ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Շուշիի մէջ հրատարակչական գործունէութիւնը Ի. դարուն սկիզբը շարունակեց զարգանալ:
Եղիսաբէթ Մահտեսի Յակոբեանց, Միրզաջան Մահտեսի Յակոբեանցի դուստրը, 1901-1904 տարիներուն հօր տպարանէն լոյս ընծայեց չորս գիրքեր. «Յիշատակարան Ղարաբաղի (Արցախի) հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի» (1901), Ինգլէս Հ. Դ. «Խեցիներ ժողովող Սիեօր Գօդօլիի պանդխտութիւնը: Անգլերէնից թարգմանեց Աշոտ Բայանդրեան» (1903), Ներսէս վարդապետ Մելիք Թանգեանի «Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա. գիրք. Ներածութիւն եւ աղբիւրներ» (1903, 807 էջ) եւ Անտոն Չեխովի «Մարդը պատեանի մէջ (Զրոյց)». թարգմանիչ` Ա. Բարուտչ (1904):
* * *
Շուշիի թեմական դպրոցի թուաբանութեան ուսուցիչ Բագրատ Տէր Սահակեանց 1901-ին տպարան բացաւ, ուրկէ մինչեւ 1917 լոյս տեսան քսան գիրք եւ մէկ թերթ` «Փայլակ»:
Մելիքսէթ Գաբրիէյլեանցի «Զգացմունքներ»-ը (1901), Պետրոս Տէր Յովհաննիսեանցի «Քահանայ» (1901), Վիլլի Րէյխելի «Կենդանական կամ բուժական մագնէտէոմ»-ը, թարգմանիչ` Փարամազ (1901), Մաքսիմ Գորկիի «Մտքեր»-ը, թարգմանիչ` Յովհաննէս Ստեփանեան (1903), Ներսէս վարդապետ Մելիք Թանգեանի «Հայոց եկեղեցական իրաւունքը» (Բ. գիրք, 279 էջ, 1905), «Մեր ծխական տարրական դպրոցներում պարապելու նպատակայարմար կարգը ու պարապմունքների արդիւնաւէտութեան անհրաժեշտ պայմանները» (1908), «Գրացուցակ Շուշուայ հասարակաց ժողովարանի գրադարանի» (1910), Բիւզանդ Թորոսեանի «Նորագոյն դիտողական ուսման ու հայրենագիտական համառօտ նախագիծ»-ը (1910), Ս. Առաքելեանի եւ Գ. Ներսիսեանի «Թախծոտ էջեր»-ը (1911), Յովակ Ստեփանեանի «Բնագիտական համառօտ զրոյցներ»-ը (1911), Վ. Փափազեանի «Զրոյցներ»-ը (1911), Շաւարշի «Ընտանեկան վիշտ եւ հաւատարմութիւն: Պատմական վէպ պարսկահայ կեանքից (1826-1830)» (1912), Խ. Շաւարշի «Կեանքի դերասանի վերջին խոստովանք»-ը (1912), «Կարգ Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի 75-ամեայ յօբելեանական տօնակատարութեան» (1913), «Ղարաբաղի հայոց հոգեւոր թեմական դպրանոցի 75-ամեակը» (1913), Չարլզ Տարուինի «Մանկական կեանքը» (ռուսերէնէ թարգմանած Յովակ Ստեփանեան, 1914), Զաւէն վարդապետի «Եղէք երջանիկ» (1914), Ի. Զոհրաբեանցի «Տուբերկուլիօզ» (1915), եւ Սիմէոն Սիմէոնեանի «Վերջին զոհը» (1915) եւ «Բանաստեղծութիւններ» (1917):
* * *
Մելքում Բաբաջանեան Շուշիի Թամիրեան փողոցին վրայ գտնուող Եաղուբեաններու տան մէջ 1910-ին տպարան բացաւ:
Բաբաջանեանի տպարանէն լոյս տեսած գիրքերն են` Սեդրակ Յովհաննիսեանի «Մարդ եւ գեր-մարդ»-ը (1910), «Շուշի-Գանձակ ճանապարհի համառօտ հաշիւ»-ը (1910), Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Լեռնականք»-ը (1910), Զաւէն վարդապետի «Դաստիարակչական յորդորներ»-ը (1911), Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Հովոցի Եղօն» (1911), Գրիգոր Ներսէսեանի «Խորտակուած յոյսեր» (1912), Լիւդվիգ Ֆուլդի «Երջանիկ երազը» (1912), Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Լեւոն Շանթի Հին աստուածները եւ Ստեփաննոս վանականի յիշատակարանը» (1913), Միրզա Տէր Սարգսեանի «Կաթիլներ»-ը (1914), Լեւոն Վարդապետեանի «Տառապանքի արցունքներ»-ը (1915), Դ. Ն.ի «Ինչո՞ւ ընձեռեցին պատերազմը. ռուս եւ հայ մտաւորականութեան ձախ թեւերը» (1916) եւ «Լեւոն Աթաբէկեանի յիշատակին մահուան տարեդարձի առթիւ» (1919):
Բժիշկ եւ բանասէր Նիկողայոս Եարամիշեան 13 սեպտեմբեր 1911-ին թերթ հրատարակելու իրաւունք ստացաւ: Ան Վրթանէս Փափազեանի եւ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարեանի հետ գործակցաբար 17 սեպտեմբեր 1911-ին Մելքում Բաբաջանեանի տպարանէն սկսաւ հրատարակել «Ղարաբաղ» գրական-հասարակական եռօրեայ թերթը, որ լոյս կը տեսնէր երեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերը:
Բժիշկ Նիկողայոս Եարամիշեան բնորոշուած է իբրեւ «Շուշիի լաւագոյն տոքթորը»:
«Ղարաբաղ» եռօրեայ թերթին գլխաւոր խմբագիրը Վրթանէս Փափազեանն էր: Թերթին վերջին համարը լոյս տեսաւ 19 օգոստոս 1912-ին:
Մելքում Բաբաջանեանի տպարանէն լոյս տեսան նաեւ «Կոկոն» եւ «Ծիծաղ» պարբերականները:
* * *
Շուշիի մէջ հրատարակուած առաջին պարբերականը «Հայկական աշխարհ» գրական, մանկավարժական եւ կրօնական ամսագիրն է, որուն խմբագիրն ու հրատարակիչը Խորէն վարդապետ Ստեփանէն է:
Խորէն Ստեփանէ թիֆլիսցի էր, ծնած` 1840-ին: Մոսկուայի համալսարանի պատմալեզուաբանական բաժանմունքէն շրջանաւարտ, ան 1862-ին վերադարձած էր Թիֆլիս եւ հիմնած Մարիամեան օրիորդաց դպրոցը եւ Հաւլաբարի երկսեռ դպրոցը: 1864 նոյեմբերին ան սկսած էր հրատարակել «Հայկական աշխարհի կռունկ» ամսագիրը, որ 1886-ին վերակոչուեցաւ «Հայկական աշխարհ» եւ լոյս տեսաւ մինչեւ 1871 մայիս:
Խորէն Ստեփանէ 1872-ին կուսակրօն քահանայ ձեռնադրուեցաւ եւ Վաղարշապատի ժառանգաւորած դպրոցի ուսուցիչ եւ Երեւանի թեմական դպրոցի վերատեսուչը եղաւ:
Խորէն վարդապետ Ստեփանէ 1873-ին Շուշի փոխադրուեցաւ, ուր 1874-ին սկսաւ վերահրատարակել «Հայկական աշխարհ»-ը: «Հայկական աշխարհ. մանկավարժական եւ կրօնական օրագիր»-ի Շուշիի մէջ հրատարակուած առաջին` 1874 ապրիլի թիւին մէջ արձանագրուած է. «Հայկական աշխարհի նպատակ կը լինի կրօնական ընթերցասիրութիւն տարածել հայկազն հասարակութեան մէջ, ազգային դպրոցների առաջադիմութեանը եւ մանուկների կրթութեանը նպաստել իւրովսանն, նոր հայկական լեզուի մշակութեանը առանձին ուշք դարձնելով: Հայկական աշխարհը գրելու է մաքուր կանոնաւոր հայկական լեզուով:
Հայկական աշխարհ կը բովանդակէ.
1.- Մանկավարժական ընտիր յօդուածներ, մանկավարժութեան ներկայ դրութեան եւ զարգացման տեղեկութիւններով զանազան լուսաւորուած աշխարհների մէջ:
2.- Օրիորդներին եւ պատանեակներին օգտաւէտ ընթերցանութեան համար գրուածներ պատմական, բնագիտական, կենսագրական, ճանապարհորդական, առողջապահական եւ այլն:
3.- Կրօնական գրուածներ: Քարոզներ (թարգմանած կամ յարմարեցրած): Սուրբ գրքից թարգմանութիւններ աշխարհաբար լեզուով:
4.- Աշխարհաբար լեզուի կանոնների եւ ոճերի քննութիւններ:
5.- Մանկավարժական եւ դպրոցական գրուածների քննութիւն: Հոգեւորականների եւ հոգեւոր դպրոցների մասին տեղեկութիւններ: Մատենագրական տեղեկութիւններ: Զանազան մանր լուրեր»:
«Հայկական աշխարհ» հրատարակուեցաւ մինչեւ 1879:
Խորէն վարդապետ 1880-ին ծայրագնութեան աստիճան ստացաւ եւ Եւրոպա ուղեւորուեցաւ` հմտանալու մանկավարժութեան մէջ: Հետագային ան Ախալցխայի եւ Ախալքալաքի առաջնորդական փոխանորդ եւ հայկական դպրոցներու տեսուչ, այնուհետեւ ալ Մոսկուայի Պետերբուրգի հայոց հոգեւոր հովիւը եղաւ, 1894-ին եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ եւ 1895-ին Աստրախանի առաջնորդական փոխանորդը եղաւ:
Ազգային բուռն գործունէութեան համար ռուսական կառավարութեան կողմէ հետապնդուեցաւ եւ 1896-ին Խրիմ աքսորուեցաւ, ուր նոր Նախիջեւանի Սուրբ Խաչ վանքին վանահայրը եղաւ:
Խորէն եպիսկոպոս Ստեփանէ հեղինակ է գրական եւ բանասիրական լուրջ ուսումնասիրութիւններու եւ բանաստեղծութիւններու: «Հայկական այբուբեն» ուսումնասիրութեան մէջ անդրադարձած է հայերէն գիրերու ստեղծման շարժառիթներուն եւ չափանց բարձր գնահատած է հայ եկեղեցւոյ եւ յատկապէս Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսին դերը: Ան նաեւ աշխարհաբարի վերածած է Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութիւն»-ը:
Խորէն եպիսկոպոս Ստեփանէ վախճանեցաւ 14 նոյեմբեր 1900-ին, Թիֆլիսի մէջ:
* * *
Շուշիի մէջ հրատարակուուղ երկրորդ թերթը եղաւ «Գործ» հանդէսը, որուն խմբագիրն ու հրատարակիչը Սիմէոն Հախումեանն էր:
Սիմէոն Հախումեան ծնած էր 1859-ին, Շուշի: Յաճախած էր Շուշիի թեմական դպրոցը եւ Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը: Հետագային մեկնած էր Փարիզ եւ հետեւած Սորպոնի համալսարանի բժշկական բաժանմունքի դասընթացքներուն: Եղած էր ուսուցիչ Կարսի, Շուշիի եւ Թաւրիզի մէջ: Թիֆլիսի եւ Պաքուի մէջ թատերախումբեր ղեկավարած էր:
«Գործ» հանդէսը հրատարակուեցաւ 1882-1884 տարիներուն: Հետագային Հախումեան Փարիզի մէջ հրատարակեց «Ժամանակ» հանդէսը: Ան նաեւ աշխատակցած է ժամանակի պարբերական մամուլին, ստորագրելով Ահրիման, Մար-Ամադ եւ Ծերուկ ծածկանուններով: Հանդէս եկած է ինքնուրոյն եւ թարգմանական բանաստեղծութիւններով եւ արձակ գործերով: Մահացած է 1905-ին, Փարիզ:
* * *
Շուշիի մէջ լոյս տեսան նաեւ ռուսերէն տպագիր օրկաններ:
Ռուսերէն առաջին թերթը` «Շուշինսկի Լիստոկ», սկսաւ հրատարակուիլ 9 յունիս 1911-ին: Խմբագիր հրատարակիչը Շամիլ Մելիք Ղարագէոզովն էր: Թերթը բաղկացած էր չորս փոքրածաւալ էջերէ, իւրաքանչիւր էջը` չորս սիւնակ եւ լոյս կը տեսնէր շաբաթը երկու կամ չորս անգամ: Վերջին համարը լոյս տեսաւ 13 հոկտեմբեր 1911-ին:
«Շուշինսկայա Ժիզն» ռուսերէն թերթին առաջին համարը լոյս տեսաւ 21 յունիս 1913-ին: Խմբագիրն էր Ստեփան Մանդինեան: Առաջին խմբագրականին մէջ կ՛ըսուի, որ թերթին հրատարակութիւնը օրուան պահանջն է եւ պիտի ձգտի հետաքրքրական ձեւով լուսաբանելու աշխատաւորներուն կեանքը: Թերթին վերջին համարը լոյս տեսաւ 21 դեկտեմբեր 1914-ին:
* * *
Շուշիի թեմական դպրոցի աշակերտական Միութիւն կազմակերպութիւնը 1913-ին սկսաւ հրատարակել «Միութիւն» պարբերականը: Նոյն տարին իսկ կազմակերպութիւնը կազմալուծուեցաւ եւ «Միութիւն» պարբերականին հրատարակութիւնը դադրեցաւ:
Թեմական դպրոցի աշակերտներէն ոմանք ալ Միրաժ կազմակերպութիւնը ստեղծած էին, որոնք սուր պայքարի մէջ էին միութենականներուն հետ եւ նոյն տարին` 1913-ին սկսան հրատարակել «Միրաժ» պարբերականը, որ լոյս տեսաւ մինչեւ 1917. խմբագիրներն էին Սիմոն Ափեան, Անդրանիկ Աւագեան եւ Գրիգորի Խաչեան:
