Գետ-Գիտութեան. Յունական Կրակի Ուժը. Բիւզանդական Կայսրութեան Գաղտնի Զէնքը

Պատրաստեց` ՔՐԻՍՏ ԽՐՈՅԵԱՆ

Պատկերացուցէք զէնք մը, որ այնքան հզօր էր եւ առեղծուածային, որ ան փրկեց ամբողջ կայսրութիւն մը բազմաթիւ արշաւանքներէ, վախազդու դարձաւ թշնամիներուն, եւ անոր գաղտնի բաղադրատոմսը առեղծուած մնաց մինչեւ օրս: Բարի գալուստ յունական կրակի աշխարհ` Բիւզանդական կայսրութեան գաղտնի զէնքին նուիրուած այս յօդուածին: Զէնք մը, որ փոխեց հին պատերազմները եւ դարեր շարունակ պաշտպանեց արեւմտեան քաղաքակրթութիւնը:

Յունական կրակի ծագումը

Հելիոպոլիսի Կալինիկոսը` յունախօս հրեայ գաղթականը, պատմութեան մէջ ծանօթ է որպէս յունական կրակի հնարողը` 7-րդ դարուն Սուրիոյ արաբական նուաճումէն փախչելէն ետք: Անոր նպատակն էր պաշտպանել իր նոր ձեռք բերած հողը արաբական հնարաւոր ներխուժումէն: Իրական էութիւնը Յունական կրակի, որ յաճախ կը կոչուի «հեղուկ կրակ», դեռ առեղծուած կը մնայ: Կ՛ենթադրուի, որ անոր ճշգրիտ բաղադրութիւնը կազմուած է հետեւեալներուն համակցութենէն.

• Գինձի ռետին (pine resin)
• Նաֆթա (naphta)
• Կրածինի օքսիտ (Calcium oxide «quicklime»)
• Կրածինի ֆոսֆիտ (Calcium phosphide)
• Ծծումբ (sulfur)
• Բորակ (niter «potassium nitrate»)

Յունական կրակը խստօրէն պահպանուած գաղտնիք էր, որ յայտնի էր բացառապէս Կալինիկոսներու ընտանիքին եւ բիւզանդական կայսրերուն: Հարիւրաւոր տարիներ շարունակ այս հզօր հրկիզող զէնքը, որ բիւզանդական զէնքի վառ օրինակ էր, օգտագործուեցաւ Բիւզանդական կայսրութեան կողմէ` պաշտպանուելու համար իսլամական յարձակումներէն: Օգտագործուելով ծովային պատերազմներու եւ պաշարումներու ընթացքին` Յունական կրակը կարեւոր դեր ունեցաւ Բիւզանդական կայսրութիւնը պաշտպանելու Կոստանդնուպոլսոյ արաբական բազմաթիւ պաշարումներէ` արտացոլացնելով անոր կենսական դերը բիւզանդական մայրաքաղաքը անոր կայսրի աչալուրջ հսկողութեան տակ պահպանելու գործին մէջ:

Յունական կրակի բաղադրութեան առեղծուածը յաւելեալ գրաւչութիւն մը կը հաղորդէ անոր: Որովհետեւ բաղադրատոմսը մնաց գաղտնի, զէնքը դարձաւ բիւզանդական հնարամտութեան, թեքնաբանութեան արձանագրած յառաջացման եւ իր թշնամիները գերազանցելու կայսրութեան կարողութեան խորհրդանիշը: Յունական կրակը ո՛չ միայն զանգուածային ոչնչացման զէնք էր, այլ նաեւ Բիւզանդական կայսրութեան հնարալից իրականութեան եւ վճռակամութեան վկայութիւն` դժբախտութիւններու ժամանակ: Այսպիսով, Յունական կրակի առեղծուածը կարելի է համարել Բիւզանդական կայսրութեան գաղտնի զէնքը:

Ոչնչացման զէնք

Յունական կրակը հիմնականօրէն կ՛օգտագործուէր անվտանգ հեռաւորութենէ թշնամի նաւերը հրկիզելու համար: Ջուրի մէջ որոշակի ժամանակ վառ մնալու ունակութիւնը անոր եզակի յատկութիւնն էր: Այդ առիթ չտուաւ թշնամիին` դադրեցնելով կրակը ծովային պատերազմներու ժամանակ:

Կ՛ըսուի, որ բիւզանդական խորհրդաւոր զէնքը բարձր մռնչիւն ու շատ ծուխ կը յառաջացնէր, եւ այդ այնքան արդիւնաւէտ եղած է, որ թշնամին զայն տեսնելով` սարսափի կը մատնուէր եւ խուճապի մատնուելով` յաճախ կը փախչէր:

Պատմական արձանագրութիւններու մէջ կ՛ըսուի, որ Յունական կրակը կը փակէր որեւէ մակերեւոյթի, որուն կը դպնար: Զարմանալիօրէն զայն կարելի էր մարել միայն քացախի, աւազի եւ հին մէզի խառնուրդով:

Կը թուի, թէ Կալինիկոսի գիւտը ծառայեց իր նպատակին. Յունական կրակը արդիւնաւէտ եղաւ թշնամի նաւատորմը ետ մղելու եւ Կոստանդնուպոլսոյ առաջին արաբական պաշարումին վերջ տալու (678թ.):

Անոր օգտագործումը նոյնպէս յաջողութեամբ պսակուեցաւ Կոստանդնուպոլսոյ երկրորդ արաբական պաշարման ժամանակ (717-718 թուականներ)` կրկին անգամ հսկայական վնաս պատճառելով արաբական նաւատորմին:

Զանգուածային ոչնչացման նոր զէնքը իսկապէս հզօր էր:

Կալինիկոսներու ընտանիքը եւ բիւզանդական կայսրերը միակն էին, որոնք գիտէին անոր գաղտնի բաղադրատոմսը, որ կը փոխանցուէր սերունդէ սերունդ:

Բաղադրատոմսը այնքան լաւ պահպանուած էր, որ նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ կայսրութեան թշնամիները բառացիօրէն ձեռք կը ձգէին Յունական կրակը, չէին կրնար վերարտադրել զայն:

Պատմական գրառումներ կան այն մասին, որ արաբները 13-րդ դարու եօթներորդ խաչակրաց արշաւանքի ժամանակ օգտագործած են Յունական կրակի իրենց տարբերակը խաչակիրներու դէմ:

Յունական Կրակի Կործանարար Հետեւանքները

Եզակի առանձնայատկութիւնները Յունական կրակին, որ նաեւ յայտնի է «Ծովային կրակ» անունով, զայն դարձուց ահռելի ուժ մը` հնագոյն պատերազմներուն: Այդ մէկը կարելի չէր հանգեցնել ջուրով, ընդհակառակը, ջուրը կը ծառայէր միայն կրակի սաստկացման` պատճառ դառնալով, որ այն, ինչի որ դպնայ, բռնկի: Ասիկա յատկապէս արդիւնաւէտ եղաւ ռազմածովային պատերազմի պարագային, երբ թշնամիի նաւերը խոցելի էին անոր անողոք, այրող բնութեան դիմաց:

Աւելի՛ն. յունական կրակի միայն տեսարանն ու ձայնը կրնային սարսափ յառաջացնել թշնամի ուժերուն, որոնց կարգին` էր նաեւ նաւատորմը: Յունական կրակի հոգեբանական հետեւանքները նոյնքան զգալի էին, որքան` անոր հասցուցած ֆիզիքական վնասը: Թշնամի ուժերու վրայ զէնքի կործանարար ազդեցութիւնը ստիպեց անոնց յարմարեցնել իրենց մարտավարութիւնը եւ նոր ուղիներ մշակել` հակազդելու համար անոր ուժին:

Յունական կրակի անողոք ուժին դիմաց գերակայութեան համար շարունակուող պայքարը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ հնագոյն պատերազմի շաւիղին վրայ` ձգելով մնայուն ժառանգութիւն մը, որ կը շարունակէ արձագանգել պատմութեան էջերուն մէջ:

 Ծովային պատերազմ

Յունական կրակը զգալի ազդեցութիւն ունեցաւ ծովային պատերազմներուն վրայ, յատկապէս` արաբական նաւատորմի դէմ, եւ ան յեղափոխեց ծովային պատերազմը Բիւզանդական կայսրութեան դարաշրջանին: Հիմնականօրէն կ՛օգտագործուէր Կոստանդնուպոլիսը արաբական ռազմածովային ներխուժումներէն պաշտպանելու համար. Յունական կրակը կ’արձակուէր բիւզանդական նաւերուն ամրացուած խողովակներէն` թիրախաւորելով թշնամի նաւերը: Խողովակաւոր հրաձիգները յաւելեալ խորհրդաւորութիւն մը կը հաղորդէին արդէն իսկ առեղծուածային զէնքին:

Քանի մը առանցքային ռազմածովային պատերազմներուն, ինչպիսին է Կալիփոլիի ճակատամարտը 1416 թուականին, Յունական կրակը ինքզինք դրսեւորեց որպէս ահռելի ուժ` բաց ծովերու վրայ:

Յունական կրակի խոր ազդեցութիւնը ծովային պատերազմի վրայ անչափ է: Թշնամի նաւատորմերը ջախջախելու եւ անոնց յառաջխաղացումը խափանելու անոր կարողութիւնը փոխեց բազմաթիւ հակամարտութիւններու ընթացքը` ապահովելով Բիւզանդական կայսրութեան եւ անոր մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսոյ գոյատեւումը:

 Պաշարման Պատուանդան

Յունական կրակը կը ծառայէր ո՛չ միայն որպէս սարսափազդու զէնք ծովային պատերազմներու ընթացքին, այլ նաեւ որպէս գործնական միջոց` քաղաքներն ու ամրոցները թշնամիի յարձակումներէն պաշտպանելու համար: Այդ մէկը օգտագործուած է պաշարման աշտարակները այրելու եւ ասպատակները ետ մղելու նպատակով` մեծ դեր խաղալով Կոստանդնուպոլսոյ առաջին արաբական պաշարման աւարտին (678 թուականին): Շիրոսիփոնը` ձեռքի ծծափողը, կ՛օգտագործուէր ինչպէս յարձակողական, այնպէս ալ պաշտպանական` պաշարման աշտարակները այրելու եւ հակառակորդներէ պաշտպանուելու նպատակով:

Յունական կրակի բազմակողմանիութիւնը ծովային եւ պաշարողական պատերազմներուն` զայն դարձուց անգնահատելի արժէք Բիւզանդական կայսրութեան համար: Թշնամիներու սրտերը վախ մտցնելու եւ անոնց յառաջխաղացումները ոչնչացնելու անոր կարողութիւնը, ի վերջոյ, օգնեց պահպանելու կայսրութիւնը եւ անոր կողմէ պաշտպանուած արեւմտեան քաղաքակրթութիւնը:

Տեղակայման թեքնիք եւ նորարարութիւններ

Բիւզանդական զինուորականները կը կիրարկէին տարբեր մեթոտներ` յունական կրակի տեղակայման եւ ամբարման համար, որոնց կարգին` խողովակներ, շարժական հրաձիգներ եւ նռնակներ: Շրջուն լծակներ կ՛օգտագործուէին հեղուկ կրակը թշնամի նաւերուն վրայ արձակելու համար, մինչդեռ Շիրոսիփոնը` բոցարձակի (flamethrower) հնագոյն ձեւը, կարելի էր օգտագործել դաշտային բանակներու կողմէ` թշնամի կազմաւորումները խափանելու նպատակով:

Այս տեղակայման թեքնիքի զարգացումը ցոյց տուաւ Բիւզանդական կայսրութեան նորարարական ոգին եւ պատերազմի անընդհատ փոփոխուող դաշտին յարմարելու անոր կարողութիւնը: Նաւերու վրայ տեղադրուած սիփոններէ մինչեւ ձեռքի բոցավառիչներ եւ արձակուող հրկիզիչ սարքեր` Յունական կրակի արձակման մեթոտները հետզհետէ զարգացան: Անոնք զէնքը դարձուցին հզօր ուժ մը` պատերազմի դաշտին մէջ:

Խողովակային հրաձիգներ

Նաւերու վրայ կ՛օգտագործուէին խողովակային հրաձիգներ` թշնամի նաւերու վրայ Յունական կրակ արձակելու համար: Պատմական զինամթերքներով հետաքրքրուողներ Ճոն Հալտոնն ու Մորիս Պիրնը ստեղծեցին վարկածական սարք մը, որ բաղկացած էր պրոնզէ հեղահանէ` իւղը ճնշելու համար, իւղը տաքցնելու համար նախատեսուած կրակարանէ (brazier) եւ հրաձիգին ծայրը ներկայացնող ցռուկէ մը, որ պատուած էր պրոնզով: Այս սարքաւորումը օգտագործուած է թշնամի նաւերու վրայ յունական կրակ արձակելու համար` ա՛լ աւելի մեծցնելով անոր կործանարար կարողութիւնները ծովային պատերազմներուն:

Այնուամենայնիւ, զէնքի մէջ կուտակուած ճնշումը դիւրութեամբ կրնայ յանգիլ տաքցուած իւղի պայթումին, եւ այս մէկը կրնայ վտանգ ներկայացնել զէնքը կիրարկողին համար: Հակառակ այս վտանգին` խողովակային հրաձիգները բիւզանդական նաւատորմի զինանոցի կարեւոր բաղադրիչն էին: Այդ կ’երաշխաւորէր ճշգրտութիւնն ու արդիւնաւէտութիւնը:

Ձեռքի բոցարձակներ

Լէօ 6-րդ կայսրը ծանօթ է շարժական ձեռքի բոցարձակներ հնարելով: Այդ բոցարձակները դաշտային բանակներուն հնարաւորութիւն կու տային օգտագործելու Յունական կրակի կործանարար ուժը տեղաշարժման ընթացքին: Այս բոցարձակները, որոնք յայտնի են cheirosiphons անունով, օգտագործուած են թշնամի կազմաւորումները խափանելու եւ պաշարման աշտարակները այրելու համար:

Յունական կրակի նռնակներ

Յունական կրակը կարելի է նաեւ ներկայացնել որպէս նետուող հրկիզիչ զէնք: Յունական կրակի նռնակները կաւէ անօթներ էին, որոնք նախատեսուած էին դիւրավառ հեղուկով լեցուելու եւ թշնամիի վրայ նետուելու համար` այնուհետեւ թիրախը հարուածելու պարագային կրակ բռնկեցնելով:

Այս նռնակները կը ծառայէին ժամանակակից նռնակներու նոյն նպատակին` զինուորներուն թոյլ տալով հեռուէն աւերիչ յարձակումներ կատարել` հետագային ցոյց տալով Յունական կրակի նորարարութիւնն ու յարմարողականութիւնը հին պատերազմներուն:

Կորսուած Բաղադրատոմսը եւ Յունական Կրակը Վերստեղծելու Փորձերը

Յունական կրակի ճշգրիտ բաղադրատոմսը մինչ օրս անյայտ կը մնայ, որովհետեւ Կալինիկոսի ընտանիքը եւ բիւզանդական կայսրերը խստօրէն գաղտնի կը պահէին զայն: Առաջարկուած են նաեւ հետեւեալ բաղադրիչները.-

• Թեթեւ քարիւղ կամ նաֆթա
• Կուպր
• Ծծումբ
• Գինձի կամ մայրիի ձիւթ
• Պիթումէն
• Կրածինի օքսիտ

Այնուամենայնիւ, ճշգրիտ բաղադրատոմսը կորսուած է պատմութեան ընթացքին` անոր իրական էութիւնը գիտնալը ձգելով ժամանակակից գիտնականներու եւ հետազօտողներու ենթադրութեան:

Յունական կրակի նուազած օգտագործումը կրնայ կապուած ըլլալ բաղադրատոմսի կորուստի եւ այլ հասարակութիւններու մէջ աւելի բարդ զէնքերու եւ ռազմավարութիւններու աճին հետ: Հակառակ այս ուժեղ զէնքը վերստեղծելու բազմաթիւ փորձերուն` ոչ ոք կրցաւ կրկնօրինակել անոր ճշգրիտ յատկութիւններն ու արդիւնաւէտութիւնը: Այս իրականութիւնը միայն ծառայած է Յունական կրակի շուրջ առեղծուածի խորացման եւ ամրացնելու անոր կարգավիճակը` որպէս բիւզանդական հնարամտութեան եւ արհեստագիտութեան հմտութեան խորհրդանիշ:

Յունական կրակի ժառանգութիւնը եւ ունեցած
ազդեցութիւնը հին պատերազմներու վրայ

Յունական կրակի ազդեցութիւնը պատերազմի մարտավարութեան վրայ կարելի է տեսնել այն իրականութենէն, թէ ինչպէս այլ քաղաքակրթութիւններ չարաչար փորձեցին մշակել զէնքեր եւ ռազմավարութիւններ` հակազդելու անոր հզօրութեան:

Յունական կրակի ժառանգութիւնը կը շարունակէ արձագանգել պատմական էջերուն մէջ, ու անոր խոր ազդեցութիւնը պատերազմներու եւ Բիւզանդական կայսրութեան պաշտպանութեան վրայ կարելի չէ գնահատել: