ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ
Այդ տարին, մեր ամուսնութեան իբրեւ մեծ նուէր, մեր երկու տղաքը մեզի` այր եւ կին, դէպի Եւրոպա` Իրլանտա եւ Իրլանտական Հանրապետութիւն, շրջապտոյտի մը ղրկեցին: Միշտ կը յիշեմ: Լաւ կը յիշեմ:
Ու սկսելով Իրլանտայի Տապլինէն, ամբողջ երկու շաբաթ, մեծ ու հանգստաւէտ փոխադրակառքով մը, ընկերակցութեամբ հմուտ կայտ-առաջնորդին, ճիշդ յիսուն հոգիով եզերեցինք այս երկու երկիրներու մեծ ու փոքր քաղաքներն ու գիւղերը` վերջապէս հասնելու համար նշանաւոր եւ հանրաճանաչ Պելֆասթ:
Ամէն օր մեր այդ կայտը, քարեղէն հնութիւններու տակէն կորսուած կամ պահուըտած կեանքերուն «շունչ» տալով` զանոնք դուրս կը բերէր ու կը փռէր մեր յիշողութեան առջեւ, գեղեցիկ կրկներգի նման:
Այլ խօսքով, պատմութեան կանչերու հոսանք: Ու յուսահատ կողոպուտ մը կարծես կար մեր` զբօսաշրջիկներուս աչքերուն մէջ: Բոլորս ալ անխտիր ագահօրէն կը փորձէինք պատմական յուշեր հաւաքել: Տեսանելի էր, թէ հոս ալ որքա՛ն խոր էր պատմութիւնը:
Սակայն եւ այնպէս, պատմութեան կողքին եւ պատմութեան չափ ալ մեր բոլոր ընկերակիցները մեզ` իբրեւ «արմինիանց» անունով կը ճանչնային: Ո՛չ ոք մեր երկուքին անունը սորվեցաւ եւ ո՛չ ալ` ազգանունը: Իրենց համար մենք միայն այս նոր անունով ճանչցուեցանք եւ կը ճանչցուէինք: Բայց … մեր հոգը չէր:
Ուրախ էինք: Հպարտ եւ երջանիկ: Գոնէ այս ձեւով այս օտարները տեղեակ եղած էին, թէ մենք` այս նոր անուն ունեցողներս, հայրենիք մը ունէինք «Արմենիա» անունով, եւ թէ` մենք` այս երկրագունդի վրայ, իբրեւ հին ազգ կ’ապրէինք:
Դարաւոր պատմութիւն ունեցող ժողովուրդ էինք, ներկայիս ալ ազատ եւ անկախ երկիր մը ունէինք, եւ թէ` իրենց գիտցած այս «Արմենիան» մենք Հայաստան կը կոչէինք:
Այսքան եւ դեռ ասկէ աւելին…
Ու առանց պարտադրանքի, ամէն օր ճաշի կամ ընթրիքի միջոցին, մեր պատմութենէն, մեր լեզուէն, մեր մշակոյթէն տող մը, բաժին մը յիշեցուցինք:
Պատմեցինք: Սորվեցուցինք: Սորվեցան, թէ ոչ, շատ ալ վստահ չէի: Բայց գլուխնին «արդուկելու» չափ խօսեցանք: Ո՛չ ոք բողոքեց: Չեմ գիտեր զբօսաշրջութեա՞ն եկած էին, թէ՞ Հայոց պատմութեան դասընթացներուն մասնակցելու եւ կամ «դասախօսելու»:
Հետաքրքրական էր: Այր եւ կին մեր խօսակցութեան միջոցին շեշտեցինք ամէն բան: Նմանութիւններ բերինք: Դէմքեր ու դէպքեր յիշեցինք: Ցեղասպանութիւն եւ քրիստոնեայ առաջին պետութիւն, իբրեւ մեծ վկայութիւն եւ հաստատ փաստեր առաջ «քշեցինք»: Նաեւ պարզեցինք, որ մեզ ճանչնալու համար նախ պէտք էր ճանչնալ մեր երկիրը` Հայաստանը, որ ԱՐՄԵՆԻԱ կը կոչուի:
Մեր դրախտավայրը: Ապա, շրջապտոյտի ընթացքին, վերադառնալով տեղւոյն երկրի պատմութեան, իրենց հետ համեստօրէն ընկերացանք անոր դարերու շարքին: Տեսանելի էր, թէ որքա՛ն խոր էր պատմութիւնը: Անկասկած: Ուստի աչքերուս մէջ ամփոփեցի պատմութեան մեծ ընդարձակութիւնը` այդ երկրի կանաչութեան հետ միասին:
Պէտք է ճանչնալ երկիրը եւ անոր մտայնութիւնը: Գիտէի այդ մէկը: Ուստի քալեցինք: Բոլորս միասին քալեցինք երկար, յաճախ շնչասպառ, որովհետեւ այդպէս էր դասաւորուած: Քալեցինք` տեսնելու երկրին արշալոյսի գոյներով զարդարուած անցեալը: Իւրաքանչիւր կառոյցի պատի վրայ դարերը կը խօսէին երկարօրէն: Ու մենք որոշ չափով մօտեցած էինք այդ անցեալին:
Սակայն Արեւելքը այսպէս չէր, կ’ըսէի մտովի: Արեւելքը ուրիշ է: Հիմա այդ Արեւելքը կորսնցուցած է իր վերանորոգուելու աւիշն ու հմայքը: Հո՛ս տարբեր էր: Իսկ հո՛ն… Հո՛ս ամէն բանի մէջ Աստուած կար: Գոյն, լոյս, գիծ ե՛ւ խորհուրդ ե՛ւ հաւատք:
Կեանքի յաւիտենականութեան հոլովոյթը կար մարդոց երակներու մէջ:
Պատմութիւնը հոս ալ գրուած էր` կրակով ու թուրով, ատելութեամբ եւ յաղթանակով, սակայն ամէն «բան» հպարտութեամբ կը յայտնաբերուէր: Իսկ եկեղեցին ալ արդէն ամուր մը նստած էր իւրաքանչիւր դէմքի, պատահարի ու փլատակի սրտին վրայ: Ամէն քաղաք կամ աւան, կամ մթին քարեր ու քանդակներ մեր դիմաց կը բանային` նոր դռներ, նոր թուականներ, նոր պատկերներ` տաք ու խանդավառ շունչով:
Նկատելի էր, որ քրիստոնեայ աղօթքը երկար ատենէ ի վեր պառկած էր այդ հնամաշ փլատակներուն տակ:
Ու, ի՛նչ մեղքս պահեմ, պատմութիւնը իսկապէս խածած էր սիրտս, ուղեղս, ժամերս եւ վայրկեաններս լեցուցած` նորութիւններով:
Այլեւս օրերս սկսած էին պատմութիւն խօսիլ: Անոր հետքին հետեւիլ: Ու նոր իմաստ մը տալու համար ժամերուս մօտէն հետեւեցայ` հրամցուած թուականներուն, մեծ ու փոքր անուններուն, դէպքերուն, դէմքերուն, հերոսներուն եւ անոնց արձաններուն ու մշակոյթին եւ անոր թելադրանքին ու այդ ձեւով ալ աւելի մօտեցայ երկրի անցեալին: Տեսակաւոր եկեղեցիներ, տաճարներ ու դղեակներ, պալատներ ու ամրոցներ, թանգարաններ եւ
յուշարձաններ կարծր ու փափուկ սրտերու մէջ հաւատք բուրող մէկական կոթողներ էին: Իսկապէս կախարդական աշխարհ:
Ասկէ մեկնած` մտովի կ’ըսէի.
– Իրլանտա՛, դո՛ւն այն երկիրն ես, որ միլիոնաւոր զբօսաշրջիկներու երեսին կարողացած ես հպարտութեան լռութեամբ պոռալ: Ապրի՛ս… տարոսը` մեզի…
Եւ յանկարծ ինքնածին նախանձ մը ծնունդ կ’առնէր մէջս: Բայց ամէնէն հետաքրքրականն ու շատերու համար զարմանալին այն էր, թէ Անգլիոյ կողմէ նախկին ոճրագործ նկատուածները ներկայիս այս երկրին մէջ իբրեւ ազատամարտիկներ ճանչցուած էին ու` մէկական քաղաքական գործիչներ դարձած: Ուրեմն մէկուն ոճրագործը միւսին ազատամարտի՞կն էր:
Ահա՛ քեզի կեանք եւ պատմութիւն:
Այս բոլորը հարազատ եւ համարձակ կը լսէի մեր այդ առաջնորդին բերնէն` թափանցիկ հոգիով, լուսաւոր երաժշտութեամբ, որ յաճախ կը կրծէր նաեւ ամբողջ էութիւնս: Կարծես ներքին ձգտում մը բառերս կը յուշէր եւ մտածումներս կ՛առաջնորդէր: Իրականութիւնն էր, որ կ՛ապրէր: Նոր մարդու թափ, որուն մէջ ներկայ էր մարդուն` իր ազգին հանդէպ որդեգրած կամ ունեցած բոլոր գլխաւոր ձգտումները: Այսպէս, տեղ տեղ ապրումներս կիսեցի եւ սակայն զգացի, որ այս անծանօթ հեռաւորութիւնը իրեն հետ մտքիս ամայութիւն մըն ալ բերած էր, մօտիկ անցեալիս թելադրանքով հիւսուած զգացումով միատեղ:
Ահա թէ ինչպէ՛ս կսկիծը առած էր զիս իր անդունդը: Մտածումս խանգարուած էր հաստատապէս: Կը խօսուէր թագաւորութեան, հերոսութեան, ազատութեան եւ հին աստուածներու մասին: Թէեւ զարմանքն ու հիացմունքը թակած էր միտքս, սակայն յանկարծ կը զգայի, որ կրկին անգամ լեզուիս վրայ հին երգ մը սկսած էր անձայն քալել:
Է՛հ, մենք ալ փառաւոր անցեալ մը ունեցած էինք: Թագաւորներ, իշխաններ, յաղթանակներ, ազատամարտիկներ, ֆետայիներ, աստուածներ եւ Աստուած մը: Է՛հ, իրապէս որ մեր աստուածները տարբեր էին: Մեր հերոսները` նոյնպէս:
Հապա՞ մեր երկիրը եւ հապա՞ մե՛նք` հայրենիքս եւ հայութիւնս: Հաստատապէս Հայաստանը, որ մնացած էր ենթագիտակցութեանս մէջ վիպային կերպարով, հիմա սկսած էր արթննալ: Իր կարօտը խանգարած էր զիս: Յստակ էր, որ ինք այս երկրին մէջ ալ հետս էր: Մօտս: Մտածումներուս մէջ: Մէկ խօսքով, ինքն ալ ներկայ էր:
Դարձեալ փոխան բառերու` այս անգամ դարաւոր պատմութիւնս, հերոսներուս յաղթանակներն ու նոյնիսկ պարտութիւնները լռութեամբ կը խօսէին, ու այդ մէկը տենդով մը կը զգայի: Ահա թէ ինչո՛ւ աշխարհի տարածքին մեր կեանքը ներքնապէս կը հիւծէր մեր մարմինը: Պատմութեան հետն էի, եւ մեր Հայաստանն ալ պատմական էր… Գացէ՛ք, տեսէ՛ք: Վայելեցէ՛ք: Այցելեցէ՛ք մեր երկիրը: Հոն ալ պատմութիւնը կը հոսի իր եզերքներէն: Հաւատացէ՛ք, որ պատմութիւնն է ամէնէն վստահելին:
Յաճախ կը պոռայի մտովի: Կը զգայի, որ հոգիս պաշարուած էր երկիւղով:
Կսկիծը կը հոսէր սրտէս: Անոր համար անկէ ետք այլեւս չհաշտուեցայ սովորական առաւօտին հետ:
Ե՛ս հաստատապէս այդ օտար երկրին, իր օտար հողին վրայ քալած էի հայրենիքիս անցեալին, անոր ներկայի եւ անմիջական վաղուան յոյսով եւ հաւատքով: Ու աշխարհի չափ հպարտ էի:
