի ժամանակ իրարու աջակցելու համար: Ըստ համաձայնագիրին, «Դիմադրութեան դաշինքին» մասնակցող բոլոր երկիրները կամ շարժումները պարտաւոր են իրարու համապարփակ տնտեսական, ռազմական եւ քաղաքական աջակցութիւն ցուցաբերել` սիոնական վարչակարգին կամ Միացեալ Նահանգներուն կողմէ դաշինքին որեւէ անդամի տարածքին վրայ յարձակումի պարագային:
Ընդհանուր առմամբ տրամաբանական այս վերլուծումին մէջ քանի մը շատ կարեւոր ազդակներ նշուած չեն:
Առաջինը` Թուրքիան ՕԹԱՆ-ի անդամ է եւ դժուար թէ այնպիսի դաշինքի մը մասնակցի, որ Միացեալ Նահանգներու դէմ կրնայ «պատերազմիլ»:
Երկրորդը` Չինաստանն էր, որ փետրուար 2023-ին Իրան, Սէուտական Արաբիա եւ Ծոցի երկիրներուն միջեւ հաշտութեան կնքահայրը եղաւ եւ անոնց միջեւ յարաբերութիւնները կարգաւորեց, ուրեմն լռելեան որոշ դեր վերցուցած է Չինաստանը Միջին Արեւելքի եւ, Արաբական ծոց-Իրան մերձեցման մէջ, որուն շնորհիւ է ասպիսի դաշինքի մը կազմութեան ենթահողը:
Վերջապէս` կրօնական ենթահողը: Սիւննի-շիի շինծու, Արեւմուտքին կողմէ դաւադրաբար պարտադրուած հակամարտութիւնը Կազայի պատերազմին առիթով գործնականօրէն չքացաւ:
Արդարեւ, աշխարհի բոլոր իսլամ համայնքները եւ իսլամ աշխարհը ի վերջոյ հասկցան, ականատես եղան, որ շիի Հըզպալլան իսկապէ՛ս հայրենասէր, արդարութեան եւ ազատութեան` ստրկութեան ու գրաւման դէմ պայքարող դիմադրութիւնն է: «Սիւննի» Կազային համար շուրջ տարի մըն է նեցուկ կը կանգնի` հարիւրաւոր նահատակներ տալով եւ Լիբանանի մէջ իր հազարաւոր բնակավայրերը զոհելով, ցեղասպան Իսրայէլի հիւսիսը զբաղած պահելու համար, որպէսզի Իսրայէլ իր բոլոր ուժերը չկեդրոնացնէ Կազայի վրայ, եւ Արցախի նման չկարենայ բնաջնջել, կամ` տեղահան ընել Կազայի ժողովուրդը, բռնագրաւելու համար Կազայի ժողովուրդին հազարամեայ հողը: Նոյնն է պարագան նաեւ շիի Իրանին:
Այս է արաբական աշխարհին եւ Իրանին մերձեցման բո՛ւն ենթահողը, երբ արաբներէն աւելի` գործնապէս զէնքով կը պաշտպանէ պաղեստինցիներուն իրաւունքը: Այս առումով, կեղծաւոր Թուրքիան բաւական հեռու է Իրանի գործնապէս բացայայտ, հզօր, որոշիչ եւ ազդու կեցուածքէն:
29 հոկտեմբեր 2024
———
*Լուսաբանութիւններն ու ընդգծումները հեղինակին:
1. https://medium.com/@geofor/iran-or-turkey-to-whom-will-the-arab-world-turn-0cfc61c1f9cc
