ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
1975 թուականին Հայաստանի Ռադիոյի ժողգործիքների համոյթի փոքր կազմը երեք մենակատարների հետ միասին, իմ ղեկավարութեամբ, երկու համերգի համար մեկնեց Ազրպէյճան: Առաջին համերգը կայանալու էր Շուշիում, երկրորդը` Պաքուի մէջ: Կէս գիշեր էր, երբ տառապալից վիճակով հասանք 19-րդ դարի երկրորդ կէսի եւ 20-րդ դարի առաջին տասնամեակին լաւագոյնս ճանաչուած, հայ մշակոյթի կենտրոն համարուող, փոքր Փարիզ անունով յայտնի Շուշի:
1920 թուականին Ազրպէյճանի կողմից իրականացած 30 հազար հայերի կոտորածի ու քաղաքի լիակատար աւերումի պատճառով այն արդէն ամբողջովին խաւարի մէջ կորած գիւղաւան յիշեցնող անմարդաբնակ տարածքի էր նման: «Կուլտուրայի տուն» կոչուածն էլ կառուցման օրից չվերանորոգուած անհրապոյր մի կառոյց էր: Սրահում էլ` 30-40 կոտրած-թափած աթոռների մի բլուր:
– Այստե՞ղ ենք համերգ տալու, բարեկամ,- հարցնում եմ միակ տղամարդուն:
– Մի՛ անհանգստանաք, տղերք ջան, առաւօտեան կը շարենք աթոռները:
– Էս ո՞ւր են մեզ դիմաւորողները, շրջանի ղեկավարներից մէկն ու մէկը, ի վերջոյ` էս քոռ ու փուչ եղած կուլտուրայի տան վարիչը,- զայրացած հարցրի:
Մի քանի վայրկեան լուռ մնալուց յետոյ.
– Խեղճը էրես ունի՞, որ էրեւայ… կենտրոնից փողը չեն ղրկէ, որ ձեզ մարդավարի, հայավարի ընդունենք ու ճամբու դնենք: Էսպէս է մեր վիճակը: Ես էս շէնքի պահակն եմ: Թէ խի են ձեզ ըստեղ ղրկէ, չեմ հասկնայ: Վաղը հազիւ թէ կարենանք մի 20-30 մարդ բերել համերգի: Հիմա ես ձեզ տաք չայ կը տամ, յետոյ կը տանեմ հիւրանոց, էս շէնքի քովն է: Ընտեղ ինձնից բացի` ուրիշ մարդ չկայ, համա բալնիքը քովս է:
Ռուսական խոշոր ինքնաեռի պարունակութիւնը մի կերպ բաւարարեց մեր խմբի անդամներին թէյ մատակարարելու համար:
– Էս ուտելու բան-ման չկա՞յ,- համարձակուեց հարցնել տուտուկահարներից մէկը:
– Չէ, տղերք ջան, ներող կ՛եղնիք, համա առաւօտ վայ թէ հաց էլ էղնի… դուք պտի ձեր գլխի ճարը տեսնիք: Կ՛երթաք բազար, ընտեղ վայ թէ մի բան կ՛եղնի, կամ էլ պտի ընկնիք գիւղի տները ու ձեր փողով կարենաք ուտելու բան ճարել: Համա թուզը որ ըսեմ, գիւղացիք էլ աղքատ են, բան-գործ չունեն, ջահել-մահել չի մնացէ, սաղ փախել են Պաքու, Ռուսաստան, կամ էլ` Հայաստան:
Չերկարացնեմ: Առաւօտեան թէյին աւելացաւ հացանման մի թխուածք: Ինչպէս ասել էր պահակ Ենոքը, գնացինք շուկայ, ուր միայն ու միայն չորս պառաւ կանայք էին «առեւտուր» անում` առանց ոեւէ յաճախորդի: Ծախածներն էլ` միայն 3-4 տեսակ կանաչի, ուրիշ ոչինչ: Ի վերջոյ, խումբ-խմբի բաժանուելով, քաղաք-գիւղի տները շրջելով` ամէն մարդ մի կերպ կարողացաւ սովամահ չլինել:
Համերգն անցկացրինք օրը ցերեկով, հազիւ 30 պառաւ կանանց ու զառամեալ ծերունիների ներկայութեան: Յովիկի (Յովհաննէս Բադալեան) «Զարթի՛ր, լաօ»-ն էլ չօգնեց, որպէսզի աշխարհից անտեղեակ, իրենց դարդով տապակուած մեր տատերն ու պապերը գէթ կէս ժամով կտրուէին իրականութիւնից ու չննջէին համերգի ժամանակ:
Ահա այսպիսին էր Ղարաբաղը` ոչ այնքան հեռու անցեալում, այն էլ` Ազրպէյճանի նման հզօր ու հարուստ երկրի տիրապետութեան տակ: Ղարաբաղը հայաթափելու անմարդկային, սադայէլական ծրագիրը իրականացւում էր ՄԵԾ վարպետութեամբ: Իսկ ահա Պաքւում բոլորովին այլ էր պատկերը:
Պաքուի Արմէնիքենդ շրջանի հայութիւնը սրտաբաց, տօնական տրամադրութեամբ ընդունեց Հայաստանի երաժիշտներին: Խանդավառութիւն էր ողջ շրջանում: Նոր-նոր յաջողութիւն եւ ճանաչում վայելող, հետագայում մեծ ժողովրդականութեան արժանացած երգիչ Բոկան (Բորիս Դաւիդեան) երկու օր շարունակ իր երաժշտախմբով աներեւակայելի հարուստ խնճոյքի պահեր պարգեւեց մեզ:
Այսպիսին էր Ղարաբաղի եւ Պաքուի հայերի ապրելակերպի տարբերութիւնը 50 տարի առաջ:
* * *
Ներքոյ շարադրուող նիւթի հեղինակը նշանաւոր պատմաբան, գրող Բագրատ Ուլուբաբեանն է: Ճշմարիտ հայրենասէր ղարաբաղցի գիտնականն իր ամբողջ կեանքում պայքարել է Ղարաբաղի ազատագրութեան համար:
Ղարաբաղից փախուստ տուած Բագրատ Ուլուբաբեանը երկար տարիներ աշխատել էր Ղարաբաղում, եղել տեղի Գրողների միութեան նախագահ եւ «Սովետական Ղարաբաղ» թերթի խմբագիր, մօտիկից գիտէր, թէ ինչպէ՛ս էր հարստահարուում տեղի հայ բնակչութիւնը: Իրեն ապահով զգալով Հայաստանում, Ուլուբաբեանը փորձում է համախոհներ գտնել պատմաբանների շրջանում` պայքար ծաւալելու Ղարաբաղը իր օրինական տիրոջը` Հայաստանին վերադարձնելու համար: Տեսնելով, որ Ղարաբաղի հարցը անհնարին է քննարկման առարկայ դարձնել Հայաստանում, Ուլուբաբեանը որոշում է դիմել սփիւռքի օգնութեանը: Այդ նպատակի համար նա Ղարաբաղի հայութեան վիճակը նկարագրող ցնցող փաստերով լի մի յօդուած է պատրաստում եւ հայրիկիս` մատենագէտ-պատմաբան Յակոբ Անասեանի օգնութեամբ, փորձում այն տարածել սփիւռքում:
Հայրիկիս անձնական գրութիւններն ուսումնասիրելիս ձեռքս անցաւ Բագրատ Ուլուբաբեանի այդ յօդուածի կրկնօրինակը: Ժամանակին յօդուածի բնօրինակը հայրիկիս միջոցով հասել է Ամերիկա եւ տպագրուել 1972 թուականի աշնանը` «ԱՐՄԵՆԻԱ» եւ «ՀԱՅՐԵՆԻՔ» պարբերականներում:
Այժմ ընթերցողին ենք ներկայացնում Բագրատ Ուլուբաբեանի «Ղարաբաղի իրական պատկերը» յօդուածը նոյնութեամբ` մասնակի կրճատումներով եւ իմ կողմից վերածուած դասական ուղղագրութեամբ:
* * *
… Արցախ, Փոքր Սիւնիք, Լեռնային Ղարաբաղ: Հին ու հնաւանդ անուններ, հայ հող, Հայաստան: Բայց եղաւ այնպէս, որ այդ հողը պոկեցին, կտրեցին մայր Հայաստանից:
Այսուհանդերձ, յոյս կար, որ հայ Ղարաբաղը երբեւէ կը միանայ իր մայր Հայաստանին: Յոյս կար եւ յուսալով սպասում էր ղարաբաղցին:
Շատ դաժանութիւններ եղան ղարաբաղցի հայից այդ յոյսը խլելու համար:
Երբ Ազրպէյճանական Հանրապետութեան ղեկն ու իրաւունքը դժնայիշատակ Բաղիրովի ձեռքին էր, ղարաբաղցին նոյնիսկ չէր կարող ասել, որ ինքը հայ է, Հայաստան աշխարհի որդի: Այդպիսի ամէն մի հայ դատապարտւում էր հրապարակով: Նրա ճակատին խարանում էին ՆԱՑԻՈՆԱԼԻՍՏ (ազգայնամոլ) բառը եւ տանում այնտեղ, որտեղից վերադարձը հրաշք կարող էր լինել:
Երկար սպասումից յետոյ եկան աւելի բարւոք օրեր: Մթնոլորտը թեթեւացաւ: Ղարաբաղցին սկսեց իրեն աւելի ամուր զգալ պապենական հողի վրայ, սկսեց աւելի ազատ մտածել, աւելի ազատ արտայայտել իր իղձերը մայր Հայաստանի նկատմամբ: Գնալ-գալը շատացաւ, հեշտացաւ: Նա այլեւս վտանգ չէր տեսնում իր հայ լինելը, իր ազգային արժանապատուութիւնը ցոյց տալուց: Համարձակուեց նոյնիսկ օրինական պահանջներ ներկայացնել:
Լեռնային Ղարաբաղի մարզային կենտրոնը` Ստեփանակերտը, որ տարիներ շարունակ հողին էր կպել ու հողից վեր բարձրանալու ուժ ու կարողութիւն չունէր, միանգամից բացեց թեւերը, կառուցման շունչ ու թափ առաւ, ծաւալուեց, մեծացաւ, գեղեցկացաւ: Աճեցին մտաւորականներ, որոնք արդէն կարող էին մարզի հայութեան անունից խօսել, ներկայացնել նրա խոհերն ու պահանջները:
Լեռնային Ղարաբաղը արդէն ունէր` իր գրողները, դերասանները, երգիչները, իր գիտնականները, մշակոյթի օճախները: Ազգային կեանքը մի տեսակ աշխուժացաւ:
Սակայն մարզի հայութիւնը դժգոհ էր իր վիճակից, որովհետեւ այդպէս էլ մնում էր որպէս հատուած, բաժանուած` մայր Հայաստանից:
Այս բանը զգում էին Ազրպէյճանի նոր ղեկավարները, որոնք չէին ազատուել ու չէին էլ ուզում ազատուել իրենց նախորդների մտայնութիւնից ու չար ծրագրերից: Նրանք զգում էին, որ փոխուել են ժամանակները եւ իրենց հայահալած քաղաքականութեան դէմ բողոքողներին այլեւս չէին կարող բանտ ու աքսոր քշել: Ուրեմն պէտք էր նոր եղանակներ գտնել հին «մեղաւորներին» վնասազերծելու համար: Շուտով գտան այդ եղանակները: Սովորական դարձան աշխատանքից հեռացնելու, կուսակցական տուժ ու պատիժ տալու փաստերը:
Չուշացան նաեւ ազրպէյճանական ազգայնամոլութեան գաղափարախօսները: Նրանք իրենց մամուլն ու գրքերը լցրեցին ամենաբազմազան անհեթեթութիւններով, որոնցից մէկի համաձայն, Ղարաբաղի հայերը խեղճ եկուորներ են համարւում իրենց հողի վրայ: Միւսի կարծիքով, նոյն այդ հայերը ոչ թէ իսկական հայեր են, այլ` բռնութեամբ հայացուած աղուաններ կամ թուրքեր: Իսկ մի երրորդը Ղարաբաղի «ինքնավարութեան» 40-ամեակը «ողջունեց» հետեւեալ բարբաջանքով.
«Եղել է Շուշին, Աղտամը, բայց նրանց միջեւ ընկած Ստեփանակերտ քաղաք չի եղել»: Իբր հայկականը 40 տարուայ ընթացքին է, որ ընկել է ազրպէյճանական երկու քաղաքների արանքը: Շուշի քաղաքի փառահեղ մասը, որ հայկական է եղել, կործանել են 1920 թուին, վերջերս էլ աւերակներն են վերացել գետնի երեսից, որպէսզի չարագործութիւնը վկայող ոչինչ չմնայ: Հիմա էլ օրը ցերեկով կոչ են անում վերացնելու քաղաքի հայկական գերեզմանոցը:
Եւ այսպէս, սկսուել է մի նոր արշաւ Ղարաբաղի հայութեան դէմ: Սկզբում զգուշաւոր, իսկ յետոյ` բացայայտ ու սանձարձակ: Հրազէնով, խուլիկանի դանակով եւ մահ պատճառող այլեւայլ միջոցներով Ղարաբաղի տարբեր վայրերում հայեր սպաննուեցին: Օրերից մի օր սպաննուեց… ո՜չ , յօշոտուեց, խոշտանգուեց 8-ամեայ մի հայ տղայ: Մարդասպաններին գտան, երեք ազրպէյճանցիներ էին, որոնցից մէկը այդ դպրոցի տնօրէնն էր, որտեղ սովորում էր այդ ութամեայ տղան:
Մարդասպաններին դատեցին եւ դատավճիռը կարդացին Ստեփանակերտի Քաղաքային այգում, բացօթեայ: Դատական որոշումը մեղմ էր ու անարդար: Ժողովուրդը, որ այլեւս չէր կարող համբերել, զայրացաւ, պոռթկաց ու դիմեց ինքնադատաստանի, վառեց երեք մարդասպաններին: Դրան հետեւեց մի ահեղ հաշուեյարդար, որը ահա վեց տարի է չի աւարտւում ու չի մեղմանում: Բանտերը լցուեցին ղարաբաղցի հայերով, որոնցից շատերը տանջամահ եղան հէնց բանտի մէջ:
Սարսափը տարածուեց ամէնուր, սպանութիւններ տեղի ունեցան մարզի տարբեր վայրերում: Ստեփանակերտի շրջանի Կրասնի գիւղում ազրպէյճանցի զինուորականները մորթեցին մի հայ գեղջկուհու եւ մնացին անպատիժ: Մարտակերտում ոչնչացրին կոլխոզային պահակի ամբողջ ընտանիքը: Ոճրագործները մինչեւ օրս էլ չեն «յայտնաբերուել»: Չեն «յայտնաբերուել» նաեւ այն գիշերահէնները, որոնք Նոր Շէնի դաշտում սպաննեցին երկու հայ տրակտորիստի: Իսկ Շուշիի մասին խօսելն աւելորդ է, քանի որ այնտեղ իւրաքանչիւր ամիս հայ է սպաննւում դանակով, ատրճանակի գնդակով, կամ էլ` մահադեղով:
Սպանութիւնների, ահաբեկումների այս շարքը վերջ չունի, քանի որ ամէն շաբաթ մի նորն ու առաւել ահաւորն է կատարւում: Վերջերս էլ ինքնաշարժի արկածի կազմակերպումով սպաննել են մարզի գլխաւոր վիրաբուժ Շահէն Դանիէլեանին: Մարզի վախկոտ ղեկավարները ջանում են այդ ստոր յանցագործութիւնը ներկայացնել որպէս պատահական աղէտ: Ազրպէյճանի ազգայնամոլ ղեկավարները Ղարաբաղը նուաճելու ամենայուսալի միջոցներից մէկն են համարում մարզի աչքաբաց ու համարձակ մտաւորականների դէմ նիւթուող հալածանքները: Մարզում ստեղծել են մի այնպիսի վիճակ, արդարութեան մասին խօսք ասող եւ ընդվզող մտաւորականների շուրջը կրակի այնպիսի օղակ, որ նրանք թողել են տուն-տեղ, պապենական տուն ու բնակավայր եւ ապաստան են գտել ուրիշ վայրերում: Նրանց ետեւից հեռանում են նաեւ արհեստաւորներն ու մասնագէտները: Նրանք ուրիշ ելք չեն տեսնում` դուրս գալու այն վիճակից, որ Ազրպէյճանի հայատեաց ղեկավարները եւ նրանց սպառնալիքի տակ ճզմուած հայ ապիկար պաշտօնեաներն են ստեղծել Ղարաբաղի անպաշտպան հայութեան համար:
Որպէսզի պարզ լինի, թէ Ղարաբաղի հայերի ազրպէյճանականացումը ինչպիսի՛ միջոցներով է կատարւում, բաւական է յիշել Ստեփանակերտի Մանկավարժական հիմնարկի չարաբաստիկ օրինակը:
Հիմնարկի կէսն ազրպէյճանական է` ազրպէյճանցիների համար, այն էլ` ոչ ղարաբաղաբնակ ազրպէյճանցիների, այլ` ուրիշ վայրերից եկող ազրպէյճանցիների:
Հարց է ծագում. ինչո՞ւ դրսից եկող ազրպէյճանցին պիտի ուսանի Ղարաբաղում եւ ոչ թէ` տեղաբնակը: Պատասխանը յստակ է. ազրպէյճանական բաժանմունքը պիտի վերածուէր լրտեսական կենտրոնի: Հիմնարկն աւարտող ազրպէյճանցիները գնալով շատացան Ղարաբաղում եւ օրէ օր բազմապատկուելով` իրենց ձեռքն առան Ղարաբաղի վարչական օղակներն ու զանազան պաշտօններ: Ստեփանակերտի ոստիկանութիւնում աշխատողների հիմնական մասը ազրպէյճանցիներ են, եւ նրանք է, որ պիտի «պաշտպանեն» հայ աշխատաւորների իրաւունքները…
Ծանր, յուսահատ վիճակ է ապրում հայոց Ղարաբաղը: Ղարաբաղցին շատ է բողոքել, ընդվզել է իր արդար իրաւունքները պաշտպանելու համար, բայց միշտ էլ մնացել է անպաշտպան:
– Եւ ինչո՞ւ, մինչեւ ե՞րբ… Ոչ մի հանրապետութիւնում այնքան շատ չեն խօսում եղբայրութեան մասին, որքան` Ազրպէյճանում:
– Ո՞ւր է եղբայրութիւնը, ո՞ւր են Ղարաբաղի հայութեան եղբայրները… Եթէ չեն ցաւում ուրիշների սրտերը, եթէ այսպիսին են նրա հետ եղբայրացածները, ապա ի՞նչ են մտածում արիւնակից եղբայրները, հայ եղբայրները:
