Անդրանիկի Յաղթական Արշաւանքը Դէպի Արցախ Եւ Զօրավար Թոմսընի Հեռագիրը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Առաջին աշխարհամարտէն պարտուած դուրս եկած օսմանեան զօրքերու Ազրպէյճանէն հեռացման պայմաններուն տակ, 17 նոյեմբեր 1918-ին բրիտանական զօրքեր Պաքու ցամաք ելան: Զօրավար Ուիլիըմ Թոմսըն Պաքուի զինուորական կառավարիչ հռչակուեցաւ:

Այդ օրերուն զօրավար Անդրանիկ երեք հազար հոգինոց իր զօրքը Զանգեզուրի Կոռնիձոր, Տեղ եւ Խնձորեսկ գիւղերուն մէջ կեդրոնացուցած էր եւ կը պատրաստուէր օգնութեան հասնելու Ղարաբաղի հայերուն: Ապահովական նկատառումներով, որոշուած էր Գորիսի մէջ կուտակուած զինամթերքին մէկ մասը Սիսիան տեղափոխել:

Անդրանիկ յիշեալ պատրաստութիւններով զբաղած էր, երբ Արցախէն լուր ստացուեցաւ որ օսմանցիք Շուշիէն հեռացած եւ Աղտամի մէջ կեդրոնացած են: Արցախցիք Անդրանիկէն կը խնդրէին շտապ անցնիլ Ղարաբաղ եւ միանալ տեղական ուժերուն:

Օսմանցիներու հեռանալու մասին Արցախէն ստացուած լուրերը հաստատուեցան այլ, աւելի հաւաստի աղբիւրներէ:

Անդրանիկ իսկոյն զինուորական խորհուրդի նիստ գումարեց: Նիստին հրաւիրուեցան նաեւ Շուշիի գունդի հրամանատար գնդապետ Միքայէլ Մելիք Շահնազարեան եւ արցախցի քանի մը սպաներ, անոնց կարծիքը առնելու համար դէպի Արցախ արշաւելու նպատակայարմարութեան մասին: Բոլորը միաբերան հաւանութիւն յայտնեցին եւ խնդրեցին Անդրանիկէն որքան կարելի է շուտ սկսիլ գործողութինները, յայտարարելով, որ արցախցի սպաները իրենք զիրենք Անդրանիկի տրամադրութեան տակ կը դնեն եւ միշտ պատրաստ են կատարելու անոր բոլոր հրամանները:

Անդրանիկ արշաւանքի նախապատրաստական աշխատանքները աւարտեց նոյեմբեր 28-ին:

* * *

29 նոյեմբեր 1918-ի արեւածագին, մշուշը տակաւին նոր սկսած էր ցրուիլ, երբ տրուեցաւ վերկացի ազդանշանը: Որոտաց հայ մարտիկներուն միակ թնդանօթը: Նոյն պահուն սկսան ղօղանջել եկեղեցիներուն զանգերը:

Բոլոր մարտիկները ոտքի վրայ էին: Անդրանիկ վերջին հրահանգները տուաւ, եւ զօրքը առաջ շարժեցաւ:

Նկատի ունենալով որ գորիսեցիք քաջածանօթ են շրջանին, Անդրանիկ հրամայեց, որ տեղացի մարտիկները նաեւ ուղեցոյցի դեր կատարեն:

Հայ մարտիկներու շղթաները, առանց դիմադրութեան հանդիպելու, արագ թռիչքներով մտան Զաբուղի ձորը եւ բռնեցին Հագարի գետի աջափնեայ պաշտպանական բլուրները եւ ժայռերը: Չորս կողմը ժայռեր էին ու անդունդներ, դժուարանցանելի կիրճեր եւ խիտ անտառներ:

Անդրանիկի արշաւանքին լուրը տարածուեցաւ ամէն կողմ: Հաճի Սամլուի եւ Մազմազայի թաթար եւ քիւրտ բէկերը Սուլթան բէկ Սուլթանովի գլխաւորութեամբ ոտքի հանեցին իրենց ուժերը: Մուսաւաթական զինուած խումբերը բռնեցին Զանգեզուրի հիւսիս-արեւելեան շրջանի հայկական գիւղերուն իշխող բարձունքները` Ծիծեռնավանքի դիմաց, Զէյվա գիւղի վերերէն մինչեւ Մարքիզ լեռը, ինչպէս նաեւ այդ բարձունքները շրջապատող լեռնաշղթաները:

Թշնամին զինուորական գործողութիւններու սկիզբէն իսկ հասկցաւ, որ Անդրանիկ մտադրութիւն ունի գրաւելու Զաբուղի ձորը եւ դէպի Շուշի տանող ճանապարհը բաց պահել ազրպէյճանական ուժերու հսկողութենէն:

Սուլթան բէկ Սուլթանով մեծ ուժեր կեդրոնացուց յատկապէս լեռներուն վրայ փռուած Աւդալար աւանին եւ անոր իշխող բարձունքներուն վրայ: Աւդալարի ներքեւ տարածուող ձորերուն եւ կիրճերուն մէջէն կ՛անցնէր Գորիսէն սկսող միակ ճանապարհը, որ տեղ մը բարձրանալով լեռնաշղթաները, տեղ մը իջնելով ձորերը, օձապտոյտ գալարումներով կ՛երկարէր դէպի Շուշի: Լեռներու լանջերուն եւ հովիտներուն մէջ գտնուող թաթարական եւ քրտական գիւղերը իրարու հետ դժուարանցանելի կածաններով կապուած էին:

Հրացաններու կրակոցները, կենդանիներու բառաչը եւ շուներու հաջոցը, իրար խառնուած, կը տարածուէին ու կ՛արձագանգէին հեռուները:

Զաբուղի ձորէն քիչ հեռու, դիմացի լեռներու լանջին Ղարաղշլաղ աւերուած գիւղն էր: Սակայն քանի մը քիլոմեթր երկարութեամբ ճամբան յաղթահարելը դժուարին խնդիր էր: Այդ փոքր տարածութեամբ ձորերուն մէջ վերջին ամիսներուն հարիւրաւոր հայեր կոտորուած էին:

Հայ մարտիկները ժամը 11:00-ին սկսան բարձրանալ դէպի վեր, Աւդալարի ստորոտները: Ժայռերու վրայ ամրացած թշնամի ջոկատները ուժգին կրակ բացին: Անդրանիկ, առանց ուշադրութիւն կեդրոնացնելու, հրամայեց առաջ շարժիլ: Մարտիկները լեռներու լանջերէն անցնող ճանապարհով շարժեցան դէպի կամուրջը:

Ճանապարհին դէմ դիմացը, ժայռերով ու անտառներով ծածկուած տարածքներուն մէջ, ուր թաթարական եւ քրտական գիւղեր կային, դիրքեր գրաւած էին մուսաւաթական ջոկատերը: Սուլթան բէկ Սուլթանով, Աւդալարի բարձունքին կեդրոնացած, հրամաններ կ՛արձակէր:

Կամուրջը դեռ չհասած, Անդրանիկ հրամայեց կանգ առնել եւ ուժգին կրակ բանալ: Սկսաւ արիւնահեղ գօտեմարտը: Հայ մարտիկները ծանր կորուստներ տուին: Վաշտապետի օգնական Յովհաննէս Աղաջանեան նահատակուեցաւ: Քեարաւուզի դիրքը գրաւելու ժամանակ նահատակուեցաւ ռուսական բանակին մէջ ծառայած սպայ Ստեփան Սարգսեան:

Ուժգին կրակի տակ հայ մարտիկները կամուրջը անցան: Բարձունքներուն վրայ ամրացած թաթարներն ու քիւրտերը կը շարունակէին կրակ տեղալ:

Փոխադարձ հրացանաձգութիւններն ու բախումները շարունակուեցան մինչեւ երեկոյ: Մութը իր թեւերը տարածելէ ետք կրակոցները դադրեցան:

* * *

Նոյեմբեր 30-ի լուսաբացին կռիւը վերսկսաւ: Հրացանները անընդհատ կ՛որոտային եւ կ՛արձանագրէին քրտական Զէյվա գիւղէն մինչեւ հայկական Կոռնիձոր գիւղին հանդիպակաց լեռները:

Հայ մարտիկները թշնամիի կրակին տակ սկսան յառաջանալ դէպի Աւդալարի յարակից բարձունքները:

Անդրանիկի համար պարզ էր, որ առաջին հերթին պէտք է գրաւել Մարքիզ լեռը, որովհետեւ այլապէս յառաջանալը շատ դժուար պիտի ըլլայ եւ կորուստները պիտի բազմապատկուին: Զօրավարը կարճատեւ խորհրդակցութիւն ունեցաւ իր մօտ գտնուող հրամանատարներուն հետ: Յովակ Ստեփանեան առաջադրանք ստացաւ իր ուժերով կեդրոնէն անընդհատ կրակի տակ առնելու Քեարաւուզի ամուր դիրքերը, իսկ խմբապետ Աղաջան Բալասանեանի հեծելախումբը պիտի անցնէր Հագարի գետը, աջ թեւով պիտի հարուածէր թշնամին` ջանալով մտնել անոր թիկունքը, իսկ ձախ թեւով` Մարքիզի ուղղութեամբ ճնշումը պիտի ուժեղացնէր թշնամիին վրայ:

Հրամանը կատարելով, Յովակ Ստեփանեանի մարտիկները կեդրոնէն ուժգին կրակ բացին, իսկ Աղաջանի ձիաւորներու խումբը իր կարգին փորձեց անցնիլ գետը, բայց թշնամին ձիաւորները անմիջապէս դժոխային կրակի տակ առաւ: Քանի մը զոհ տալէ ետք խումբը ստիպուած նահանջեց:

Կէսօրին Անդրանիկ ձին հեծնելով սլացաւ դէպի Մարքիզ: Տղաքը հազիւ հասցուցին հեծնելու ձիերը եւ հետեւելու զօրավարին:

Թշնամի դիրքերէն նկատեցին, թէ ով է եկողը եւ գնդակներու կարկուտ տեղացուցին Անդրանիկի վրայ, սակայն քաջասիրտ եւ խիզախ երիվարը եւ նոյնքան քաջորդի ձիաւորը շարունակ դէպի վեր կը սլանային: Տղաքը իրենց դիրքերէն գոռացին` «Փաշան գալիս է, փաշան գալիս է», եւ լսուեցան գոռ ուռաները: Մարտիկները իրենց դիրքերէն թռան եւ փոթորիկի պէս սլացան դէպի Մարքիզ: Քանի մը վայրկեան ետք Մարքիզ լերան վրայ ծածանեցաւ հայ մարտիկներուն կարմիր դրօշակը: Քիչ ետք հայ մարտիկները գրաւեցին արիւնարբու աւազակներու որջ Մարքիզ գիւղը:

Թշնամիի պաշտպանութեան գիծը ճեղքուած էր: Յուսահատական դիմադրութենէ ետք թաթարները խուճապահար սկսան նահանջել դէպի հարաւ: Ձորին մէջ գործող հայկական ուժերը իրենց հակակշռին տակ առին Զաբուղի կամուրջը եւ բռնեցին թշնամիին լքած դիրքերը:

Հայկական վաշտերը յառաջանալով գրաւեցին Սուս ու Զէյվա գիւղերը: Միաժամանակ հեծեալներու երկրորդ խումբը ձախ թեւով անցաւ Հագարի գետի կամուրջը եւ առանց դիմադրութեան հանդիպելու մտաւ Աւդալար:

Հայերու արագ յաղթանակները անսպասելի էին թաթարական եւ քրտական գիւղերու բնակիչներուն համար: Աւելորդ նկատելով հետագայ դիմադրութիւնը, անոնք իրենց ընտանիքները եւ ունեցուածքը հաւաքելով սկսան փախչիլ Հագարիի ձորն ի վար:

Երեկոյեան Սուլթան բէկ Սուլթանով բանագնացներ ուղարկեց Անդրանիկի մօտ եւ հաշտութիւն խնդրեց: Բանագնացները ըսին.

– Քու հեծեալ ջոկատներու նժոյգներու սմբակներուն տակ տրորուեցան մեր անառիկ դիրքերը եւ անոնց քաջ պաշտպանները: Քիւրտիստանի մատոյցները այժմ քու ձեռքդ են, քու ձեռքդ են նաեւ Զաբուղի անմատչելի դիրքերը: Դէպի Շուշի ճամբան այլեւս բաց է քու առջեւդ: Տար քու անպարտելի մարտիկները ուր որ կ՛ուզես, միայն թէ, կը խնդրենք, ձեռք չտաս Քիւրտիստանին:

Անդրանիկ բանագնացներուն պատասխանեց որ նպատակ չունի յարձակելու «Քիւրտիստանի» վրայ, այլ կ՛ուզէ, որ քիւրտերը դադրին Ազրպէյճանի եւ օսմանցի թուրքերու ձեռքը գործիք ծառայելէ հայերուն դէմ եւ այլեւս չփակեն Գորիս-Շուշի ճանապարհը հայերուն առջեւ:

* * *

Դեկտեմբեր 1-ի առաւօտուն Ազրպէյճանի վարչապետ Ֆաթալի խան Խոյսկի պաշտօնական նամակ յղեց զօրավար Թոմսընին:

«Կից կ՛ուղարկեմ ձերդ գերազանցութեան երէկ գիշեր իմ ստացած երկու հեռագիրներու պատճէնները: Այդ հեռագիրներէն ձերդ գերազանցութիւնը կը տեսնէ, թէ ինչպիսի տմարդի բնաջնջման կ՛ենթարկուի իսլամ բնակչութիւնը յանցաւոր հայկական հրոսակախումբերու ձեռքով, որոնց հրամանատարը Անդրանիկն է»:

Հեռագիրներուն պատճէնները.

«Կարիագինոյէն: Արդէն քանի մը օր է, հայերը Անդրանիկի գլխաւորութեամբ անխնայ կը բնաջնջնեն մահմետականները… Կան շատ սպաննուածներ եւ վիրաւորներ: Փրկուած բնակիչները մասամբ անցած են Պարսկաստան, մասամբ ալ կը թափառին բաց երկինքի տակ, Արաքսի ափերուն»:

«Ջեբրայիլէն: Հայերը աւերած են թաթարական աւելի քան յիսուն գիւղեր: Սպաննուածներու եւ վիրաւորներու թիւը հազարներ կը հաշուէ: … Ժողովուրդը սարսափահար Պարսկաստան կը փախչի»:

Չափազանցութիւններով եւ կեղծիքներով լեցուն երկու հեռագիրներուն եւ վարչապետական երկտողին զօրավար Թոմսըն արձագանգեց անմիջապէս:

Առաւօտեան ժամը 10.35-ին անգլիացի զօրավարի ստորագրութեամբ հետեւեալ թիւ 501 հեռագիրը ուղարկուեցաւ Անդրանիկին.

«Չորս հասցէով. Շուշիի գաւառապետին, իսլամական ջոկատի հրամանատարին, Շուշիի հայկական Ազգային կոմիտէին, Ազգային կոմիտէին` յանձնելու համար Անդրանիկին եւ Շուշիի մէջ հայկական զօրքերու հրամանատարին:

Ինծի կը հաղորդեն, որ դուք մտադրած էք գրոհել Շուշիի վրայ: Թրքական զօրքերուն դաշնակիցները հրամայած են ձգել Կովկասը: Ազրպէյճանական զօրքերուն դաշնակիցներուն կողմէ հրամայուած է հայերու դէմ ռազմական գործողութիւններու չդիմել: Իբրեւ դաշնակիցներու ներկայացուցիչ կը հրահանգեմ չգրոհել թրքական կամ ազրպէյճանական զօրքերուն վրայ: Եթէ դուք չգործէք այս կարգադրութեան համաձայն, կը նախազգուշացնեմ ձեզի, որ անձամբ պատասխանատու կ՛ըլլաք ձեր գործողութիւններով արիւնահեղութեան տեղի տալու համար: Այսօր սպայ մը կ՛ուղարկեմ Շուշի ձեզի հետ հանդիպելու: Անգլիական զօրավար»:

Հեռագիրին տակ Թոմսընի ստորագրութիւնը չկար: Անգլիացի զօրավարը կը կարծէր, որ մինչեւ հեռագիրին հասնիլը Անդրանիկին, անոր զօրքը Շուշի մտած կ՛ըլլար: