Օհանես (Օննիկ) Ղազերեանի Վերապրման Պատմութիւնը

ԹԵՀՄԻՆԷ ՄԱՐՏՈՅԵԱՆ
Պատմական գիտութիւնների թեկնածու
«Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկ» հիմնադրամի
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի ու վերապրողների փաստագրման
եւ ուսումնասիրութեան բաժնի աւագ գիտական աշխատող

Ականատես-վերապրողների յուշագրութիւններն առանձնակի հետաքրքրութեամբ են ընթերցւում: Յուշագրութիւնները յաճախ թէեւ վերաբերում են անհատի կեանքի դրուագին, սակայն դրանք նրա կեանքի պատմականօրէն վճռորոշ հատուածներն են: Վաւերագրողը գիտակցում է իր աչքով տեսածի ու իր գլխով անցածի պատմութիւնն արձանագրելու անհրաժեշտութեանը` մտավախութիւն ունենալով, որ այն հաւանական կորստի վտանգի ներքոյ կը յայտնուի: Ուսումնասիրողն իր հերթին ճանապարհ է հարթում յուշագրութեան` մարդկանց լայն շրջանակի հասու դառնալուն: Միեւնոյն ժամանակ սեփական կեանքի պատմութեան շարադրումն անշուշտ նպաստում է անցեալի բացասական յոյզերից եւ զգացումներից ազատագրմանը: Յուշագրութիւնները, յատկապէս ինքնակենսագրական, վաւերագրեր են, եւ յաճախ լրացուցիչ լոյս են սփռում ժամանակի իրականութեան  վրայ:

Զմիւռնիայի հայերի եւ յոյների բնաջնջման ու քրիստոնէաբնակ թաղամասերի հրկիզման խնդրի լուսաբանումը, ամենատարբեր հանգամանքներով պայմանաւորուած, տասնամեակներ շարունակ լռութեան է մատնուած եղել: Թեմային նուիրուած սկզբնաղբիւրային նշանակութեան յուշագրութիւններից հարկ է առանձնացնել ականատես-վերապրող Միքայէլ Բարթիկեանի «Արնաշաղախ Իզմիրը» (1), լեզուաբան, հայագէտ Դորա Սաքայեանի մեծ հօր` բժիշկ Կարապետ Խաչերեանի օրագիրը (2): Փաստագրական կարեւոր տեղեկութիւններ են հաղորդում Զմիւռնիայում հաւատարմագրուած ԱՄՆ հիւպատոս Ճորճ Հորթընի աշխատասիրութիւնները (3), Կ. Պոլսում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի (4), Լոնտոնի համալսարանի հետազօտող Լիսիմախոս Օէքոնոմոսի եւ Մերձաւոր Արեւելքի փախստականների հարցերով գործադիր քարտուղար Էդուարդ Հէյլ Պիերսթատթի մեծարժէք աշխատութիւնները (5):

Օհանես (Օննիկ) Ղազերեան Ղազերեան ընտանիքի արխիւ

Օննիկ Ղազերեանը ծնուել է 1897 թ. Զմիւռնիայի Էոդեմիշ արուարձանում (Թուրքիա): Նրա պատմութիւնն առաջին հերթին իր մանկութիւնն է, ընտանեկան կեանքը հայկական միջավայրում` ուրախութիւններով ու դժուարութիւններով, կրթութիւնը, 1915-1919 թթ. հարկադիր ծառայութիւնը թուրքական բանակում: Այդտեղ էլ ապրել է կեանքի ողջ ողբերգութիւնը, անցել փորձութիւններով, առերեսուել հայ ժողովրդի եղերական ճակատագրին: 1922 թ. հեռացել է Թուրքիայից, նաւով հասել Յունաստան եւ գտել մօրը, եղբայրներին ու քոյրերին: 1923 թ. ժամանել է նախ` Մարսել, ապա` Փարիզ, աշխատել թաքսու վարորդ: Ընտանիքին նուիրուած լինելուց զատ` շատ է կարեւորել Հայկական հարցն ու աշխուժ մասնակցել տարբեր միջոցառումների: Փարիզում ամուսնացել է Մելինէ Պիլեզիքճեանի հետ (1903-1982): Այդ միութիւնից ծնուել են Ալիսը (1928), Էտմոն-Յակոբը (1930-2021), Արմանը (1933-2021) եւ Լիւսին (1939): Փարիզում անդամակցել է հայկական ամենատարբեր կազմակերպութիւնների: Օննիկ Ղազերեանը եւ Մելինէ Պիլեզիքճեանը զաւակներին մեծացրել են` նրանց մէջ արմատաւորելով հայկական մշակոյթն ու գրականութիւնը, սովորոյթները: 1948 թ. Ղազերեանները Հայաստան հայրենադարձուելու եւ ապրելու ցանկութիւն ու պատրաստակամութիւն են յայտնել, սակայն Մելինէի առողջական վիճակը թոյլ չի տուել: Օննիկ Ղազերեանը մահացել է 1969 թ. դեկտեմբերի 28-ին (6):

Օհանես (Օննիկ) Ղազերեանի յուշագրութիւնը

Ղազերեանը «Կենսագրական նոթեր» (7)  յուշագրութիւնը գրի է առել պատկառելի տարիքում. այդ մասին տեղեկանում ենք յուշագրութեան ներածականում: Վաւերագրութիւնը շարադրուած է պատմական ակնարկի տեսքով` Օսմանեան պետութեան քաղաքական իրավիճակից մինչեւ տարագրութիւն` շուրջ 16 տարուայ պատմութիւն (1907-1923)` ժամանակագրական յաջորդականութեան պահպանմամբ: Յուշագրութեան մէջ անդրադարձ կայ օսմանեան սահմանադրութեանը, Պալքանեան պատերազմներին, Առաջին աշխարհամարտին, Հալէպում ապրած տարիներին եւ այլ իրադարձութիւնների:

Վաւերագրողի հաղորդած տեղեկութիւնները վերաբերում են ինչպէս նախացեղասպանական, բուն ցեղասպանական, այնպէս էլ` յետցեղասպանական շրջանին: Յուշապատումը սկզբնաղբիւրային կարեւոր տեղեկութիւններ է հաղորդում Զմիւռնիայի հայերի եւ յոյների խաղաղ կեանքի, նրանց դէմ թշնամանքի արմատաւորման, բռնութեան, տարագրութեան մասին: Յուշագրողի մանրապատմութիւնը, միահիւսուելով Հայոց ցեղասպանութեան մանրապատմութեանը,  ընթերցողին նոր մանրամասներ է հաղորդում պատմական իրողութիւնների վերաբերեալ. Ղազերեանը ներընտանեկան ցաւը զուգորդում է ազգի բնաջնջման եւ յարութեան պատմութեանը, ընթերցողին ներկայանում իր փորձառութեամբ, ծանօթացնում աւանդական հայ ընտանիքի բարեվարքութեանը:

Շարադրանքում իրողութիւնները զարգանում են զուգահեռաբար` ընտանեկան նիստուկացի եւ Օսմանեան պետութեան ներքաղաքական անցուդարձի ներկայացմամբ ու վերլուծութեամբ: Ղազերեանը` որպէս շարադրուած իրողութիւնների ժամանակակից, թուրք հասարակութեան ազգային կերպարում կտրուկ փոփոխութիւնների ակնկալումն առնուազն միամտութիւն է համարում: Յիշատակելի է վաւերագրողի հետեւեալ գրառում-ուղերձը. «Դարեր պէտք էին, որ թուրքի երակներէն յաւէտ հեռանար մոնկոլեան ջարդարար արիւնը, ու մենք եղբայրացանք կուրօրէն թուրքերու սահմանադրութեան օրերուն, որոնք մենէ արթուն ու մենէ ճկուն իմացան ու լսեցին մեր ապագայ երազները, մեր քաղաքական ըմբռնումները…» (8):

Հետաքրքրական են յատկապէս թուրքական բանակում Ղազերեանի զինուորական ծառայութեան տարիները, Հալէպում ապրած օրերը, երբ նկարագրում է, թէ ինչպէս «տասնեակ  հազարաւոր հայեր, կոտորածներէ եւ տանջանքներէ մազապուրծ ազատած, գաղտնի մտած են Հալէպ ու զանազան թաղերու մէջ ամենավատ պայմաններու տակ քարշ կու տային կեանքերնին» (9):

Զմիւռնիայի յունական գրաւման մասին յուշագրութեան մէջ կարդում ենք. «… Յոյները քանի մը ամիսներու մէջ բազմաթիւ քաղաքներ գրաւեցին ու հասան Ուշաք: Թուրքերը, ամէն տեղ դիմադրելով, կը յանձնէին իրենց դիրքերը, ամէն տեղ արիւն կը հոսէր: Քիչ վերջը Էօտէմիշն ալ գրաւուեցաւ: Ամէն տեղ հայերը սիրով կը դիմաւորէին յունական զօրքերը` ի բնէ թուրքին դէմ վրէժով լեցուած…» (10):

Ղազերեանի յիշողութեան մէջ դրոշմուած քրիստոնեաների խուճապային իրավիճակի մասին է հետեւեալ յիշատակութիւնը. «Ժամանակ չկար կորսնցունելու: Խանութները իրար ետեւէ կը գոցուէին: Բոլորին դէմքերուն վրայ սարսափի  եւ անորոշութեան տպաւորութիւն կար… մայրեր, փոքրերուն ձեռքէն բռնած, ուժասպառ, դժուարաւ կը յառաջանային, մէկ խօսքով` ահաւոր խուճապ մը, որ կը փախչէր իսկական ջարդէ մը ազատելու նպատակաւ» (11):

Ականատես-վերապրողը ցաւով է բնութագրում ծառերի տակ բացօթեայ գիշերներ անցկացնող, չվերադառնալու պայմանով աքսորի ճանապարհը բռնած հայրենակիցների մտատանջութիւնները: Սակայն, իրեն բնորոշ լաւատեսութեամբ, կեանքի դժուարին իրավիճակներում արժեւորում է «հաւաքական գաղափարն» ու միասնական ուժի զօրութիւնը. «… Քանի հեռացանք, տրամադրութիւնները փոխուեցան, ազգային երգերը սկսան լսուիլ բոլոր վակոններէն: Եղբայրական մթնոլորտ մը սկսաւ տիրել վակոններուն մէջ, հաւաքական գաղափար մը ստեղծուեցաւ մեր մէջ. ունեցողը չունեցողին պաշտպան եղաւ…» (12):

Ղազերեանը, յաղթահարելով բազմաթիւ դժուարութիւններ եւ փորձութիւններ, վերապրել է, իր բնորոշմամբ, «դեռեւս մանկուց ունեցած լաւատեսութեան եւ ուժեղ կամքի» շնորհիւ:

Վերապրման պատմութեան կանչով. Օհանես (Օննիկ) Ղազերեանի ծոռները Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանում

Փիեռ-Ալան եւ Ռոնան Փիրօ-Ղազերեան եղբայրներն իրենց մեծ պապի` Օննիկ Ղազերեանի հրատարակուած յուշագրութեան հետքերով 2023 թ. ապրիլին առաջին անգամ ժամանել էին Հայաստան: Մեծ պապի մասին յիշողութիւնները փոխանցել են պապիկը (մայրիկի հայրը)` Արմանը, եւ պապիկի քոյրը` Լիւսին: Փիեռ-Ալանը եւ Ռոնանը մեծ ոգեւորութեամբ էին յիշում Արման պապի հետ զրոյցները: ՀՑԹԻ տնօրէն Յարութիւն Մարութեանի հետ ունեցած հանդիպմանը հպարտութեամբ նշեցին իրենց հայկական արմատների եւ Օննիկ Ղազերեանի ծոռները լինելու փաստը: Խոստացան, որ կրկին Հայաստան են այցելելու իրենց միւս եղբօր` Միքայէլի հետ:

———–

[1] ՀՑԹԻ գիտական ֆոնտեր, բաժին 8, թղթ. 165, ֆ. հ. 263:

[2] Դորա Սաքայեան, Զմիւռնիա 1922. բժիշկ Կարապետ Խաչերեանի օրագիրը (Երեւան, Նահապետ, 2005):

[3] George Horton, The Blight of Asia, An Account of the Systematic Extermination of Christian Populations by Mohammedans and of the Culpability of Certain Great Powers, with the True Story of the Burning of Smyrna, (Indianapolis, The Bobbs-Merrill Company, 1926); George Horton, Report on Turkey, USA Consular Documents (Athens: Journalists՛ Union of the Athens Daily Newspaper, 1985).

[4] Henry Morgenthau, I Was Sent to Athens (New York, Doubleday, Doran & Company, 1929).

[5]  Lysimachos Oeconomos, The Tragedy of the Christian Near East, Charles Dobson, The Smyrna Holocaust (London, The Anglo-Hellenic League, 1923); Lysimachos Oeconomos, The Martyrdom of Smyrna and Eastern Christendom (London, George Allen and Unwin, 1922); Edward Hale Bierstadt, The Great Betrayal, A Survey of the Near East Problem (N.Y., R. M. McBride & Company, 1924).

[6] Օննիկ Ղազերեանի կենսագրական տուեալները` ֆրանսերէն լեզուով, տրամադրել են զաւակները (Ալիս, Էտմոն, Արման, Լիւսի):

[7] 2008 թ. հոկտեմբերի 1-ին Օննիկ Ղազերեանի աւագ որդին` Էտմոն-Հակոբ Ղազերեանը, Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին է յանձնել յուշագրութիւնը, որն այժմ պահւում է ՀՑԹԻ գիտական ֆոնտերում (բաժին 8, ֆ. հ. 128): Այն բաղկացած է ներածական հատուածից եւ 20 մասից (84 ձեռագիր էջ):

[8] Միքայէլ Բարթիկեան, «Արնաշաղախ Իզմիրը», Օհանես (Օննիկ) Ղազերեան, Կենսագրական նոթեր, Երեւան, «Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկ», 2022, «Հայոց ցեղասպանութիւնը վերապրածների յուշագրութիւններ», 9: Խմբագիր, առաջաբանների եւ ծանօթագրութիւնների հեղինակ` Թեհմինէ Մարտոյեան, 250-251:

[9]  Նոյն տեղում, 271:

[10] Նոյն տեղում, 297:

[11] Նոյն տեղում, 303:

[12] Նոյն տեղում, 257: