Գարեգին Առաջինի Հայրենաշինութեան Ուղին

ԱՇՈՏ ՎԱՒԵԱՆ

«Հայրենասիրութիւնը արժէք չունի, եթէ հայրենաշինութեան չվերածուի», ասում էր Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, եւ նրա ամբողջ կեանքը` սփիւռքում թէ հայրենիքում, լաւագոյն օրինակն էր հայակերտման ու հայրենաշինութեան:

Նա Հայաստանում չէր ծնուել, սակայն, ինչպէս ինքն էր ասում, «Հայաստանն էր ծնուել իր մէջ» եւ իբրեւ քեսապցի` իր երակներում էր կրում Բագրատունեաց թագաւորութեան հայերի ժառանգների արիւնը: Նա, որ ճշմարիտ քրիստոնեայ էր ու սրբակենցաղ հոգեւորական, որ հայ գրքի ու գրի անխոնջ մշակն էր ու ջահակիրը հայ մշակոյթի, որ որպէս քաջ հովիւ` առաջնորդել եւ պատերազմի արհաւիրքների միջով անց էր կացրել լիբանանահայութեանը, որ պաշտելի գահակալն էր Կիլիկիոյ Աթոռի, ում ճանապարհին ամէնուր ծաղիկներ էին սփռում, որ մեծ աստուածաբան էր, գիտնական ու տիպար մտաւորական, որ աշխարհի ամենաներկայանալի հայերից մէկն էր ու նշանաւոր միջեկեղեցական գործիչը, այժմ, Աստծու կամօք, եկել էր նորանկախ Հայաստան` որպէս Ամենայն Հայոց հայրապետ:

Գարեգին Առաջինն այստեղ եւս շարունակեց իր ազգանուէր գործունէութիւնը. նա մեծագոյն դերակատարութիւն ունեցաւ հայրենիք-սփիւռք կապերի սերտացման, Հայ առաքելական եկեղեցու շէնացման եւ միասնութեան, միջեկեղեցական կամուրջների կառուցման եւ այլոց կողմից մեր եկեղեցու դաւանաբանութեան ճանաչման, օտարերկրեայ շրջանակներում մեր երկրի հեղինակութեան բարձրացման եւ նրան ցուցաբերուող բազմաբնոյթ օժանդակութեան հարցերում:

Սոյն յօդուածով մտադիր ենք ներկայացնել լուսահոգի հայրապետի տեսլականն ու ջանքերը նորանկախ Հայաստան երկրի կայացման եւ զօրացման գործում: Պատմական այս իրողութիւնը մինչ այժմ գրեթէ ուշադրութեան չի արժանացել…

Իր ընտրութիւնից անմիջապէս յետոյ Գարեգին Ա. կաթողիկոսը յայտնեց, որ առաջնային խնդիր է համարում Հայաստանում քրիստոնէական հաւատքի ամրապնդումը կամ, ինչպէս յաճախ էր ասում, «վերաքրիստոնեացումը», քանի որ խորհրդային տարիների ընթացքում հաւատքը նահանջ էր ապրել. «լոյսը իջաւ մեր երկրին, ազատութէան եւ անկախութէան լոյսը: Բայց ժողովուրդը ամէն տեղ պէտք ունի` քրիստոնէական հաւատքի ուսուցման, իր հայրերի հաւատքի ճանաչման, իր եկեղեցական կեանքի լրիւ գործադրման` հոգեկան մաքրութեան, բարոյական ամրութէան եւ առողջութեան համար: Ձեռնարկել պէտք է առաքելութեան մը, որ վերաքրիստոնէացնէ մեր ժողովուրդը, այնպէս, ինչպէս եղած է միշտ»,  ասում էր նա 1995-ին:

Հարկաւոր էր վերադառնալ այն հաւատքին, որը հանդիսանալով մեր պատմութեան անքակտելի եւ կարեւորագոյն բաղադրիչը դարերից ի վեր` կերտել էր մեր ազգային դիմագիծը: Վեհափառը լաւ գիտէր, որ քրիստոնէական արժէքներն են հանդիսանում մեր ազգի դարաւոր կաղնու արմատները, եւ Աստծուն մերձենալու մէջ է կայանում մեր ազգի ներուժը: Եւ եթէ այլ ժողովուրդներն ունէին դարերով ձեւաւորուած աշխատանքի եւ հանրային կեանքի կազմակերպման զարգացած աւանդոյթներ կամ էլ բնական հարստութիւններ, ապա հայերինս Աստծուց տրուած եւ մեր հայրերից ժառանգած քրիստոնէական կրօնն էր, որն իր ուսմունքով եւ բարոյակերտ բովանդակութեամբ պէտք էր ապահովէր մեր առաջընթացն ու բարեկեցութիւնը:

Իսկ քրիստոնէական գիտակցութեան բացակայութիւնը, յատկապէս` այդ կրօնով «դրոշմուած» մի ժողովրդի պարագայում, պարարտ հող էր ստեղծելու արատաւոր դրսեւորումների համար եւ կարող էր խարխլել հասարակութեան հիմքերը. «Հայութեան համար սպանութիւն չկայ, հայութեան համար կարող է միայն մէկ տեսակի մահ լինել` ինքնասպանութիւն, եթէ մենք հեռանանք մեր հաւատքից», զգուշացնում էր նա:

Գարեգին Ա. կաթողիկոսն առիթը բաց չէր թողնում տարբեր ամպիոններից քարոզելու ու բարեկամաբար զրուցելու ժողովրդի հետ: Իր կարճատեւ գահակալութեան ընթացքում նա եղաւ Հայաստանի ու Արցախի բոլոր մարզերում եւ քաղաքներում, բազմաթիւ աւաններում ու գիւղերում: Քաջածանօթ լինելով աշխարհի այլ երկրների մշակոյթներին` նա համեմատութիւններ էր անցկացնում եւ մատնանշում այն ներքին արատներն ու խոչընդոտները, որոնք  խանգարում էին մեր երկրի զարգացմանը: Դէպի Հայաստանի շրջաններ իր անդրանիկ ուղեւորութեան ընթացքում, իր քարոզախօսութիւն-զրոյցը սկսելով «Ծուռ նստենք, շիտակ խօսենք» ժողովրդական խօսքով, Գարեգին Առաջինը թուարկում է մեզանում առկայ այդպիսի երեք հիմնախնդիր: Առաջինը նա համարում էր մեր ժողովրդի չափազանց զգացմունքային լինելն ու բանականութեամբ չառաջնորդուելը` շեշտելով,  որ միայն զգացմունքով շարժուելով` մենք յաճախ ենք սխալուել եւ տուժել: Որպէս երկրորդ թերութիւն` նա նշում է միայն անցեալը գովերգելն ու եւ ներկայ իրականութեան մէջ չգործելը: Եւ որպէս երրորդ ներքին խոչընդոտ` նա մատնանշում է մեր միայն սեփական, անձնական շահով առաջնորդուելու հանգամանքը «Ընդհանուրին շահին մէջն է անհատին շահը, ոչ թէ անհատականին մէջն է ընդհանուրին շահը: Եթէ ընդհանուր մարմինս առողջ չլինի, իմ թեւը չի կարող երկար առողջ մնալ: Մարմին է ազգը: Այդ մարմինն իր ամբողջութեան մէջ եթէ առողջ չլինի, ես` մի մասնիկս, չեմ կարող այդ վատառողջ մարմնի մէջ առողջ լինել: Հետեւաբար ընդհանրական շահը` քաղաքի փողոցը, հրապարակը, այն բոլոր հասարակական շէնքերը, հաստատութիւնները, որոնք կան, իմ տնից վեր պէտք է դասուեն, որովհետեւ դրանք կը պատկանին ամբողջին, ոչ թէ ինձ: Եթէ իմը նախընտրեմ, մի օր ընդհանուրի հիւանդութիւնը իմ տանը կը հասնի», ահա այսպիսի պարզ զրոյցներով էր Սուրբ Էջմիածնի գահակալն իր ասելիքը փոխանցում մարդկանց»: Նա տալիս էր նաեւ այս ամէնի բացատրութիւնը: Դա այն էր, որ ուրիշների տիրապետութեան ներքոյ գտնուելով` մենք չենք կարողացել ինքնուրոյն գործել, սակայն այժմ, երբ այլեւս անկախ երկիր ենք,  պարտաւոր ենք «կերպարանափոխուել»:

Գարեգին Առաջինը դարձաւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, երբ վերջին տարիների պատերազմի եւ երջանկայիշատակ իր նախորդի առողջութեան տեւական վատթարացման պատճառով Մայր Աթոռն անգործութեան էր մատնուած: Եւ ահա, շնորհիւ իր աներեւակայելի եռանդի ու նրա նկատմամբ յարգանքի արտերկրներից կատարուեցին ներդրումներ, հիմնուեցին հիմնադրամներ, երկրով մէկ սկսուեցին եկեղեցաշինական աշխատանքներ… Նա ոչ մի կերպ չէր պատկերացնում, որ ոեւէ հայ կարող էր անձնասիրական, անփութութեան կամ էլ որեւէ այլ պատճառով արգելք հանդիսանալ ազգանպաստ ձեռնարկումներին, եւ երբ որեւէ գործ ձգձգւում էր, նեղսրտւում էր ներքուստ: Առաջին քրիստոնեայ համարուող երկրով մէկ յաճախ կարելի էր առերեսուել երեսպաշտութեանն ու ագահութեանը, ծուլութեանն ու խաբէութեանը, որոնց դրսեւորումները գնալով կատարելագործւում էին եւ յաճախ հասնում ծայրայեղութեան: Մինչդեռ ազնուութիւնը, ճշմարտութիւնը, աշխատանքը պէտք էր հանդիսանային երկրի կառուցման գրաւականը, իսկ արդարութիւնը վեր պիտի հանէր արժանիներին, որպէսզի երկրի կարողութիւնն աւելանար` փոխանակ սպառուելու. «Ազգի մը թշնամին միայն երկրի սահմաններէն անդին չի գտնուիր: Այդ թշնամին կրնայ գործել, եւ յաճախ կը գործէ, մեր ներքին աշխարհին ու կեանքին մէջ: «Աներեւոյթ թշնամին» է այդ, որուն դէմ պէտք է պայքարիլ: Վերջ տալ շահագործումներուն, վերջ դնել զեղծումներուն, ի սպառ հեռացնել եղբայրասպան արարքները: Քրիստոնեայ հայու կերպարին յատուկ պատուով պէտք է ապրիլ Աստուծոյ տուած կեանքը, որպէսզի այն դառնայ երջանկութեան աղբիւր մեր նոր հայրենիքին նոր կեանքին մէջ», ասում էր Վեհափառը…

«Սուրբ Էջմիածինն առաքելութիւն է», այս էր նրա կարգախօսը: Հէնց այս աստուածահիմն հաստատութիւնը, պետութեան կողքին կանգնած, պէտք էր իրականացնէր նրա քաղաքացիների վերաքրիստոնէացման գործընթացը. «Մեր արդի պատմութեան այս վճռադրոշմ, շրջադարձային նշանակութիւն ունեցող հանգրուանին մեր Հայաստանեայց առաքելական ս. եկեղեցին կոչուած է հրամայական եւ փրկաւէտ կարեւորութիւն ունեցող դերակատարութեան: Իր աստուածատուր եւ քրիստոսաւանդ առաքելութեան ու պատմական ժառանգութեան հիմնական տուեալներէն առաջնորդուած` ան կոչուած է Ս. Աւետարանին եւ մեր հայրերու սրբազան աւանդութեան աղբիւրէն նոր, մաքուր եւ առատ ջուր հոսեցնելու մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ: Քրիստոսով ապրուած եւ Աւետարանով աւանդուած ճշմարտութիւնները, կեանքի բարոյական սկզբունքները, հոգեւոր արժէքները հարկ է, որ առուակուին մեր հայրենիքի եւ ողջ հայութեան կեանքի անդաստանին մէջ` ոռոգումի, հոգեւոր մշակութեան բարիքները ընծայելով մեր ժողովուրդին: Առանց Աւետարանին` տկար է մեր ազգը: Առանց մեր հայրերու սուրբ ժառանգութեան վերակենսաւորման` տժգոյն կը դառնայ մեր ժողովուրդի դիմագիծն ու նկարագիրը», ասում էր նա:

Սակայն այս առաքելութիւնն իրականացնելու համար նախեւառաջ պէտք էր բարեփոխել եկեղեցական կառոյցը, ուստի նախեւառաջ հարկաւոր էր կրթել հոգեւորականներին եւ նրանց պատրաստել այդ սրբազան գործին. «Մեր եկեղեցին կոչուած է մեր նորաստեղծ անկախ պետութեան խիղճը լինել, սիրտը լինել եւ դառնալ Հայաստանում բարոյական վերականգնման քարոզիչը: Եկէ՛ք` լինենք հաւատարիմ մեր եկեղեցականի իսկատիպ ինքնութեանը: Թող վերանորոգութեան շունչը մեզանից սկսուի», դիմում էր նա նրանց: Գարեգին կաթողիկոսը վերակառուցեց եւ վերաբացեց դեռեւս խորհրդային կարգերի օրօք փակուած Գէորգեան ճեմարանը, բազմապատկեց ուսանողների թուաքանակը, նրանց համար կառուցեց հանրակացարանի ընդարձակ շինութիւն: «Եկեղեցին յուշարձան չէ», յաճախ էր կրկնում նա, քանի որ մարդկանց գիտակցութեան մէջ այն վաղուց արդէն ձեռք էր բերել այդպիսի իմաստ: Վեհափառը վերանորոգում եւ կեանքի էր կոչում պատմական մեր վանքերն ու եկեղեցիները, կառուցում նորերը եւ հոգեւորականներին խումբ-խումբ գործուղում այնտեղ:

Եկեղեցին պէտք էր վերադառնար իր պատմական դերակատարութեանը, ինչպիսին որ հանդիսացել էր դարեր շարունակ: Իր նախաձեռնութեամբ ՀՀ զինուած ուժերում ստեղծւում է հոգեւոր առաջնորդութիւն, որպէսզի եկեղեցու սպասաւորները, ինչպէս որ դա տեղի էր ունենում դեռեւս Վարդանանց պատերազմի տարիներից, մշտապէս լինէին մեր զինուորների կողքին: Գարեգին Առաջինը յիշելով աստուածաշնչական Ուխտի տապանակը, որն իրենց ուսերին էին կրում եբրայեցիները, որը միշտ յաղթանակ էր պարգեւում նրանց, եւ որի մէջ էին պահւում Մովսէսի տասնաբանեայ պատուիրանները, Ահարոնի ծաղկեալ գաւազանն ու երկնային մանանան, մատնանշում էր, թէ որոնք պէտք է հանդիսանան մեր` «Հայկական Ուխտի տապանակի» պարունակութեան տարրերը. «Դրանք երեք նուիրական սրբութիւններն են` Լուսաւորչի կանթեղը` մեր հաւատքի ջահը, Սուրբ Մեսրոպի գիրը եւ քաջն Վարդանի սուրը: Եթէ այս երեք սրբութիւնները մեր ժողովուրդն իր հոգու մէջ կրի, այն ատեն ո՛չ մի վտանգ, ո՛չ մի սպառնալիք չի կարող Հայաստանին ընկճել», ասում էր նա:

Գարեգին Ա. հայրապետի համար ամենակենսական եւ անյետաձգելի գործը «առողջ մարդու պատրաստութեան» հարցն էր. «Ազգի ուժը որտե՞ղ կը կայանայ. իր դրամի՞ մէջ, իր զէնքի՞: Ո՛չ: Իր բարոյական, իր գիտակցական, մարդկային, հոգեւոր ըմբռնումին մէջն է ազգի ուժը: Դրամը մէկի ձեռքում կարող է բարեաց աղբիւր լինել, մէկ ուրիշի ձեռքում` չարեաց աղբիւր: Զէնքը մէկին կարող է հերոս դարձնել, իսկ միւսին` ոճրագործ: Հետեւաբար մարդն է կարեւորը, ազգի մէջ բարոյական ըմբռնումն է կարեւորը: Եթէ ինձ հարցնեն, թէ որո՞նք են առաջին, երկրորդ եւ երրորդ կարիքները Հայաստանի, ապա երեք անգամն էլ նոյն պատասխանը պիտի տամ` մարդն է, մարդն է, մա՛րդը», – համոզուած էր նա:

Հարկաւոր էր վերափոխել նաեւ կրթական համակարգը, որի բովանդակային իմաստը նոյնպէս խեղաթիւրուել էր, եւ որում անտեսուած էր մարդու դաստիարակութեան գործառոյթը: Մինչդեռ հէնց ուղեղը մարզուած, սակայն բարոյական արժէքներ չճանաչող քաղաքացին է առաջին հերթին վտանգ ներկայացնում հասարակութեան եւ երկրի համար: Գարեգին Առաջինը Ս. Գայանէ վանքում հիմնեց Քրիստոնէական դաստիարակութեան եւ քարոզչութեան կենտրոն, որի նպատակն էր աշխարհականներին քարոզչական աշխատանքներում ներգրաւելն ու Հայաստանի դպրոցներում կրօնի ուսուցիչներ պատրաստելը: «Դպրոցը կրթական օճախ է, ուր մարդը սովորում է մարդ լինել, հայը սովորում է հայ լինել, մի խօսքով, մեր մարդկային եւ ազգային ինքնութեան, ով լինելու պատրաստութեան օճախը դպրոցն է: Եւ այն ազգը, որ դպրոցին մեծ կարեւորութիւն չի տալիս, անձնասպանութիւն է գործում», ասում էր նա:

Հայաստանի անկախացման հռչակումից ընդամէնը ամիսներ անց, երբ դեռ Կիլիկիոյ կաթողիկոսն էր, նա նկատել էր նաեւ, որ հայրենիքում խօսքից գործի անցնելու խնդիր կայ. «Անկախութիւնը երգի վերածելը դիւրին է. անկախութիւնը իրականացնել, խորացնել, ամրացնել եւ արժեւորել մարդկային իրագործումներով, աստուածահաճոյ գործերով, ա՛յդ է մեր պարտքը»,  ասում էր վեհափառը»: Եւ ահա, արդէն որպէս Ամենայն Հայոց կաթողիկոս շրջելով Հայաստանի եւ Արցախի քաղաքներով ու գիւղերով դժուար չէր տեսնել, որ մարդկանց մօտ իրօք առկայ էր աշխատանքից արդիւնք ստանալու հարցում անվստահութիւն, նախաձեռնողականութեան ու աշխատասիրութեան պակաս, եւ դեռ շատերն էլ, կարծես, ձգտում էին բարեկեցիկ կեանքով ապրել առանց քրտինք թափելու: Իսկ առանց տքնաջան աշխատանքի` անհնարին էր կառուցել ապահով ու զարգացած երկիր. «Աշխատանքը սուրբ է եւ սրբարար, Աստծու անէծքը` օրհնութիւն: Աստուած մարդը անիծեց, ըսաւ` ճակտիդ քրտինքով պիտի ուտես քու հացդ, եւ ատիկայ եղաւ մարդուն օրհնութիւն: Մենք աշխատանքի պէտք ունինք, գործի պէտք ունինք, ուրեմն վերջ` խօսքին, նուազում խօսքի եւ առատացում գործի, տեղատուութիւն խօսքի, մակընթացութիւն գործի, այս թող ըլլայ մեր այսօրուայ նշանաբանը», յորդորում էր նա ամէնքիս: «Մեր ազատագրութեան պայքարի մէջ արիւնն աւելի թափուեց, քան` մեր քրտինքը: Այսօր մեր քրտինքն աւելի՛ պէտք է թափուի: Եւ եթէ պէտք լինի, արիւնը չենք խնայի: Սակայն քրտինքն է այժմ հայրենաշինութեան հեղուկը», ասում էր նա:

Հոգեւոր-քրիստոնէական արժեհամակարգի բացակայութեան պայմաններում նիւթապաշտութիւնն ու սպառողական հոգեբանութիւնը նոյնպէս իրենց խորը արմատներն էին գցում հասարակութեան մէջ: Հարստութիւն կուտակածների եւ միւս բոլոր խաւերի միջեւ գոյացել էր հսկայական անդունդ, եւ փողի ուժը խաղում էր մարդկանց արժանապատուութեան հետ: Յետին գիծ էին մղւում ստեղծագործական ոգին ու ազնիւ աշխատանքը, մշակութային ու մտաւոր արժէքները, եւ վատառողջ հասարակական յարաբերութիւնները ջլատում էր երկիրը ներսից. «Մեր Հայաստան աշխարհում հարկ է ստեղծել ներդաշնակութիւն հոգեւոր եւ նիւթեղէն իրականութիւնների միջեւ` միշտ բարձր պահելով հոգեւորի գերիշխանութիւնը»,  խրատում էր նա: Նրա կարծիքով,  անտարբերութիւնը մահացու մեղք էր: «Մենք չենք ստեղծուել աննպատակ: Մենք ստեղծուել ենք, որպէսզի ուրախութեան մէջ կատարելապէս պայծառանանք, բայց երջանկութիւնը եսասիրութիւն չէ, ոչ էլ` ինքնամփոփուածութիւն: Ընդհակառակը, երջանկութեան տիրանալ` նշանակում է դուրս գալ ես-ից, գնալ դէպի ուրիշները…», ասում էր նա եւ հետեւեալ խօսքերով ձեւակերպում իրական երջանկութեան բանաձեւը. «Քո  երջանկութիւնը մէկն է, իսկ ուրիշին քեզանից տալով` կրկնապատիկ, որովհետեւ նրա երջանկութիւնը կ’աւելանայ քո երջանկութեան վրայ: Այս է քրիստոնէական հաւատքի դասը»:

Ահա այսպէս էր մեր երկրի կառուցման ճանապարհը տեսնում Գարեգին Առաջին հայրենաշեն կաթողիկոսը:

Յետանկախութեան շրջանում մենք ականատես եղանք այն բոլոր իրադարձութիւններին, որոնք տեղի ունեցան երկրի ներսում ու նրա շուրջ, եւ հիմա, թերեւս, կարող ենք փորձել մտովի պատկերացնել, թէ ինչպիսի՛ն կը լինէր Հայաստանն այսօր, եթէ այն ժամանակ մենք ընտրէինք Գարեգին Ա. հայրապետի մատնանշած ուղին:

Եթէ դա իրօք այլընտրանք չունեցող այն միակ ճանապարհն էր, ապա ինչո՞ւ մենք չգնահատեցինք այս մեծ հային ու չհետեւեցինք նրան: Արդեօք մեր հասարակութեան մէ՞ջ էր կայանում խնդիրը, թէ՞ իշխանութիւնների, եւ որքանո՞վ են վերջիններս ու ժողովուրդը միմեանցից անջատ: Եւ ինչո՞ւ Մայր Հայաստանում միայն չորս տարի տեւեց Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գահակալութիւնը. գուցէ այդպէս, ինչպէս Աստուածաշնչում, Բարձրեալ Տէրը երես թեքեց մեր ժողովրդից եւ ուղարկեալին յետ կանչեց Իր մօտ:

Թող, որ ամենագութ Աստուածը ողորմած գտնուի մեր ազգի նկատմամբ եւ հայոց հայրապետն էլ երկնքից ուղղորդի ու օժանդակի իր ժողովրդին: