ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ
Իրերու ներկայ դրութեան մէջ հայ քաղաքական միտքը պարտաւորուած է այս հարցումին տալու իրապաշտ, խորքային, համակողմանի եւ անկեղծ պատասխան, քանի որ Ռուսաստանի դերը միշտ եղած է կենսական եւ առանցքային հայ անկախ պետականութեան լինելիութեան եւ մեր ժողովուրդի գոյութեան համար: Ան կենսական է մանաւա՛նդ այսօր:
Ճիշդ կամ սխալ` հայ անկախ պետականութիւնն ու ժողովուրդը դրած են շատ մեծ գրաւ մը ռուսական ուժի կենսականութեան վրայ: Պատմական մեծ յանձնառութի՛ւն մը, որ վաղուց անցած է քաղաքականութենէն անդին եւ դարձած է մշակոյթ, դարձած է լինելիութեան գրաւական: Հետեւաբար մեր կապը Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականութեան եզրերուն հետ պարագայական չի կրնար ըլլալ: Մենք պիտի վերաբերինք Մոսկուայի արտաքին քաղաքականութեան հետ «տիրոջ» իրաւունքներ ունեցողի մտայնութեամբ եւ կեցուածքով: Առաւել եւս այսօ՛ր, երբ մենք (փաշինեանական իշխանութեան քաղաքականութեան հետեւանքով) մեծ չափերով կորսնցուցած ենք այդ կապը: Այսօր մեր առջեւ դրուած խնդիրը հետեւեալն է: Նկատի առնելով, որ բացառապէս բախտորոշ եւ կենսական է մեր կապը Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականութեան հետ, նոյնքան կենսական է, որ այդ կապը տարածուի Ռուսաստանի ներքին քաղաքականութեան ոլորտէն ներս: Չի բաւեր ըսել, որ Ռուսաստանը մեր ռազմավարական դաշնակիցն է եւ հոն կանգ առնել: Պայման է, որ մենք լիարժէքօրէն «յանձն առնենք» այդ կենսական փոխյարաբերութիւնը եւ տանինք հոն, ուր մեր ազգային գերագոյն շահերն են իրենց բարդ կառուցուածքով:
Եզրակացութի՛ւն: Ռուսաստանի հետ այսպիսի որոշիչ եւ կենսական փոխառնչութիւններով ապրող Հայաստանը վաղուց պէտք էր «նստած» ըլլար Մոսկուայի ներքին քաղաքական կեանքի մայրուղիին վրայ եւ` իր գոյութիւնը արմատաւորած: Փաստը այն է, որ այդ մէկը տեղի չէ ունեցած: Եթէ պիտի ընդունինք, որ Ռուսաստանը մեր ռազմավարական դաշնակիցն է, կարեւոր է, որ (ա) յստակօրէն սահմանենք, թէ ի՛նչ կը նշանակէ, այս պարագային, «ռազմավարական դաշնակից» իմացութիւնը, (բ) վստահ ըլլանք, որ մենք եւ այդ դաշնակիցը նոյն սահմանումէն բխող վարքագծով կը գործենք իրական կեանքի մէջ եւ (գ) ընենք այնպէս, որ այդ փոխյարաբերութիւնը ամրապնդուած ըլլայ լծակային շօշափելի եւ ազդու հակակշիռներով… Ռազմավարական որեւէ դաշինք միշտ ալ եղած է ապրող օրկանիզմ, որ ենթակայ է ամէնօրեայ կերպարանափոխութիւններու եւ մաշումի: Զայն պէտք է դիեցնել, զայն պէտք է քննարկել ամէն օր, զայն պէտք է ապահովել նորանոր գործիքներով եւ զայն վերածել փոխսնուցիչ (symbiotic) կենսագործօնի:
Հասուն պետութիւններու վերին վարչամեքենային մէջ գոյութիւն ունի անվտանգութեան պետի հաստատութիւնը` յարակից անվտանգութեան խորհուրդով: Այս կառոյցներու առաքելութիւնն է յիշեալ երկրի ռազմավարական դաշինքներու ամէնօրեայ վերահսկողութիւնը: ԱՄՆ-ի նախագահի շուրջօրեայ խնդիրն է այս ոլորտի քննարկումն ու հարցերու տնօրինումը: Արեւը երբեք մայր չի մտներ որեւէ երկրի ռազմավարական համակարգի կենսագործունէութեան վրայ:
Բոլոր երեւոյթները ցոյց կու տան, որ մենք չարաչար թերացած ենք «ռազմավարական դաշնակից» ձեւաւորելու այս բարդ ու բազմաշերտ գործին մէջ: Կը պարզուի, որ մեր դիւանագիտութիւնը Մոսկուայի մէջ եղած է թոյլ, մակերեսային եւ ոչհամապատասխան մեր ազգային առաջնահերթութիւններուն: Թող ներուի ինծի ըսել, որ մենք եղած ենք սնանկ նոյնիսկ ճամբայ ելլելէ առաջ:
Փոխարէնը` Ալիեւ ըրած է ճիշդ հակառակը: Իր ռազմանիւթային հսկայածաւալ գնումները ան վերածած է լծակային ուժի եւ… գործնականօրէն գրաւած է Մոսկուան: Այդ ծաւալի առեւտրական յարաբերութիւնները որեւէ երկրի հետ (եւ յատկապէս Ռուսաստանի՛), իրենց էութեամբ, կը դադրին զուտ առեւտրական ըլլալէ եւ կը վերածուին քաղաքականի: Յետոյ նաեւ` ռազմավարականի: Յետոյ նոյնիսկ գոյութենականի: Անոնք կը ստեղծեն մագնիսականութեան հզօր դաշտեր: Շուկան կը վերածեն իսկական ռազմադաշտի: Ալիեւը իր մեծագումար գնումներով ոչ միայն սպառազինեց իր բանակը, այլեւ Ռուսաստանէն գնումի իր գործողութիւններո՛վ իսկ ան պատերազմ մղեց Հայաստանի եւ Արցախի դէմ… Ան իր պատերազմը յաղթանակով պսակեց ռազմական գործողութիւններ սկսելէ շատ առաջ: Ան մեր հացը մեր ձեռքէն խլեց Մոսկուայի մէջ իսկ: Եւ ան ամուր խցեց Մոսկուայի դռները մեր առջեւ:
Պէտք է ենթադրել աւելի՛ն: Այսպիսի սերտակցութիւնը կողմերու միջեւ (այս պարագային` Ալիեւի եւ Մոսկուայի) միշտ ալ կ՛առաջնորդէ յատուկ անձնական յարաբերութիւններու: Պէտք է անվարան ակնկալել, որ առեւտրական յարաբերութիւններուն զուգահեռ` ձեւաւորուած ըլլան շատ յատուկ անձնական շահեր Մոսկուայի establishment-ին եւ Ալիեւի միջեւ: Պէտք է ենթադրել, որ այդ մանուածապատ յարաբերութիւններու խաղին մասնակից եղած ըլլան նաեւ Թուրքիան եւ Իսրայէլը: Պէտք չէ անհաւանական համարել, որ բոլորովին անձնական հողի վրայ օֆշորային հաշիւներու մեծ պարարտացումներ տեղի ունեցած ըլլան եւ ռուսեւազրպէյճանական յարաբերութիւնները տարած` բոլորովին նոր մակարդակներու: Այս մասին յստակ տեղեկութիւններ չկան, եւ անոնք առայժմ կը պատկանին վարկածային ոլորտին: Բայց այդ ենթաշխարհը անվիճելիօրէն գոյութիւն ունի մեր ներկայ աշխարհակարգին մէջ, եւ ուր կը ճշդուին շատ մը ճակատագրեր: Ներառեա՛լ` մերը: Հետեւաբար որեւէ երկրի յաջողութեան բանալին պէտք է փնտռել ոչ միայն տեսանելի աշխարհին մէջ, այլ նաեւ` այդ իրականութիւնը սնուցանող ենթաշխարհներուն:
Մէկ բան յստակ է: Ալիեւ իր յաղթանակը «գնեց» Մոսկուայէն, երբ 44-օրեայ պատերազմը դեռ չէր իսկ սկսած: Եւ յստակօրէն տեղի ունեցաւ ալիեւեան չարաշուք հրաշքը հազարաւոր հայ զինուորներու նահատակման գնով… ՄԵՐ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿԻՑԸ` ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ, ՅԱՆԿԱՐԾ ԴԱԴՐԵՑԱՒ ԳՈՐԾԵԼԷ` ԻՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԵՐԱԳՈՅՆ ՇԱՀԵՐԷՆ ՄՂՈՒԱԾ: ՓՈԽԱՐԷՆԸ` ԳՈՐԾԵՑ ԱՅՍՕՐ ԱՅԴ ՇԱՀԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆՈՂ ՈՒԺԻՆ` ՄՈՍԿՈՒԱՅԻ ESTABLISHMENT-Ի ՇԱՀԱՏԻՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՕՆԸ, ԲԱՅՑ ԱՅԼԵՒՍ` ԱԼԻԵՒԻ ՀԵՏ ԱՌԵՒՏՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՋ ՊԱՐՏԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԷՆ ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԱԾ:
Մենք պարտուեցանք ոչ թէ Ալիեւի ռազմական գերակայութեան դիմաց, այլ` ռուս մեծապետական համակարգի ներքին երկուութեանց ՈՐՊԷՍ ՀԵՏԵՒԱՆՔ: Մոսկուա որոշեց չմիջամտել պատերազմի առաջին տասը օրերու ընթացքին եւ գիտակցաբար թոյլ տուաւ, որ մենք ընկղմինք: Ասիկա կարելի չէ բացատրել միայն փաշինեանական իշխանութեան ապիկարութիւններով: Իր ռազմավարական շահերով առաջնորդուող Ռուսաստանը անպայման պիտի միջամտէր եւ զսպէր Ալիեւի յառաջխաղացքը… Այսպէս Է, որ պիտի գործէր ռուս մեծապետական մեքենան: Այսպէս չգործեց: Այս բանը պէտք է յստակ եւ տրամաբանական բացատրութիւն ստանայ:
Մենք կորսնցուցինք լինելիութեան երաշխիք հանդիսացող բոլոր մեր ռազմավարական դիրքերը, որոնք գոյաւորուած էին աւելի քան երեսուն տարիներու արիւնով, քրտինքով եւ հանճարով: Անոնք գոյաւորուած էին երեսուն եւ աւելի տարիներու ռուս-հայկական ռազմավարական դաշինքով: Մոսկուան թոյլ տուաւ, որ մեր անվտանգութեան համակարգը փոշիանայ: Այդ համակարգը որքան հայկական, նոյնքան եւ ռուսական ռազմավարական շահերու խարիսխն էր տարածաշրջանին մէջ: Մենք փուլ եկանք որպէս պետականութիւն Մոսկուայի իսկ ուշադիր աչքերուն առջեւ եւ Մոսկուայի նախագիտութեա՛մբ: Գործնականօրէն Մոսկուան գործեց մեր եւ իր թշնամիի դիրքերէն: Ասիկա մերկ փաստն է: Մենք տեղեակ չենք, թէ ի՛նչ քննարկումներ տեղի ունեցան Մոսկուայի քուլիսներու ետին այդ օրերուն: Կա՞ր բանավէճ: Կա՞ր soul searching: Գիտենք մէկ բան: Հայ-ռուսական ռազմավարական դաշինքը իր փոխադարձ պիտանիութեան փորձաքննութիւնը չկրցաւ անցընել: Այսինքն գործնականօրէն ան դադրեցաւ գոյութիւն ունենալէ հայ պետականութեան կեանքի ամէնէն ճակատագրական վայրկեանին: Ինչո՞ւ: Մեզի կը պակսէր դոյզն նախատեղեկանքն (intelligence) իսկ իրերու դրութեան մասին: Պատերազմի նախօրեակին Ալիեւ եւ Մոսկուա քաջ գիտէին, թէ ի՛նչ տեղի կ՛ունենար, իսկ մենք կը գործէինք ամբողջական անտեղեակութեան պայմաններու մէջ: Եթէ ոչ ուրիշ բանի, այս աններելի մեղքին իսկ համար պայման է, որ փաշինեանական իշխանութիւնը պաշտօնանկութեան ենթարկուի եւ բերուի հանրային հաշուետուութեան:
Այսօր յանկարծ Հայաստանի իշխանութիւնները համարձակութիւնը ունին Արեւմուտքը բերելու տարածաշրջանէն ներս որպէս ռազմավարական գործընկեր` արհամարհելով հայ-ռուսական յարաբերութիւններու վաղուց հաստատուած կանոնակարգը: Ասիկա ցուցանիշն իսկ է այն փաստին, որ Մոսկուայի կրաւորականութիւնը Կովկասի ռազմաբեմին վրայ դաշտը թողած է անտէր Արեւմուտքի եւ Թուրքիոյ առջեւ: Մոսկուա իր քաղաքականութեամբ հնարաւոր դարձուցած է ուժային պարապութեան (power vacuum) մը ստեղծումը Կովկասի մէջ, որմէ ներս համարձակօրէն կը քալեն Արեւմուտքը, Իսրայէլն ու Թուրքիան եւ ի վերջոյ` փանթուրքիզմը:
Բոլոր վերլուծումները ցոյց կու տան, որ Արեւմուտքի շահագրգռութեան կիզակէտը տարածաշրջանին մէջ Հայաստանը չէ, Իրա՛նն է: Հայաստանը կոչուած է ծառայելու որպէս այդ քաղաքականութեան գործիքը: Արեւմուտքը վաղուց ընտրած է այս ուղին եւ այդ մէկը այսօր ենթակայ չէ փոփոխութեան: Եթէ Արեւմուտքը յանկարծ յաջողի իրականութեան վերածել իր առաջադրութիւնները Կովկասի մէջ, Ռուսաստանը կը չէզոքացուի տարածաշրջանի բեմին վրայ, Իրանը կ՛իյնայ քաոսի մէջ, եւ թուրքեւազրպէյճանական ուժը կը տիրապետէ Կովկասին: Եւ Վրաստանն ու Հայաստանը կը մնան Թուրքիոյ քմահաճոյքին: Պարզ չէ՞, թէ ինչպիսի՛ աղէտ է ռուսական ուժի լուծարումը Կովկասի բեմէն: Աղէտ` առաջին հերթին Հայաստանի, Արցախի եւ հայութեան համար:
Գաղտնիք չէ, որ Արեւմուտքը կը վարէ Ռուսաստանը տկարացնելու քաղաքականութիւն կասպեան տարածաշրջանին մէջ: Բայց ան միշտ եղած է այդ դիրքերուն վրայ եւ պիտի շարունակէ ըլլալ: Այստեղ նորութիւն մի փնտռէք: Եւ Մոսկուա միշտ ալ կրցած է առանց դժուարութեան քաշել իր կարմիր գիծերը եւ հաւասարակշռութիւնը (միշտ ի նպաստ Ռուսաստանի) հաստատել` Կովկասը պահելով իր ազդեցութեան ծիրին մէջ` որպէս աշխարհաքաղաքական տիրոյթ: Ի՞նչ փոխուեցաւ յանկարծ, որ Ռուսաստանը մղուի իր ներկայ կրաւորականութեան: Ինչո՞ւ յանկարծ նախագահ Փութին անհրաժեշտ համարեց համաձայնագիր ստորագրելու Ալիեւի հետ (23 փետրուար 2022)` պարտաւորուելով, որ Կովկասի հետ առնչուող խնդիրներու պարագային Ռուսաստան պիտի առաջնորդուի Ազրպէյճանի գերագոյն շահերով:
Պարզ է, որ այս կնճռոտ կացութեան մէջ մենք` որպէս անկախ պետականութիւն, իրաւունք չունինք պարտուողի անպատիւ դիրքերէն գործելու եւ այս քաոսային պայմաններուն ենթարկելու մեր երկիրն ու մեր ժողովուրդը: (Ա) Մենք իրաւունք չունինք Փաշինեանի պարտութեան համակարգը պահելու իշխանութեան դիրքերուն վրայ: Այդ համակարգը վիշիական է իր բնոյթով եւ պէտք է դուրս դրուի ամէն գնով: ՊԷՏՔ Է ԴՈՒՐՍ ԴՐՈՒԻ ԱՅՍՕՐ ԻՍԿ: (Բ) Մենք իրաւունք չունինք հանդուրժելու թշնամիի ուժերու ներկայութիւնը մեր հողին վրայ: Թշնամին պէտք է գիտնայ, որ իր զինուորներու կրունկները ՀՀ սահմաններէն ներս պիտի պատժուին ամէնէն դաժան ձեւով: (Գ) Թշնամին պէտք է գիտնայ, որ Արցախի անկախութիւնը ենթակայ չէ սակարկութեան եւ իր կողմէ պարտադրուած ներկայ շրջափակումը անպայման պիտի արժանանայ համապատասխան հակադարձութեան: ԱՌԱՒԵ՛Լ: Թշնամին պէտք է յստակօրէն գիտնայ, որ Շուշին, Հադրութը, Քարվաճառը, Լաչինը եւ միւս գրաւեալ տարածքները կը պատկանին հայ պետականութեան հողային ամբողջականութեան: (Դ) Մենք իրաւունք չունինք ձգձգելու հայկական ռազմուժի վերականգնման հրամայական ծրագիրը: (Ե) Եւ հայ քաղաքական միտքը պիտի ընդունի, որ մենք իրաւունք չունինք Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւններու ոլորտը յանձնելու թշնամիի տնօրինութեան:
Այսօրուան մեր մեծագոյն մարտահրաւէրն է վերականգնել Հայաստան-Ռուսաստան գործընկերութիւնը իր արժանապատիւ չափանիշներով: Այո՛, այս բոլորէն ետք տակաւին մենք պարտաւորուած ենք Մոսկուան ընտրելու որպէս մեր կենսական շահերու կիզակէտը… Մեր գործն է Մոսկուան վերստին «խլել» թշնամիին ճանկերէն եւ մեր բաժինը ապահովել Մոսկուայի ուժականութիւններէն: Ի վերջոյ պիտի հասկնանք, որ Ռուսաստանը ո՛չ մեր թշնամին է, ո՛չ ալ` մեր բարեկամը: Ռուսաստանը մեր կենսական զէնքն է, եւ մեր պարտաւորութիւնն է այդ զէնքը ձեռք բերել ամէն գնով: Մենք իրաւունք չունինք Մոսկուան զիջելու Ալիեւին: Եւ այսօր այս հարցը դրուած է մեր առջեւ իր վախճանական բացարձակով:
ՄԵՆՔ «ԹԱՆԿ ՀԱՃՈՅՔ»-Ը ՉՈՒՆԻՆՔ ԸՍԵԼՈՒ, ՈՐ ԱՅԴ ՄԷԿԸ ԱՆԿԱՐԵԼԻ Է ԱՅԼԵՒՍ: ՄԵՆՔ ՊԱՐՏԱՒՈՐՈՒԱԾ ԵՆՔ ԳՏՆԵԼՈՒ ԱՅՆ ԼԾԱԿՆԵՐԸ, ԱՅՆ ԳԵՐՈՒԺԸ, ԱՅՆ LEVERAGE-Ը, ԱՅՆ ԵՐԿԱԹԵԱՅ ՇԵՐԵ՛ՓԸ, ՈՐ ԿԸ ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏԷ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՀԱՒԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԹԻՒՆԸ` ԿՈՎԿԱՍԻ ՈՒԺԱՅԻՆ ԱՂԻՒՍԱԿԻՆ ՄԷՋ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՂՄԸ ԴՆԵԼՈՎ ԲԱՆԱԿՑՈՂԻ ԱՌՈՂՋ ԵՒ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ԴԻՐՔԵՐՈՒՆ ՎՐԱՅ: ՆԺԱՐԻ ՎՐԱՅ Է ՈՉ ՄԻԱՅՆ ՀԱՅ ԱՆԿԱԽ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ, ԱՅԼ` ՇԱ՛Տ ԱՒԵԼԻՆ: ՆԺԱՐԻ ՎՐԱՅ Է ՄԵՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՒԱՔԱԿԱՆ ԳՈՅՈՒԹԻՒՆԸ: ԵԹԷ ԱԶԳԻՆ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ Ի ՎԻՃԱԿԻ ՉԷ ԸՍՏ ԱՐԺԱՆՒՈՅՆ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆ ՏԱԼՈՒ ԱՅՍ ՕՐՀԱՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻՆ, ՌԱՀՎԻՐԱՆԵՐՆ ԵՆ (ԵՒ ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՐԹԻՆ` ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ), ՈՐՈՆՔ ԱՆՅԱՊԱՂ ՊԻՏԻ ԻՋՆԵՆ ԱՍՊԱՐԷԶ` ՄԵՐ ՆԱՒԸ ԻՐ ՆԵՐԿԱՅ ՃԱՀԻՃԷՆ ԴՈՒՐՍ ԲԵՐԵԼՈՒ ԵՒ ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԵՐ ՏԵՂԸ ԱՇԽԱՐԱՀԱԿԱՐԳԻ ԱՅՍ ԱԿԱՆՈՒԱԾ ԴԱՇՏԻՆ ՄԷՋ:
ԵԿԱԾ Է ԺԱՄԸ ԳՈՐԾԵԼՈՒ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ ԽԱԽՏԵԼՈՒ ԿՈՉՈՒԱԾ ԶԷՆՔԵՐՈՎ: ԿՈՎԿԱՍԸ ԹՇՆԱՄԻԻՆ ՅԱՆՁՆՈՒԱԾ ՏԵՍՆԵԼՈՒ ԳԱՂԱՓԱՐԸ ԲԱՑԱՌՈՒԱԾ Է: ԲՈԼՈՐ ԱՆՈՆՔ, ՈՐՈՆՔ ԱՅԴ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐՆ ԵՆ ՏԱՐԱԾԱԱՇՐՋԱՆԻՆ ՄԷՋ, ԻՆՔՆԱԲԵՐԱԲԱՐ ԿԸ ԳՏՆՈՒԻՆ ԹՇՆԱՄԻԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ: ՄԵԾԱՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՀԱՍՏԱՏԱԾ «ՈՂՋՄՏՈՒԹԵԱՆ» ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ ԱՅՍՕՐ ՓԱԿՈՒՂԱՅԻՆ ԵՆ ՄԵԶԻ ՀԱՄԱՐ ԵՒ ԱՆՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱ՛Ն` ՆԵՐԿԱՅ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ: ՌԱՀՎԻՐԱՆԵՐԸ ՊԻՏԻ ԳՈՐԾԵՆ ՓԱԿՈՒՂԻՆԵՐԸ ՊԱՅԹԵՑՆՈՂ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹԵԱՄԲ ԵՒ ԿԱՐՈՂԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՎ: ԿԸ ԳՏՆՈՒԻՆՔ ՆՈՐ ՎԵՐԵԼՔ ՁԵՒԱՒՈՐԵԼՈՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐԻՆ ԱՌՋԵՒ ԿԵՆԱՑ ՄԱՀՈՒ ԴԱՏԱՎՃԻՌՈՎ:
11 մարտ 2023
