ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Շնորհակալ առիթը ունեցայ դիտելու Հրանտ Մաթեւոսեանի «Գոմէշը» վիպակի մենակատարութեամբ բեմակացումը` բեմադրիչ-դերսանուհի Նարինէ Գրիգորեանի կատարումով:
Մաթեւոսեանագիտութիւնս սահմանափակուած է «Տէրը» եւ «Մենք ենք մեր սարերը» ժապաւէններու հեռատեսիլի կրկնուող դիտումներով եւ քանի մը պատառիկով:
Ելոյթի նախօրէին կարդացած եմ վիպակը, զոր դերասանուհին ասմունքեց բեմի վրայ, կը թուի թէ` տառացիօրէն:
Համազգայինի «Գ. Իփէկեան» թատերախումբին պատրաստած պրոշիւրը կ՛օգնէ այդ բարդ գործը ընկալելու: Աւելի ճիշդ` հասկնալու, թէ ինչպէ՛ս կողմնորոշուած է բեմադրիչ-դերակատարը: Կու տամ անձնական ընկալումս:
Մաթեւոսեան ընթերցողին կու տայ կրկնուող թելադրանքներ (hint): Բացման նախադասութիւնը կ՛ըսէ. «Խանձարուրի կապերը լուռ քանդում էր մի փոքրիկ ամպ»: Փոքրիկ-խանձարուր-նորածին: Պատկերը կը կրկնուի աւարտական տողերուն մէջ: Կը կրկնուին նաեւ մահուան պատկերներ աղուէսի դիակ մը լերկ ծերպերու մէջ, կացնահար մեռնող տանձենին, իր ձագերը կերակրելու անկարող վիրաւոր գայլը, որ «կը հեռանայ մեռնելու թաքուն մի տեղ»: Նորածին եւ մահ: Հերոսուհին որդեկորոյս մայր մըն է, որուն ցրտամահ նորածինի պատկերը տակաւին վառ է իր գիտակցութեան մէջ: Նոյնինքն Մաթեւոսեան իր «Ծառերը» վիպակին մէջ կ՛ըսէ, թէ ի տարբերութիւն մեզի` անասունները յիշողութիւն չունին, «հրեն, բաց դաշտում կովն արածում է` առանց յիշողութիւնների, իսկ հորթին երէկ են մորթել»: Վիպակը անասունի մը մասին չէ: Հերոսուհին` Սաթիկը, վշտահար կին մըն է, որուն արտակարգ ներուժը զինք կ՛առանձնացնէ միւս կիներէն, ինչպէս այլաբանական հզօր գոմշուհի Սաթիկը կ՛առանձնանայ իր շուրջ որոճացող հլու այլաբանական կովերէն:
Գոմշուհիի տիրուհին զոհուած զինուորի մը մայրն է եւ այդ պատճառով մօտիկութիւն կը զգայ Սաթիկին:
Վիպակը ոդիսական մըն է, որովհետեւ հերոսը վտանգաւոր փորձութիւններէ փորձառութիւն կուտակելէ եւ թերեւս այլաբանականօրէն բեղմնաւորուելէ ետք կը վերադառնայ սկզբնակէտ հովիտ: Ուղեւորութիւնը, սակայն, կը կատարուի ոչ թէ իրական, գոյ աշխարհագրութեան վրայ, այլ Մաթեւոսեանի ներաշխարհի «երեւակայուած» (imagined) հայրենիքի մը մէջ, ուր կ՛ապրին` փչան որսորդ Ադամը, խեւ Մացակը, ալեհեր Սարգիս պապը, կթուորուհի Մանիշակը, հայկական գամփռը` ի հարկէ, եւ շարք մը այլ երեւակայածին կերպարներ (2,3): Այս առումով, Մաթեւոսեան նման է Համաստեղի, որ եղեռերգակն էր կորուսեալ «երեւակայուած» հովուերգական (Idyllic) հայրենիքի մը: Վիպակին հովիտը` սէգ լեռներով շրջապատուած (պաշտպանուած), ինչպէս Համաստեղի, այնպէս եւ Մաթեւոսեանի աշխարհը վտանգուած է: Կնոջ փոխնակ (surrogate) գոմէշը փոխնակն է նաեւ հեղինակին, կը պայքարի բնութիւնը (իմա` հայրենիքը) աղաւաղող եւ ապականող ասֆալտի, պեթոնի եւ թուջին (թափծու, ֆոնթ) դէմ, որոնք կը ծածկեն սեւ ցելերը, գոմշացուլի հետքերը եւ կ՛արգելափակեն կենարար ջուրը: Մաթեւոսեան բնագրին մէջ կը սպրդեցնէ իր այլախոհ հաւատամքը, թէ` «բնապաշտութիւնը պետականօրէն չի հովանաւորւում, բայց ինքը համոզուած բնապաշտ է»:
Բացայայտ բնապաշտական ակնարկ է այն, որ յղանալու նախորդ գիշեր Սաթիկին «կ՛այցելէ Գոմէշների աստուածը»:
Կատարողական.- Բեմը նման էր գոմի կամ յարդանոցի, այլ ոչ` հովուերգական հովիտի: Խորքի ճակտին, շարունակ լուսարձակի տակ, երկփեղուած ծառի բունը կրնայ խորհրդանիշը ըլլալ կնոջ շարունակ մղկտացող խոցին: Բարի՛: Աւարտական տեսարանին մէջ ծաղկած ծառը ծածկեց խորապատկերը: Պարանը ե՛ւ գոմէշի պոչն էր ե՛ւ մտրակ ե՛ւ կալանք: Շա՛տ բարի:
Մաթեւոսեանի վիպակին մէջ կան կրկնուող գոյներ, ինչպէս` շէկ, կարմիր, սեւ, սպիտակ, զմրուխտ… գոյներ, որոնք կը կրկնուին Մինաս Աւետիսեանի կտաւներուն մէջ: (Կողքի պատկերը ցոյց կու տայ Մինասի կնոջ դիմանկարը): Այդ չի կրնար զուգադիպութիւն ըլլալ: Հրանտ Մաթեւոսեան նոյնիսկ «Նա կարողանում էր սիրել» վերնագրով առանձին յօդուած մը ստորագրած է Մինասի արուեստին մասին: Սեւն ու կարմիրը ներկայ էին զգեստաւորումին մէջ: Շէկը` թերեւս յարդի կապոցներով: Զմրուխտը` առաստաղի լոյսերով: Բարի՛: Բեմի յառաջամասին աջ կողմը (ամենաուժեղ կէտ) կը սպասէր տակառը, որ կրնար ներկայացնել հովիտի առուակը, ջուրը: Գոմէշը ջրառատ վայրի անասուն է, բացի այդ` թերեւս կար նաեւ առասպելաբանական ակնարկ, հերոսուհին կրկին ու կրկին խմեց ջուրէն, թերեւս այդպիսով յղանալու, ինչպէս Ծովինար յղացած էր Սասնայ հզօր ծռերով:
Արտապատկեր ձայնային խորապատկերներ լսելի դարձան բացման տեսարանին ընթացքին, ինչպէս նաեւ` երկու կամ երեք անկիւնադարձային պահերու: Թմբուկներն ու փողերը կ՛արտայայտէին տագնապահար սրտի տրոփիւն եւ ահազանգ: Կ՛իմանամ, որ երաժշտական տպաւորիչ եւ յարիր հատուածները առնուած էն Arthus Bertrand-ի 2009-ին բեմադրած «Home» վաւերագրական ժապաւէնէն, որ բնութեան աւերը մատնացոյց ընող ահազանգ մըն է, ինչպէս ահազանգային է գոմէշին կռիւը թուջին դէմ: Շա՛տ բարի: Աւարտական տեսարարանին մէջ յարիր էր Գոմէշի դիջիրիդուի միջոցով (լեռնային շեփոր) մռնչիւնը` ուղղուած չորս ծագերուն: Թուեցաւ նաեւ, թէ թմբուկներու կշռոյթը հեռու չէր հայկական յաղթական պարերու ձեւաչափէն:
Ակնյայտ է, որ կերպարը շատ մօտ էր Նարինէ Գրիգորեանի սրտին: Թերեւս ոչ միայն մօտ, այլ` մէջ: Ակնյայտ էր նաեւ դերասանուհիի ե՛ւ մնջախաղի ե՛ւ ասմունքի արտակարգ կարողութիւնը: Շա՛տ բարի:
Կերպարի լուծումը, սակայն, գրեթէ անկարելի առաքելութիւն (mission impossible) մըն է: Ինչպէ՞ս համատեղել ցանկայարոյց կանացիութիւնը, քնքուշ թախիծն ու կոպիտ «գոմէշութիւնը»: Առանց նկատի ունենալու ասմունքային բաժինները, ուր հարկ է դառնալ կթուորուհի Մանիշակ կամ բոյնը վտանգուած մայր աղուէս: Արհեստավարժ դերասանուհին այդ կատարեց փոխն ի փոխ: Գոմէշներ ի հարկէ իրենց կոտոշներու ետին մարգարտածաղիկ չեն կրեր, բայց սպանական պարը սերտօրէն կ՛առնչուի ցուլի: Կարելի չէր երեւակայել այլ լուծում: Լայն բացուած սրունքները, օրինակ, կարելի է տեսնել ե՛ւ որպէս մեծ սեւ ծաւալ-գոմէշ, եւ` արու սպասող էգ: Կճղակի ազատումը չուանէն փոխարինուած էր դերասանուհիի ոտքերու ազատումով` կօշիկներէն: Բարի՛:
Կը մնայ հարցերուն մեծագոյնը, թէ որքա՞ն եւ ի՞նչ ընկալեց հանդիսատեսը:
Հաւանաբար` ոչ բոլորը եւ ոչ լիարժէք: Պատճառը ոչ թէ բեմադրութիւնը կամ կատարումն են, այլ` թատերակին բնոյթը:
Թատերակին դիպաշարը կուռ ագուցուած շղթայ մը չէ: Շարժիչ ուժը ոչ թէ իրապաշտ տրամաբանութիւնն է, այլ` խոցերով բեռնաւորուած ենթագիտակցութիւնը: Գոմշուհի-կնոջ պատումը Մաթեւոսեանի գիտակցութեան հոսքն է (stream of consciousness), որ յարիր չէ յոգնակի կերպարներու երկխօսութեան վրայ հիմնուած թատրերգութեան, բայց յարիր է մենաթատրոնի, ուր ներկայ է լոկ մէ՛կ գիտակցութիւն: Բարի՛: «Գոմէշը»-ի ոդիսականը ոլորապտոյտ «կարմիր թել» մըն է (իմա` Մաթեւոսեանի գիտակցութիւնը), որ կ՛անցնի երեւակայուած հայրենի համայնապատկերի ցրիւ եկած խճանկարին ընդմէջէն: Հանդիսատեսը կը ջանայ բազմաճիւղ առնչութիւններ գտնել առ երեւոյթ պատահական յաջորդականութեամբ ներկայացող բեկորներուն միջեւ: Այս առումով, գործը յետարդիական բնոյթ ունի:
Արտասահմանի հանդիսատեսին կը պակսի նաեւ հայրենի մշակութային յիշողութեան շտեմարանը: Յատկապէս` այն բաժինը, որ կուտակուած է խորհրդային շրջանին: Ի՞նչ կը խորհրդանշեն, օրինակ` երկրաբանները, որոնք գոմէշի կճղակը ազատեցին պարանէն: Ինչո՞ւ դերասանական շնորհ ունեցող հոլանտուհի աշխատաւոր կիներ պիտի գտնուէին հովիտի մօտկայքին: Ի՞նչ կը խորհրդանշէ թուջը …
Հուսկ բանք. ուրախալի է, որ թատերաշրջանը ընթացք առաւ հայրենի թատերակով մը, որ հանդիսատեսը կը մղէ խորհրդածելու, այլ ոչ` դիւրին ծիծաղի, որ հետք չի ձգեր իր ետին:
——————
(1).- «Երեւակայուած» բառը գաղափարական եզրի հանգամանք ստացաւ Benedict Anderson-ի «An imagined community» գիրքի հրատարակութենէն ետք (1983):
(2).- Հայերու` ճնշող մեծամասնութիւնը քաղաքացի եղած է Վանի, Ակնի, Խարբերդի, Թիֆլիսի եւ այլ ոստաններու մէջ: Ընտրած է արհեստներ եւ այլ ազատ ասպարէզներ, եւ ոչ` խաշնարածութիւն ու հողագործութիւն, որոնք եղած են քիւրտերու զբաղմունքները, ի հարկէ` զինուորագրութեան կողքին:
(3).- Ինչո՞ւ արդեօք Մաթեւոսեանի կերպարներու անուններուն եւ վիպակի վերնագիրին մէջ կը կրկնուի «Մ» տառը:
