Բանաստեղծ Թատերագիրներ Եւ … Թատերագիր Բանաստեղծներ

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Հիներ եւ նորեր.- Սերվանթես (1547-1616), Շէյքսփիր (1564-1616), Ա. Պուշկին (1799-1837), Էտկար Ալեն Փօ (1809-1849), Օսքար Ուայլտ (1854-1900), Իփսեն (1828-1906), Լորքա (1898-1936), Թենըսի Ուիլիամզ (1911-1983), Տիլըն Թոմաս (1914-1953), Պրեխթ (1898-1956), Թ. Ս. Իլիըթ (1888 -1965), Լեւոն Շանթ (1869-1951), Հ. Փինթըր (1930 – 2008) եւ շարք մը այլ ականաւոր գրողներ եղած են թատերագիր բանաստեղծներ, կամ` բանաստեղծ թատերագիրներ:

Թատրոնն ու բանաստեղծութիւնը ունին ծիսական, կատարողական, հոգեւոր ակունք: Արիստոտէլի թատերական սկզբունքները, որոնք մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբ թատրոնի «հաւատամք»-ը կը համարուէին, տեղադրուած են իր «Փոէթիքա» գիրքին մէջ: Գիրքերու եւ մամուլի հանրամատչելի դառնալէ առաջ բանաստեղծութիւնը կը յօրինուէր կատարումի, այլ ոչ թէ առանձին ընթերցանութեան համար: Կարելի է հանգիստ առաջադրել, որ այս երկու ստեղծագործական խորհրդաւոր մարզերը ի սկզբանէ առնչուած են: Աւելի՛ն. մինչեւ 18-րդ դար թատերակները առնուազն մասամբ ոտանաւոր էին` զատորոշ եւ գերակայ խօսակցական աշխարհիկ լեզուէն:

Երկու նշում.- Նախ այն, որ ոտանաւոր, այսինքն` յանգ ու վանկով  արհեստականօրէն զարդարուած երկխօսութիւն, ի հարկէ չի նշանակեր բանաստեղծականութիւն: Ապա այն, որ «խորհրդաւոր» որակումը էական է: Շարք մը գրագէտներ, որոնց հիմնական ուղղութիւնը  իրապաշտ «լրագրական» է, չեն յաջողած տպաւորիչ բանաստեղծութիւններ  եւ կամ թատերակներ արտադրել: Այս ուղղութեամբ ամէնէն ակնյայտ օրինակն է Չարլզ Տիքընզ (1812-1870), որ արագօրէն մեծ համբաւ վաստակած էր նախ իր քրոնիկներով, ապա` վէպերով: Տիքընզ ձանձրանալիօրէն հասկնալի է: Իր մահացու ախտը այն էր, որ շատ կը սիրէր բացատրել: Բացատրութիւնը, երկբայութեան վերացումը  կը սպաննեն խորհուրդը, հետեւաբար` բանաստեղծութիւնն ու թատրոնը: Այդ քննադատներու զբաղումն է (քրքի՞ջ կը լսեմ):

Ընտրանի.- Պիտի ծանրանամ միայն անոնց վրայ, որոնք թատերական մարզին մէջ խոր հետք ձգած են: Ժամանակագրական կարգով.

Ա.- Շէյքսփիր.- Շուրջ 40 թատրերգութիւններուն առընթեր, հանճարեղ թատերագիրը յօրինած է նաեւ 154 հնչեակներ (sonnet) (1): Դերասաններու փորձ-ընտրութիւններու (audition) ընթացքին օրինաչափ դարձած է պահանջել, որ արտասանէ այդ հնչեակներէն մին: Այդ ակնարկը առկայ է «Սեւազգեստ կինը» թատերակի բացման տեսարանին մէջ:

Կու տամ միայն 24-րդ հնչեակի առաջին չորս տողերը, որոնք վաղամեռիկ Սամուէլ Մկրտչեանի (1959-2014) թարգմանութեամբ կ՛ըսեն (2).

Իմ աչքերն, ինչպէս հմուտ մի նաղաշ, պատկերել են քեզ
Քո պերճութիւնը անմահացնելով սրտիս կտաւին,
Իմ մարմինը այն շրջանակն է, ուր քո պատկերն է հեզ,
Հեռանկարն է հմուտ նկարչի ձիրքը տակաւին:

Ոչ մէկ թարգմանութիւն կրնայ հարիւր տոկոս հարազատ ըլլալ, որովհետեւ տարբեր լեզուներ ունին տարբեր հնչողականութիւն եւ  բեռնաւորուած են տարբեր հաւաքական մտապատկերներով: Առաւել բանաստեղծական են Շէյքսփիրի մենախօսութիւնները: Համլեթ, օրինակ, ունի ոչ նուազ քան եօթը երկարաշունչ (15-30 տողի հասնող) մենախօսութիւններ, որոնցմէ միայն մէկը (Լինել թէ չլինել) հանրածանօթ է:

Բ.- Պուշկինի չորս թատերակներէն մէկը` «Մոցարթ եւ Սալիերի» (1830), բեմադրուած է իր կեանքին ընթացքին, եւ իբրեւ հիմք ծառայած է ոչ միայն Ռիմսքի Քորսաքովի նոյնանուն օփերային (1897), նաեւ` Փիթըր Շեֆըրի ծանօթ «Ամատէոս» 1979 ժապաւէնին: Ոչ զարմանալիօրէն այդ շարժանկարէն իմ յիշողութեանս մէջ խարանուած է այն դրուագը, ուր Հափսպուրկ պալատի նախանձոտ, դաւադիր երաժշտապետ Սալիերի հիացմունքով կ՛արձանագրէ մահամերձ Մոցարթի «Կախարդական սրինգ» սգերգը (Requiem):

Գ.- Էտկար Ալեն Փօ, չարագուշակ Nevermore (Այլեւս երբեք) ագռաւի հեղինակը ունի մելոտրամա մը` «Փոլիթիըն» (1835 Politian ամերիկանացուած  Polliziano), որուն բներգը, ոչ զարմանալիօրէն, անխուսափելի մահն է: Ի դէպ, թատերակի գլխաւոր հերոս Փոլիցիանօ 16-րդ դարու իտալացի բանաստեղծ մըն է:

Դ.- Իփսեն, որ նախքան «Քորոնա» բեմադրուած «Ժողովուրդի թշնամին» թատերակի ծանրախոհ հեղինակն է, կ՛ըսէ. «Բանաստեղծել հիմնականօրէն կը նշանակէ տեսնել» (3): Թատերագիրը իր կարգին ունի շարք մը ծանրախոհ բանաստեղծութիւններ, որոնցմէ մէկն է «Այրած նաւեր»-ը: Առաջին համարը անգլերէնէ (իմ) թարգմանութեամբ կ՛ըսէ.

Ցռուկը դարձուց դէպի երկինքներ
որոնք պայծառ էին
Երդուեց աստուածներու
որոնք լուսաւոր էին
Վառեց բոլոր նաւերը
Ծուխի սիւնը գնաց վեր
եւ կապոյտ ամպի եռոտանին
Կազմեց կամուրջ` դէպի հիւսիս (4):

Ե.- Օսքար Ուայլտ, որ ծանօթ է «Լրջանալու կարեւորութիւնը (The Importance of Being Earnest 1895) թատերակի նման սուր, անողոք հեգնանքի գործերով, նաեւ զարմանալիօրէն ատակ էր նուրբ զգայնութեան: Քրոջ մահը սգացող  «Requiescat» (5) ոտանաւորը (իմ թարգմանութեամբ) կ՛ըսէ.

Թեթեւ կոխէ հողին կակուղ
Ան հեռու չէ, ձիւնին տակ
Մեղմիկ խօսէ, ան կը լսէ
Ծաղիկները բողբոջող:

Զ.- Լորքա` սպանացի նահատակ-բանաստեղծը, ունի հինգ զգայացունց թատերակներ, որոնցմէ մին` «Պերնարտա Ալպայի տունը» ներկայացուած է Համազգայինի մանկապատանեկան «Արեգ» խումբին կողմէ: Ցաւօք զեղչուած էր հնձուորներու խորհրդանշական երգը (6): Պահպանուած էր խելագարած պառաւի բանաստեղծական պատառիկը` ուղղուած կուսական անմեղութիւնը խորհրդանշող գառնուկին, որ մօտաւորապէս կ՛ըսէր. «Պիտի իջնենք հեռու ծով, մրջնիկ պիտի բանայ փոքրիկ դուռը, եւ ես քեզի պիտի տամ առատ կաթ ու աւելին»: Այստեղ ծովը պառաւի երազած ամուսնութեան խորհրդանիշն է: Իսկ … Ինչեւիցէ:

Է.- Թենըսի Ուիլիամզ. Բազմավաստակ թատերագիրը հեղինակն է «Ցանկութիւն կոչուող հանրակառքը» ծանօթ թատերակին, նաեւ` խորհրդաբեռն բանաստեղծութիւններու: Մեզի իբրեւ ժապաւէն ծանօթ «Իկուանայի գիշերը» (Ճ. Հիւսթըն, 1964) գործին մէջ կը տեսնենք կաշկանդուած խորհրդանշական սողուն մը:  Հեղինակը տառապահար միասեռական մըն էր` սփոփանքը գտած խմիչքին մէջ: Բանաստեղծութիւններու մեծ տոկոսը կը վերաբերի «ձիուկի»-ն, որ… իր սիրահարի խորհրդանիշն էր:

Ը.- Պրեխթ.- Հանճարեղ թատերագիր-բեմադրիչին բանաստեղծութիւններն ու թատերակներուն մէջ ներառուած երգերը ունին բացայայտ քարոզչական-խռովարարական բնոյթ: Կու տամ քանի մը տող «Պատմութիւն ընթերցող բանուորի հարցումներ» բանաստեղծութենէն.

Ո՞վ կառուցած է Թեփէյի եօթը դարպասները (7)
Միթէ հսկայ քարերը դէպի վեր արքանե՞րը կրեցին
Ո՞ւր գացին քարակոփները այն իրիկուն
Երբ աւարտեցաւ Չինական պարիսպը:

Պրեխտի երգերը ներշնչումի աղբիւր եղած են: Ամերիկացի ականաւոր երգահան Պապ Տիլընի 60-ականներու բողոք երգը` «Հեթի Քարոլի միայնակ մահը» հիմնուած է Պրեխթի թատերական երգերէն մէկուն վրայ (8):

Թ.- Թ. Ս. Էլիոթ.-  Հանճարեղ բանաստեղծը ոչ միայն նաեւ հանճարեղ թատերագիր էր, այլ նաեւ խմբագիր եւ ծանր հրետանի` որպէս  տեսաբան-գրաքննադատ: Իր տուած դասախօսութիւններու կողքին, այս ուղղութեամբ ունի առնուազն երկու յոյժ ուսանելի յօդուած` «Հռետորական եւ բանաստեղծական թատրոնը» (Rhetoric and Poetic Drama 1919) եւ «Երկխօսութիւն թատերական բանաստեղծութեան շուրջ» (1928): Առաջնակարգ Հարվըրտի փիլիսոփայական բաժանմունքին մէջ պատրաստած է դոկտորական, որուն պաշտպանութեան նիստին… չէ ներկայացած:

30-ական թուականներուն Էլիոթ փորձած է թափ տալ բանաստեղծական թատրոնին: Ըստ Էլիոթի, արձակ թատրերգութիւնը ուղղուած է դէպի հաճելի ժամանց: Մեծ յաջողութիւն գտած է իր «Ոճիր մայր տաճարին մէջ» (Murder in the Cathedral 1935) ոտանաւոր պատմական թատերակը, որ հիմնուած է 1170 թուականին արքեպիսկոպոս Թ. Պեքեթի Հենրի Բ.-ի կողմէ սպանութեան վրայ:  Թատերակը այլաբանական կերպով կը ներկայացնէ Եւրոպայի մէջ այդ օրերուն աճող ֆաշականութիւնը:  Թատերակը, յունական թատրոնի հետեւութեամբ, մեծ դեր տուած է պատմող խումբին (chorus): Այդ հնարք մըն է բանաստեղծութիւնը հեռացնելու երկխօսութենէն, ուր այդ պիտի ըլլար անտեղի «պաճոյճ»: «Բանաստեղծութիւնը ասեղնագործ մը չէ, որուն կը նայինք, այլ` միջոց մը, որուն ընդմէջէ՛ն կը նայինք: (Poetry is not embroidery to look at, but a medium to be looked through):

Յատկանշական այլ կէտը այն է, որ Պեքեթ ներկայացուած է որպէս մարտիրոս (9): Էլիոթի ստեղծագործութիւնը ունի շեշտուած հոգեւոր բնոյթ: Ցնցող է «Մոխիրի չորեքշաբթի»-ն, որուն բացման տողերը կ՛ըսեն (10).

Որովհետեւ չեմ յուսար կրկին դառնալ
Որովհետեւ չեմ յուսար
Որովհետեւ չեմ յուսար դառնալ… (11).

Ժ.- Հարոլտ Փինթըր 7.– Կէս դարի վրայ երկարող վաստակի տէր  հեղինակը թատերական յետարդիականութեան ամէնէն կարկառուն դէմքն է: Գործերը համահունչ են այժմ տիրող այդ ուղղութեան հանգանակի բոլոր դրոյթներուն:  Ի զուր չէ, որ Նոպելեան մրցանակակիր է (2005): Առաջին հերթին զանց առնուած են ընկերային-քաղաքական հաւաքական ասքերը: Իր բեմը «Վատաստան (Dystopia) մըն է, ուր կը տուայտի այս կամ այն բռնակալութեան կողմէ ճնշուած շփոթահար  անհատը (12): Դիպաշարը իմանալի ներդաշնակ (self consistent) տրամաբանութիւն չունի: Փինթըրի  գլխաւոր ներդրումը կը վերաբերի թատերական լեզուին: Հիմնական դրոյթը հաղորդակցութեան անկարելիութիւնն է: Այս առումով, հեռու չէ անհեթեթի ուղղութենէն: Ընթերցողը կրնայ յիշել «Ճաղատ սոփրանոյի» յանգաւոր, բայց անհեթեթ խօսակցութեան տեսարանը: Այս առումով, յատկանշական է անոր «Սպառնալի կատակերգութիւնը»:

Կու տամ Փինթըրի «լեզուաբանական» բանաստեղծութիւններէն  հատուած մը, որ կը կոչուի «Որովայնախօսներ» (ventriloquists) (13).

Ձայնս կ՛ուղարկեմ դէպի քու բերան
Դուն կը փոխադարձես հաճոյախօսութիւնը
Ես «Քանիցցարոյի կոմս»-ն եմ
Դուն` «իշխանուհի Աւկուսթա»
Ես հրաշագործ շղթան եմ
Դուն բռնած ես օփերայի տոմսերն ու հեռադիտակը
Դուն կը դառնաս տարաժամ երգ
Որու վարժապետն եմ ես:

(Շար. 1)

————-

1. Թատրերգութիւններէն երեքը ամբողջութեամբ կամ մասամբ կորսուած են:
2. Mine eye hath played the painter and hath stelled /Thy beauty՛s form in table of my heart/My body is the frame wherein ՛tis held/And perspective it is best painter՛s art.
3. The Task of the Poet (Բանաստեղծի աշխատանքը) վերնագրով դասախօսութիւն(1874).
4. O skies that were brighter/Turned he his prows/To gods that were lighter/Made he his vows./He burns his vessels/The smoke flung forth/On blue cloud/A bridge to the north.
5. Tread lightly, she is near/ Under the snow / Speak gently, she can hear /The daisies grow.
6. Տես «Պերնարտա Ալպայի տաշուած տունը», «Ազդակ» 21, 22 եւ 23, 2016:
7. Կան Թեբէ (Thebes) կոչուող երկու հինաւուրց քաղաքներ, որոնցմէ մէկուն տարաբախտ տիրակալն էր Ֆրոյտեան բարդոյթի ճամբով ծանօթ Էտիփ արքան:
8. Պապ Տիլըն իր անունը վերցուցած է կալլեսացի (Wales) վաղամեռիկ բանաստեղծ թատերագիր Տիլըն Թոմասէն, որ եւս … տառապահար ալքոլամոլ մըն էր:
9. Մարտիրոս յունարէնով կը նշանակէ «վկայ»: Ս. Ստեփանոս կը կոչուի «նախավկայ»:
10. «Մոխիր չորեքշաբթի»-ն ծէս մըն է, երբ անցեալ ծաղկազարդի ձիթենիներու մոխիրով հաւատացեալներ իրենց ճակտին վրայ խաչ կը դրոշմեն:
11. Because I do not hope to turn again/ Because I do not hope/ Because I do not hope to turn
12. Utopia կը նշանակէ «Բերկրաստան»: Հակապատկերը` Dystopia չէ հայացուած: «Dys» նախադիրը կը նշանակէ վատ: Հայագէտներ թերեւս կարող են «Վատաստան»-է աւելի յարիր տարբերակ յօրինել:

13. Որովայնախօսներու տիկնիկը կը «խօսի» տիրոջ ձայնով: Բնագրի համար տես  https://hellopoetry.com/poem/70262/the-ventriloquists/