ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Ծանօթ.- Հայաստանեան երեք ժապաւէններու ակնարկներ ներառուած էին Ա. մասին մէջ:
Ա.- Կարինէ Թորոսեան.- Ծնած է Պուրճ Համուտ: Ընտանիքը 1978-ին կը գաղթէ Քանատա, ուր Կարինէ կը մասնագիտանայ լուսանկարչութեան մէջ: Ապա Էկոյեանի հետ «Օրացոյցը» (Calendar 1993) ժապաւէնին մէջ (որուն գլխաւոր կերպարը լուսանկարիչ մըն է) սերտ գործակցութենէ ետք կ՛որոշէ անցնիլ շարժապատկերի բեմադրութեան ասպարէզ: Ունի աւելի քան 20 կարճամեթրաժ ժապաւէն: Արժանացած է շարք մը մրցանակներու:
Թերեւս իր լուսանկարչական հակումին եւ հմտութեան յենած` Թորոսեանի ժապաւէնները ընդհանրապէս կայուն պատկերներու շարժուն (kinetic) կցումներու (collage) գրեթէ քաոսային հոսքեր են: Պատկերները պղտոր են, կտրատուած, կիզակէտէ դուրս (out of focus): Կը թելադրեն մշուշոտ կիսկատար շփոթ յուշեր դասաւորելու տագնապը: Պատկերները դիպաշար մը չեն դառնար: Թորոսեան յետարդիական բեմադրիչ մըն է: Յետարդիականութիւնը չունի պատում, որովհետեւ չունի ասք:
Հիմնական բներգն է կարօտախտը եւ որոնումը` ինքնութեան ու պատկանելիութեան, որոնք խուսափուկ են, թերեւս նաեւ` խաբուսիկ:
Թորոսեան փառատօնին կը մասնակցի երկու ժապաւէններով:
1.- «Այստեղ-այնտեղ» (Here and There) 21 վ. 2019
Ժապաւէնը փոխանորդով (surrogate) կատարուած ուխտագնացութիւն մըն է դէպի իր ծննդավայր թաղերը: Իր առաջին ժապաւէններէն «Girl from Moush»-ի մէջ («Աղջիկ մը Մուշէն», 6վ, 1993) հերոսուհին հեռաձայնի պաշտօնեայէն կը պահանջէ զինք կապել իր հայրենիքին: Ոչ մէկ այլ տեղեկութիւն կու տայ: Այս ժապաւէնին մէջ երիտասարդուհի մը Պէյրութ բերած է ծրար մը, որուն հասցէն ոչ միայն անբաւարար է, այլեւ կը թուի խծբծուած եւ փոփոխուած: Անորոշ հեռաձայնային խօսակիցի մը փոխարէն` ունինք անվերծանելի նամակատարական հասցէ: Յոյժ յետարդիական գաղափար: Ծրարը կրողը փոխանորդն է անյայտ հասցէով իր հայրը (իմա` ինքնութիւնը) փնտռող աներեւոյթ դստեր, բայց ակնյայտօրէն փոխանորդն է Թորոսեանի, որ այդ պատրուակով հանդիսատեսը կը տանի իր մանկութեան աշխարհը, իմա` ծննդավայրը: Ժապաւէնը մերթ ընդ մերթ ցոյց կու տայ աղջնակի մը խաղերու տեսերիզի մշուշոտ հատուածներ: Անոնք, ըստ երեւոյթին, կու գան փոխանորդներու մանկութենէն, բայց կարելի չէ այդ աներբայօրէն ընդունիլ: Կը տեսնենք կոշտ կամ նուրբ ցանցեր, որոնք կը խափանեն ուխտաւորի, հետեւաբար եւ մեր հասողութիւնը կամ մեր տեսողութիւնը: Կան, ուրեմն, արտապատկերային հանգամանքներ, որոնք կը խանգարեն կամ կը խոչընդոտեն հօր (իմա` պատկանելիութեան) փնտռտուքը: Այսուհանդերձ, ի զարմանս հանդիսատեսի (յատկապէս իմ), ուխտաւոր երիտասարդուհին իսկապէս կը գտնէ իր հօր տարիքին առանձին (մնացած) տղամարդ մը: Պահարանը կը պարունակէ իր կորած դստեր հասցէն: Տղամարդը, սակայն, ոչ մէկ ակնյայտ յուզմունք կ՛արտաբերէ: Ինչպէ՞ս հասկնալ այդ հակաբարձրակէտ աւարտը: Արդեօ՞ք նախնիները անտարբեր են յաջորդ սերունդներուն հանդէպ:
2.- «Կառոյցը փտած է, ընկեր» (The Structure Is Rotten, Comrade, 10վ., 2019)
Փառատօնին միակ գծագիր ժապաւէնն է, նոյնանուն նկարազարդ գրքի (La structure est pourrie, camarade, 2017) պատկերներու կենդանի կցում մըն է: Գիրքին հեղինակը բեմադրիչին ամուսին, նոյնպէս լիբանանահայ երգիծագիր Վիգէն Պէրպէրեանն է, որ բեմագիրն է Թորոսեանի շարք մը այլ ժապաւէններուն (1): Գծապատկերները կը պատկանին ֆրանսացի նկարիչ Եան Քըպպիի: Վերնագիրը առնուած է 1968 մայիսի ուսանողական ըմբոստութեան լոզունգներէն: «Կառոյց»` կրնայ նշանակել նաեւ տիրող վարչակարգը, անոր բարոյական համակարգը:
Ժապաւէնի առ երեւոյթ բներգը Երեւանի դիմագիծի աղաւաղումն է, հաւաքական յիշողութեան ջնջումը: Տուֆի ջերմութիւնը սփռող պատմական շէնքերու փոխարինումը` սառն աշտարակներով:
Կեդրոնական կերպար փոքրիկն Ֆրունզ իր շինարար հօրմէն կը սորվի սիրել «ցեմենտ»-ը (մեր բարբառով ֆրանսերէն beton), կ՛ընկալէ նաեւ, որ սէրը ցեմենտի «ձեւին» է, ոչ փողին: Մանուկի թօթոված առաջին բառն է` «պեթոն»: Ֆրունզ կը մեծնայ եւ կը դառնայ ճարտարապետական ֆաշիզմի քարոզիչ դասախօս մը Երեւանի մէջ: Ֆրունզ ակնոց կը կրէ գլխուն ետեւ (իմա` աչք կը փակէ), երբ քանդող կռունկներու գունդերը անխնայ կ՛աւերեն մշակութային ժառանգութիւնը: Կ՛անտեսէ իր ոտքերուն փարող քաղաքացիները, որոնք կը խնդրեն, որ դադրեցնէ սպանդը: Ի վերջոյ համբերութեան բաժակը կը յորդի, եւ քաղաքացիք կը դիմեն բռնութեան: Այդ թերեւս ակնարկ է ընդվզումի այն մեծ ալիքին, որ «թաւշեայ յեղափոխութիւնը» ճարտարօրէն առեւանգեց եւ… խեղդամահ ըրաւ: Ինչեւիցէ, ցուցարարները Ֆրունզի հայրը կը սպաննեն իր ցեմենտ աշտարակէն վար նետելով: Խորհրդանշական արարք: Ֆրունզ ջարդուած գլուխով կը փախչի Փարիզ, իր մօր մօտ եւ կը դառնայ զուգարանի աթոռներ ձեւաւորող պաշտօնեայ մը (2): Անփառունակ վախճան:
Կրնայ թուիլ, թէ վէպը հաւանաբար կոչ մըն է բուռն ըմբոստութեան, բայց վէպն ու բեմադրութիւնը աներկբայ թելադրանք չունին: Յետարդիականութիւնը այդ չ՛արտօներ: Պէրպէրեան կը հաւատայ, որ հիւմըրը ողբերգութեան կարեւոր բաղադրիչ է: Պատկերազարդ վէպը, սակայն, հեռու է խռովարար սեւ հիւմըրը ըլլալէ:
Ֆրունզ ներկայացուած է որպէս համակրելի կերպար, որ իր ծնողքի գերիշխանութեան տակ է: Կը տեսնենք ցուցամատը իր վրայ թափ տուող բարձրադիր հայրը: Ֆրունզ անդադար կը խճճուի մազերու մէջ, որոնք իր մօր անընդհատ «հոգատարութեան» խորհրդանիշն են: Ֆրունզ անկեղծօրէն կը հաւատայ, որ իր ծրագիրը յօգուտ Երեւանի գեղեցկացման եւ հզօրացման է:
Կռունկներու քանդող գունդերը մութ ու սպառնալից չեն, այլ` գունազարդ պարող փուչիկներ: Մենք չենք տեսներ որեւէ գեղեցիկ կառոյցի աւերում: Թորոսեանի պատկերները երբեք կայուն ու աներկբայ ընկալելի չեն: Պատումը կցկտուր, ոստոստուն եւ շփոթ է: Այդ կրնայ անհատական մակարդակի վրայ յուզմունք յառաջացնել: Բարի՛. այդ իր ոճն ու ընտրանքն է, բայց մայրաքաղաքի դիմագիծի այլանդակումը հաւաքական հարց է, ամբողջ հայութեան հարցը: Հարկ է յեղափոխական խռովարարութիւնը, որ ունենայ յստակ, իմանալի եւ իրագործելի առաջադրանք:
Բ.- Ատոմ Էկոյեան , Եօթը քողեր (Seven Veils) 107 վ., 2023
Մատթէոս աւետարանիչի յիշած մերկապարը հրահրած է բազմաթիւ արուեստագէտներու (եւ ոչ միայն) երեւակայութիւնը: Օսքար Ուայլտի «Սալոմէ» թատրերգութիւնը (1891) բեմադրուած է 1896-ին (3): Ռ. Շթրաուսի նոյնանուն օփերան (1904) ներշնչած է Վ. Սուրէնեանցը (1860-1921), որուն ծանօթ «Սալոմէ»-ն (1907) ընթերցողը հաւանաբար տեսած է Ազգային պատկերասրահին մէջ (Տե՛ս վերի նկարները):
Առաջին ժապաւէնը (Tanz der Salome O. Messter) նկարուած է 1906-ին, մեր «Նամուս»-էն մօտ երկու տասնամեակ առաջ: Անոր հետեւած են բազում այլ ժապաւէններ, որոնցմէ ինծի ծանօթ նորագոյնը բեմադրած էր «Կնքահօր» (Godfather) անուանի դերասան Ալ Փաչինօ, 2013-ին:
Տղամարդու մը համար մերկապար կատարել` կը նշանակէ զինք հրաւիրել կենակցութեան (4): Իշխանուհի Սալոմէ մեծն Հերովդէսի Արքելաւսի թոռն էր (5): Հերովդէս Անթիպաս իր մօր երկրորդ ամուսինն էր: Թագաւորը նաեւ իր խորթ հօրեղբայրն էր: Ուրեմն առկայ է (մասնակի թէ լիարժէք) տոհմապղծութիւն: Բներգ մը, որ առկայ է Էկոյեանի շարք մը ժապաւէններուն մէջ, ինչպէս` «Արարատ» (2002), «Հարազատը» (Next of Kin 1984) եւ մանաւանդ «Անուշ անդենական» (Sweet Hereafter 1997), ուր պղծարարը աղջկան հարազատ հայրն է: Էկոյեանի այս մտասեւեռումը նիւթ դարձած է դոկտորական աւարտաճառի մը, որ ապա հրատարակուած է որպէս 280 էջանոց գիրք, որուն վերնագիրն է «Ատոմ Էկոյեան, տոհմապղծումի կիրքը» (by T. G. Hortiguela, Egoyan, , 2010):
Ժապաւէնին դիպաշարը ձեւաւորուած է գոհացնելու համար Էկոյեանի երկու այլ նախասիրութիւններ: Առաջինը յետարդիական գործերու գլխաւոր յատկանիշներէն մէկը եղող ինքնաակնարկն է (auto-reference) (6): Այս նիւթին շուրջ կայ լայն գրականութիւն (7):
Յետարդի արուեստը կը խօսի արուեստի (այսինքն` ինքնիր) մասին, ոչ արտաքին իրականութեան: Էկոյեան տեսակցութեան մը ընթացքին այդ յայտարարած է բացայայտօրէն. «Կերպարը կը վերադառնայ այլ ժամանակէ մը գործը վերասակագրելու (recalibrate) համար (8, 9):
Կերպարը Էկոյեանի երկրորդ հանգրուան փոխանորդն է: Ժանին (Jeanine) կը բեմադրէ իր Յովհաննէս Մկրտիչի գլխատումը, մահացած խորհրդատու բեմադրիչի անաւարտ գործը: Բեմադրիչը, իր կարգին, նոյնինքն Էկոյեանի փոխանորդն էր: Կերպարները դուրս կու գան ռուսական մաթրիոշքա իրարու մէջ տեղաւորուող պուպրիկներու նման: Էկոյեան Շթրաուսի «Սալոմէ»-ն բեմադրած է 1996-ին, ապա նաեւ` երկու անգամ: Ներկայ ժապաւէնը երրորդն է: Ժապաւէնը խորքին մէջ մեկնաբանութիւն մըն է ստեղծագործական գործընթացի շուրջ, այլ` ոչ Յովհաննէս Մկրտչի գլխատումին:
Ժապաւէնին ձեւաչափը կը գոհացնէ բեմադրիչին այլ նախասիրութիւն մը եւս` տեսերիզներու եւ այլազան ու այլաբնոյթ տեսողական նիւթերու օգտագործումը: Էկոյեան այս ժապաւէնի պարագային ունի ընդունելի, նոյնիսկ գովելի հիմնաւորում. «Սալոմէ» օփերան արտասովոր էր այն իմաստով, որ Շթրաուս օգտագործած էր ձայներու ոչ աստիճանային (a-tonal) «երանգապնակ», չէր սահմանափակուած քանի մը ներդաշնակ «բանալիներով»: Էկոյեան, իր կարգին, չի սահմանափակուիր իր տեսողական «երանգապնակով»: Բարի՛:
Էկոյեանի ժապաւէնին հերոսները առանց բացառութեան դիւահարներ են, անցեալի խոր, անբուժելի խոցերը կը հալածեն զիրենք: «Եօթը քողեր»-ուն մէջ այդ հասած է ծայրայեղութեան: Ըստ սուրբգրային պատումին, Սալոմէ իր խորթ հօր հիւանդագին ուշադրութեան առարկան էր կանուխ տարիքէն: Կերպարը` Ժանինա, նոյնպէս կանուխ տարիքէն դարձած է ոչ թէ մէկ, այլ երկու հայրանման տղամարդոց ախտաւոր «ուշադրութեան» առարկան: Ժանինին հրահրուած խոցը ուրեմն եռակի է: Էկոյեան այդտեղ չի կանգնիր: Ժանին հիւանդագին յարաբերութիւն կ՛ունենայ իր խորհրդատուին հետ, որ նախքան իր վաղահաս մահը` Ժանինին «կը կտակէ» Սալոմէի բեմադրութիւնը: Խոցը կը քառապատկուի: Այս անհաւանական ու արտառոց չափազանցութիւնը վստահաբար դիտաւորեալ է: Էկոյեանին իւրաքանչիւր քայլը կշռադատուած է: Կը թուի, թէ այս ժապաւէնին մէջ ինքնավերագրումը հասցուցած է ինքնաքննադատութեան, նոյնիսկ` ծանակի: Ժապաւէնը կարելի է համարել իր տոհմապղծական բներգներու գեղեցիկ ծաղրագրութիւնը (parody): Ժապաւէնին ամէնէն տպաւորիչ տեսարանը Ժանինի ստուերախաղով ներկայացուած պայքարն է զինք հալածող անցեալի դեւերուն դէմ (Տե՛ս կողքի նկարը): Դիւամարտ մը, որ ի հարկէ չ՛աւարտիր դիւահանութեամբ:
Անձնապէս կը փափաքէի, որ Էկոյեան իր անվիճելի տաղանդը ի գործ դնէր մեր հաւաքական ստուերներու գեղարուեստական դիւահանութեան, այլ ոչ թէ սեռային ախտաւոր հանգոյցներու պաստառումին:
Մրցանակներ.- Դատական կազմը, որ կը բաղկանար շարժապատկերի քանատական ճարտարարուեստին մէջ գործօն երեք քանատահայերէ, շուրջ չորս օրուան խորհրդածութենէ ետք յայտարարեց մրցանակները` խաղարկային դասին մէջ` ականաւոր Ատոմ Էկոյեանի «Եօթը քողերը», վաւերագրական դասին մէջ` ականաւոր ֆրանսահայ դերասան-բեմադրիչ Սերժ Աւետիքեանի «Վերադարձ դէպի Սէօլէօզ», որուն նախապէս անդրադարձած եմ (10),
փորձառական-գծագրային դասին մէջ` ականաւոր Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի թոռ Կարին Յովհաննէսեանի «Ոչ մէկ տեղ» (Nowhere) կարճամեթրաժ ժապաւէնը, որ կը խօսի իրենց տէրերէն անջատուիլ ցանկացող ստուերներու քաղաքի մը մասին: Բնազանցական բնոյթի գործը ցաւօք կարելի չեղաւ դիտել, որովհետեւ բեմադրիչը ոչ մէկ ճամբով հասանելի եղաւ` հակառակ իմ յամառ դիմումներուս:
Նախընտրելի էր, որ փառատօնը իր գլխաւոր մրցանակները յատկացնէր նիւթական միջոցներէ զուրկ, անհաւասար պայքար մղող սկսնակ բեմադրիչներու` փոխանակ մեծարելու արդէն իսկ ապահով դիրքերու տիրացած անձնաւորութիւններ:
Հուսկ բանք.- Ութ օրերու վրայ տարածուող «Նուռ» փառատօնը ունի ծաւալուն յայտագիր: Բարի՛: Բազմատասնեակ ցուցադրութիւններու հասոյթը պիտի տրամադրուի Արցախի տեղահանուած բնակչութեան կարիքներուն: Շա՛տ բարի:
Քանատա համեմատաբար նիւթապէս ապահովուած ստուար գաղութ մըն է եւ կրնայ այս տարողութեամբ փառատօն մը իրականացնել, բարի՛ այսուհանդերձ, որպէսզի ձեռնարկը դուրս գայ ընկերային հաճելի ձեռնարկի մը ծիրէն, հարկ է, որ փառատօնը ապագային ունենայ նաեւ` յստակ, իմանալի, ուղղորդուած, կանխապէս հրապարակուած ծրագիր, բաւարար իրազեկ անձնակազմ եւ կազմակերպէ ժապաւէններու գեղարուեստական (եւ ոչ միայն) քննարկումի նիստեր: Յաջողութի՛ւն:
————————–
1.- THE STRUCTURE IS ROTTEN, COMRADE https://vimeo.com/220437227?share
2.- Բարեմիտ, բայց մակերեսային սկեպտիկ մը: 2009-ին գրած է «Das Kapital: a novel of love & money markets» վէպը, որուն առաջադրանքն էր անխնայ «ապամոնթաժել» Մարքսի տեսութիւնը: Իսկ 9/11-էն ետք գրած է «The Cyclist», որ կը պատմէ անձնասպանական ականահարի մը մասին, որ… որկրամոլ է:
3.- Պէրպէրեան եւս, ինչպէս` Ֆրունզ, ապրած ու բանած է Փարիզի եւ Երեւանի մէջ: Վէպը կրնայ ինքնակենսագրական տարրեր պարունակել:
4.- Ի դէպ, ժամանակաշրջանի պատմաբան Ֆլաւիուս Ճոզեֆուս կը յիշէ թագաւորն ու որդեգիր դուստրը, բայց` ոչ մերկապարը, որ հաւանաբար հնարովի մեղադրանք է:
5.- Այդ պատճառով գիշերային վայրերու մէջ կատարուող պարի «strip»-ին (մերկանալ) կը կցուի tease (կատակ ծաղր) բացատրականը: Պարուհին պիտի չկենակցի սովաչք բազմութեան հետ:
6.- Հերովդէս Հռոմի վասալ թագաւորական տան անունն էր: Կան բազմաթիւ Հերովդէսներ: Այդ պատճառով թիւրիմացութիւն կայ, թէ ո՞ր Հերովդէսը կը մեղադրուի բոլոր նորածիններու սպանդի անհաւանական ոճիրով:
7.- Կարելի է գործածել նաեւ իմքնավերագրում, ինքնամէջբերում կամ ինքնաարտացոլացում եզրերը:
8.- Տե՛ս, օրինակ, Winfried Nöth «Self-referential postmodernity», Semiotica փետ. 2011 եւ կամ նոյնիսկ Wikapedia:
9.- K. Taylor «Խոց, օփերա, եւ անջատուած գլուխ մը» (Trauma, opera and a severed head) The Globe and Mail, 12 սեպտեմբեր, 2023 Յօդուածագիրը ժապաւէնը կ՛որակէ «սեւ -հոգեբանական ողբերգութիւն»:
10.- «Ոսկէ ծիրան 18. աղէտաբեռն ժամանակի բերքը», «Ազդակ», յունուար 29, 2022:
