ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԻՍԿԱՀԱՏԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան վկայագրութիւններու ծիրին մէջ կ՛իյնան նաեւ ոչ հայերու, այլ օտար ականատես վկաներու պատումները, որոնք յուշագիրքերու վերածուած ու տարածուած են աշխարհով մէկ, օտար լեզուներով ու յատկապէս` անգլերէն: Ամերիկացի միսիոնարուհի Հելեն Տէյվնփորթ Կիպպընզ եւ ամուսինը Տարսոն գտնուած են հայոց դէմ գործուող խժդժութիւններու դժնդակ օրերուն: Հետագային Հելեն իր բոլոր տեսածներն ու լսածները գրի առնելով` հրատարակութեան տուած է «Տարսոնի կարմիր գորգերը» խորագիրով յուշագրութեան մէջ Հելեն Տէյվնփորթ Կիպպընզ, «Տարսոնի կարմիր գորգերը», «Տիր» հրատարակչութիւն, Երեւան, 2015, միջակ չափի 200 էջ: Helen Davenport Gibbons, «The Red Rugs of Tarsus», Century Co. publication, New York, 1917.
Ականատես վկայագրողը` ամերիկացի լրագրող, հասարակական գործիչ եւ յուշագրող Հելեն Տէյվնփորթ Կիպպընզ (1882-1960), 1908-ին ամուսնացած է Հըրպըրթ Էտըմզ Կիպպընզի հետ եւ` ամերիկեան միսիոնարական կազմակերպութեան հետ բարեսիրական ու կրթական գործերով Տարսոն մեկնած: Հելեն ականատես եղած է 1909-ի Կիլիկիոյ աղէտին: Ան իր տեսածներն ու լսածները 
նամակով յայտնած է իր մօր` Էմիլի Մայըրին: Այդ յուշ-նամակներուն մեծ մասը 1917-ին հրատարակուած է գրքոյկով մը` անկէ ամերիկեան մամուլին մէջ հատուածներ հրատարակելէ ետք: Հելեն Կիպպընզի «Տարսոնի կարմիր գորգերը» («The Red Rugs of Tarsus») յուշ-նամականիին ամերիկեան մամուլը 1917-ին եւ անկէ ետք ուշադրութեամբ արձագանգած է:
Յուշագրութեան հեղինակը երկար ժամանակ տատամսած է հրատարակութեան հարցով: Այս մասին ան կ՛ըսէ. «Այնուամենայնիւ, հայերի նկատմամբ նրանց իսկ տառապանքներից ծնուած կարեկցանքս պէտք էր ինչ-որ կերպ արտայայտուէր: Ահա թէ ինչո՛ւ եմ վերակենդանացրել այն հին ու դեղնած նամակները, որոնք այդ տառապալից ժամանակներում Տարսոնից ուղարկել եմ մօրս»:
Հելեն Կիպպընզ եւ ամուսինը Միացեալ Նահանգներէն Տարսոն կը մեկնին ոչ իբրեւ միսիոնար, այլ` Տարսոնի Սէյնթ Փոլ քոլեճի տնօրէն դոկտ. (Թոմըս-Յ. Ի.) Տէյվիտսըն Քրիսթիի հրաւէրով` հոն հաստատուած միսիոնարներուն ծառայութիւններ մատուցելու մէկ տարուան համար:
Հեղինակին` իր մօր ուղղուած առաջին քանի մը նամակները անձնական բնոյթ ունին եւ կը խօսին առօրեային ու կենցաղային հարցերու մասին:
Հելեն Կիպպընզ իր մօր հասցէագրած 14 ապրիլ 1909 թուակիր նամակին մէջ կը գրէ. «Վատ բաներ կը կատարուին Ատանայում: Կոտորած էր սկսւում: Երեք-չորս հայ կին են սպաննուել: Այսօր առաւօտեան քաղաքից անմիջապէս դուրս գտնուող խաղողի այգիներում սկսուել է մարդասպանութիւնը»: Նոյն օրը, երբ Հելեն թէյ կը խմէր իր բարեկամուհիին տան մէջ, քանի մը հայ կիներու բերնէն կը լսէ անոնց տառապանքին պատմութիւնը: Կիները մտահոգութիւն կը յայտնէին գալիք օրերու անորոշութեան, պատահող դէպքերու եւ իրենց զաւակներուն ապահովութեան համար: Հայուհիներէն մէկը իր զաւակին համար ապաստան կը խնդրէ ամերիկեան միսիոնարութեան դպրոցին մէջ:
Զատկուան արձակուրդի օրերն էին եւ Տարսոնի քոլեճի հայ տղաքը ամէն մէկը իր գիւղը գացած էր: 14 ապրիլին, կէսօրէ ետք, Տարսոնի փողոցներուն մէջ պահակագունդեր կը շրջին: Այս մասին Հելեն Կիպպընզ կ՛ըսէ. «Մեզ ասում են, թէ այդպէս են վարւում մարդկանց հանգստացնելու համար: Անկարգութիւններն ակնառու են»:
Յաջորդ օրուան` հինգշաբթի, 15 ապրիլ 1909 թուակիր նամակով Հելեն կը գրէ. «Այսօր առաւօտեան դպրոցի ճաշարանում հաւաքուել էր ամբողջովին հայերից բաղկացած մի խումբ: Նրանք մեզ են նայում պաշտպանութեան, ուտելիքի եւ ապաստանի ակնկալիքով: Այդ մարդիկ ահաբեկուած են, որի համար, անկասկած, պատճառ ունեն: Ինչպէ՞ս կը ցանկանայիր ապրել մի երկրում, երբ իմանայիր, որ քո կառավարութիւնը ոչ միայն քեզ չի պաշտպանելու, այլեւ պարբերաբար հրահրելու է քո հարեւաններին` կողոպտելու եւ սպաննելու քեզ բանակի օգնութեամբ (ընդգծումը բնագիրինն է – Յ. Ի.)»:
Հելենենց տան յոյն ծառան` Սոկրատը, այդ օրը կայարան կ՛երթայ ստուգելու համար, թէ Հելենին ամուսինը` Հըրպըրթ, Ատանայէն եկա՞ծ է, թէ՞ ոչ: Սոկրատ տակնուվրայ վիճակով կը վերադառնայ` ըսելով. «Ամբողջ Ատանան այրւում է»: Կայարան հաւաքուած խաժամուժը Սոկրատի կառքը գողցած էր, ու ան ոտքով վերադարձած էր տուն: Իսլամ խառնամբոխը միսիոնար Հենրի Իմըրի ձին ալ գողցած էր:
Քիւրտ երիտասարդներ կու գան եւ կ՛առաջարկեն միսիոնարութեան դպրոցի շէնքին առջեւ պահակախումբ զետեղել: Դոկտ. Քրիսթին, Մայնըր Ռոճըրզը եւ Հըրպըրթ Կիպպընզը Ատանա կը գտնուէին: Քիւրտերը աւազակներու տեսք ունէին: Տիկին (Քարմելայթ – Յ. Ի.) Քրիսթին կտրականապէս կը մերժէ անոնց առաջարկը` անմիջապէս գիտակցելով, որ անոնց «ապահովական ծառայութեան» նպատակը հայերը հետապնդելն ու անոնց վնասելն էր: Մինչեւ այդ օրը հարիւր հայեր ապաստանած էին միսիոնարութեան դպրոցը:
Տարսոնի կայարանին մէջ թուրքերը անմեղ հայեր կը սպաննեն: Կառավարութիւնը թուրք եւ քիւրտ պաշըպոզուքներուն զէնք կը բաժնէ:
Ուրբաթ, 16 ապրիլ 1909-ին Տարսոնի մէջ հրացանաձգութեան ձայներ կը լսուին: Հայերը, սարսափահար, իրենց տուներէն դուրս կը վազեն ապահով տեղ գտնելու յոյսով: Միսիոնարներուն շէնքին ննջարանները տասնեակներով հայ կիներ ու երեխաներ կը լեցուին: Շէնքին պարտէզն անգամ լեցուն էր ահաբեկուած հայերով: Պարտէզին մէջ յղի կին մը կը ծննդաբերէ: Ամէն մարդ իր հարազատը կամ սիրելին կը փնտռէր:
Միսիոնարներուն շէնքին մէջ կային մայր մը, դուստրը եւ գլուխէն վիրաւոր որդին. ընտանիքին հայրը զոհուած էր իրենց տան մէջ` իրենց աչքերուն առջեւ: Վիրաւոր տղուն շապիկը հօր արիւնով ներկուած էր: Անոր փոքր քոյրն ալ վիրաւորուած էր: Այդ օրուան ամէնէն սարսափելի դէպքը Հելեն Կիպպընզ հետեւեալ ձեւով կը տեղեկագրէ. «Երկինքը շիկնել է կրակից: Հորիզոնի կէսը բոցերի մէջ է, այրւում է ամբողջ հայկական թաղամասը»: Միսիոնար Հենրի Իմըր հայ տղոց հետ հրշէջի դեր կը կատարէ: Սարսափահար հայերը խումբ առ խումբ կը խուժեն միսիոնարութեան շէնքը: Այդ օր անոնց թիւը չորս հազարի կը հասնի: Վկայողը մտահոգ է, որ` «Ամբոխի կատաղութիւնը կարող է մեզ վրայ յարձակման պատճառ դառնալ»: Հելեն իր աչքերով կը տեսնէ, թէ թուրքերը, իբր թէ հրդեհը մարելու պատրուակով, ինչպէ՛ս նաւթ կը սրսկեն կրակին վրայ:
Յաջորդ առտու, երբ Հելեն իր սենեակին պատուհանէն կը դիտէր միսիոնարներուն շէնքին մուտքը, իրարանցում եւ հրմշտոց կը տեսնէ: Կը պարզուի, որ թուրքերը հայերուն հաց կը վաճառէին տասնապատիկ գինով` շահագործելով իրենց իսկ ստեղծած կացութիւնը: Անոնք կը բղաւէին աչքածակ կերպարանքով:
Տարսոնի հայկական թաղերուն մէջ մէկ օրուան մէջ 800 տուն այրած էր: Ահաբեկուած հայեր տակաւին կու գային եւ ապաստան կը խնդրէին միսիոնարներէն: 17 ապրիլ 1909-ի կէսօրին, տառապալի ճամբորդութենէ մը ետք, դոկտ. Թոմըս Քրիսթի եւ Հըրպըրթ Կիպպընզ միսիոնարութեան շէնքը կը ժամանեն` գալով Ատանայէն: Հելեն իր մօր ուղղած 18 ապրիլ 1909 թուակիր նամակին մէջ կը գրէ. «Զինուորները շարունակում են սպաննել միայնակ շրջող մարդկանց, յատկապէս` գիշերը»: Սակայն Մերսինի նաւահանգիստը հասած էր բրիտանական «Սուիֆթշուր» ռազմանաւը եւ այդպիսով Մերսինի հայութիւնը կոտորածէ փրկուած էր: Ռազմանաւին հրամանատարը Ատանա մեկնած էր մօտէն հետեւելու հարցին: Վերադառնալէ ետք հրամանատարը դոկտ. Քրիսթին եւ Կիպպընզը Մերսին կը հրաւիրէ խորհրդակցելու համար: Հանդիպումէն ետք դոկտ. Քրիսթի վեց անգլիացի սպաներ միսիոնարութեան կեդրոնը կը հրաւիրէ: Միսիոնարներն ու սպաները Տարսոնի մէջ կը շրջին եւ թուրքերու գործած աւերներուն իրազեկ կը դառնան: Ըստ միսիոնարութեան ձեռքն անցած տուեալներուն, Տարսոնի մէջ 100, իսկ շրջակայ գիւղերուն մէջ 400 հայ զոհուած էր: Իսկ Ատանայի մէջ հայոց զոհերուն թիւը հազարներու կը հասնէր: Հրացանաձգութեան զոհ գացած էր միսիոնար Մայնըր Ռոճըրզ` թուրքերու փամփուշտով: Անոր կինը` Մերի Ռոճըրզ, քաջաբար դիմագրաւած էր ամուսնոյն կորուստը եւ հոգ կը տանէր ո՛չ միայն իր երեխային, այլեւ, միաժամանակ, ուրիշ, հայ երեխաներու:
Իր նամակներէն մէկուն մէջ Հելեն Կիպպընզ հայոց հանդէպ իր հիացմունքը կ՛արտայայտէ. «Երբեք չեմ կարող մտածել հայերի մասին` սիրտս չթաթախելով սիրոյ եւ հիացմունքի մէջ: Ինչպէ՞ս կարող են ամերիկացիներն ընդդիմանալ իրենց հաւատի համար մեռնելու քաջութիւն ունեցող մարդկանց օգնելու կոչին: Նրանց հասկանալու համար մարդ պէտք է նոյնչափ տառապի, յայտնուի այն դրութեան մէջ, որում հայերը դարաւոր կեղեքման են ենթարկուել թուրքերի կողմից: Մայրի՛կ, հայերը հերոսներ են, հերոսներու զաւակներ ու թոռներ»:
25 ապրիլ 1909-ին Հելեն եւ Հըրպըրթ Կիպպընզները Մերսին կը մեկնին իրենց մէկ բարեկամին քով: Անոնք կը տեսնեն երկու նաւերու խարսխումը նաւահանգիստին մէջ: Օսմանեան բանակի երիտթուրք սպաներ ու զինուորներ ցամաք կ՛իջնեն` Կիլիկիոյ մէջ «կարգ ու կանոնը վերահաստատելու» պատրուակով: Նաւերը Պէյրութէն կու գային Կիլիկիա: Այդ օրը կ՛իմացուէր նաեւ, որ Մահմուտ Շեւքեթ փաշային բանակը դէպի Կ. Պոլիս կը շարժէր: Սուլթան Ապտիւլ Համիտ գահընկէց եղած էր, եւ անոր բանտարկուած եղբայրը` սուլթանական գահին բազմած: Սակայն ամէնէն ահռելին Ատանայի մէջ հայոց երկրորդ կոտորածն էր` առաջինէն աւելի սարսափելի: Անգլիացիներուն խորհուրդով եւ անոնց ապաւինելով` հայերը իրենց զէնքերը յանձնած էին… Թուրք զինուորները Ատանայի ամերիկեան միսիոնարութեան շէնքերը կրակի կու տան եւ կը պարտադրեն պարպել ամերիկեան միսիոնարութեան օրիորդաց գիշերօթիկ վարժարանը:
Հելեն եւ Հըրպըրթ Կիպպընզները Մերսինի կայարանը կ՛երթան Ատանայէն եկող իրենց ծանօթ մարդիկ գտնելու համար: Հելեն հայոց օգնելու հարցին մէջ կը քննադատէ Արեւմուտքին կեցուածքը: Ան կը նկատէ, որ Մերսինի նաւահանգիստին մէջ անգլիական, ֆրանսական, գերմանական, աւստրիական եւ իտալական ռազմանաւեր կանգ առած են հանդարտ կերպով: Այս մասին ան կը գրէ. «Պատուհանիցս տեսնում եմ ափից մէկ մղոն հեռաւորութեամբ երեւցող ռազմանաւերի կիսալուսինը: Խարիսխ գցած` հանգիստ կանգնած են: Մակոյկներն անընդհատ երթեւեկում են նաւերի ու ափի միջեւ: Այդ տարածութիւնը նրանց գործունէութեան սահմանն է»:
12 մայիս 1909-ին ամերիկեան «Մոնթանա» ռազմանաւը Մերսինի նաւահանգիստը կը հասնի: Քանի մը օր առաջ ամերիկեան ուրիշ ռազմանաւ մը` «Նորթ Քարոլայնա»-ն, նոյն նաւահանգիստը խարիսխ նետած էր: Այս նաւերուն սպաները կը հաղորդակցին միսիոնարներուն հետ:
Յուշագիրին «Յաւելուած»-ին մէջ ուշագրաւ են հետեւեալ իրողութիւնները.
– Պատուելի Հըրպըրթ Էտըմզ Կիպպընզ կը զեկուցէ Ատանայէն: Ստորեւ կու տամ այդ զեկոյցին ամփոփումը.
28 ապրիլ 1909. նախորդ հինգ օրերուն ընթացքին Ատանա հայոց կոտորածներու թատերավայր եղած էր: Դէպքերուն սկիզբը Ատանայի շուկային մէջ հայերը իրենց վաճառատուներն ու խանութները փակելով` տուն կը փութան: Առտուան ժամը 11:00-ին բազմութիւնը (Կիպպընզ կ՛ակնարկէ իսլամ խուժանին եւ պաշըպոզուքներուն – Յ. Ի.) կը սկսի շուկային խանութները կողոպտել: Կիպպընզ կ՛ըսէ. «Ատանայի ռազմական հրամանատարն իմ կողքին էր, երբ սկսուեց հրաձգութիւնը: Նա քաջութիւն չունեցաւ փորձելու ցրել ամբոխին, վերադարձաւ իր նստավայրը եւ երկու օր փողոց դուրս չեկաւ»:
Միսիոնարներ Ուիլիըմ Չեմպըրզ եւ Հըրպըրթ Կիպպընզ Ատանայի մէկ փողոցին մէջ դէմ դիմաց կու գան խուժանին եւ անոնց «քաջագործութիւններ»-ուն ականատես կ՛ըլլան: Փոխանակ իրենց պաշտօնատեղին երթալու` ամերիկացի երկու միսիոնարները կ՛ուղղուին դէպի հեռագրատուն` Մեծն Բրիտանիոյ հիւպատոսը անցքերէն տեղեակ պահելու համար: Ճամբան անոնք երեք այլանդակուած հայու դիակ կը նկատեն: Երբ հեռագրատուն կը մտնեն, ջոլիրը անոնց ետեւէն հոն կը խուժէ եւ անոնց աչքերուն առջեւ երկու անմեղ հայ կը սպաննէ: Այս մասին Կիպպընզ կ՛ըսէ. «Թշուառները վալիից կարեկցանք էին աղերսում, երբ հարուածներից գետին էին տապալւում»: Խուժանէն սարսափած երկու միսիոնարները վալիին սենեակը կը մտնեն` իրենց անձերուն համար վալիէն ապահովութիւն աղերսելով: Վերջինս անոնց կ՛ըսէ, որ իրենց ապահովութեան համար ոչ մէկ բան կրնար ընել:
Այդ օրը մինչեւ կէսօր թուրքերը հայկական թաղամասին վրայ կը յարձակին: Կէսօրէ ետք հայերը կը յաջողին յարձակումը ետ մղել: Մեծն Բրիտանիոյ հիւպատոսը` մէյճըր (հազարապետ – Յ. Ի.) Տաութի Ուիլի Ատանա կը ժամանէ եւ իր կեդրոնատեղին կը հաստատէ յոյն հարուստի մը ապարանքին մէջ, ուր հարիւրաւոր հայեր ապաստանած էին: Թուրքերը շուկաները կողոպտած ու հրդեհած էին: Ամէն կողմէ հրացանաձգութիւն կը լսուէր: Կիպպընզ կը գրէ. «Շրջակայ բնակավայրերու մահմետականները սկսեցին քաղաք լցուել, եւ չնայած բուռն բողոքներին, վալին զէնք բաժանեց այդ մարդկանց` պնդելով, որ նրանք թուրք պահեստազօրայիններ էին»: Մեծն Բրիտանիոյ հիւպատոսը ստիպած էր վալիին, որ իրեն զօրամասեր տրամադրէ: Հիւպատոսը անոնցմով արգելք կը դառնայ թուրք գիւղացիներուն քաղաք մուտքին. ետքը, երբ ան կը փորձէ կռուողները հանդարտեցնել, կը վիրաւորուի:
Ատանայէն Տարսոն 250 հոգինոց օսմանեան պահեստի ուժ մը կը ղրկուի, որպէսզի հայկական թաղերուն վրայ յարձակի: Թուրքերը կրակի կու տան Տարսոնի հայկական եկեղեցին` «Տարսոնի հոյակապ հայկական հնագոյն եկեղեցին` քաղաքին ամենակարեւոր շինութիւնը», կը գրէ Կիպպընզ: Թուրքերը Տարսոնի մարմարեայ արձանները կը փշրեն եւ պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող յուշատախտակները կը քանդեն:
Պէյրութ
