Անդրադարձ. Հայաստանի Ձիերը, Ձիաւոր Հերոսները, Հեծելազօրը Եւ Յաղթանակները – Ի. – Aztag Daily – Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Նախորդ` ԺԹ. մասը աւարտեցինք մեր առաջին նախահայրերէն հուրրի` ձիերու մասնագէտ Քիքքուլիի, որ ճանչցուած է իբրեւ «Միտաննիներու երկրէն վարպետ ձի մարզող», այսինքն` Հայաստանէն, մարտակառքի ձիեր մարզելու եւ խնամելու ՔԱ շուրջ 1345-ին գրած ուղեցոյցէն, օրերու վրայ երկարող մարզումի եւ սնունդի մանրամասն վարժութիւնը մինչեւ 34-րդ օրը (1): Ստորեւ` ուսուցման մինչեւ 75-րդ օր շարունակութիւնը:

«Օր 38. Առաւօտուն ձին լողացնել, ապա` 10 քմ քալեցնել: Ցերեկին ո՛չ ուտելիք, ո՛չ ալ ջուր տալ: Երեկոյեան 400 մեթր քալեցնել: Գիշերը խոտով եւ յարդով կերակրել: 9 օր կրկնել այս վարժութիւնը:

1. Ձիերու խնամքի եւ ջուր խմելու քանդակ, հիւսիսային Միջագետք, ՔԱ 883-859: 2. Խեթական քանդակ, ձիով մարտակառքի կազմածքի քննութիւն, կամ նորոգութիւն:

Ամբողջապէս մարզուած ձին.

Օր 48. Ամբողջ օրը ոտքի պահել, մէկ ձեռք խոտ տալ կէսօրին, երեկոյեան 2,5 քմ քալեցնել, գիշերը ջուր եւ խոտ տալ:
Օր 49. Քալեցնել 2,5 քմ, ապա` լողացնել:
Օր 50. Քալեցնել 15 քմ, վազեցնել 800 մեթր, գիշերը խոտ տալ:
Օր 60. Քալեցնել 1800 մեթր, վազեցնել (?) մեթր, գիշերը խոտ կերցնել: 9 օր կրկնել այս վարժութիւնը:
Օր 61. Առաւօտուն քալեցնել 3400 մեթր, երեկոյեան քալեցնել 3400 մեթր, վազեցնել 400 մեթր:
Օր 62. Առաւօտուն քալեցնել 3400 մեթր, վազեցնել 400 մեթր: Լուալ, 3 անգամ լողացնել: 35 լիթր կեղեւով խաշած գարի կերակրել, գիշերը խոտ տալ:
Օր 63. Քալեցնել 16 քմ, վազեցնել 400 մեթր: 9 օր կրկնել: Հինգերորդ երեկոյեան տաք ջուրով լուալ ձին:
Օր 73. Առաւօտուն երկու ձեռք կեղեւով գարի տալ: Քալեցնել 2 քմ, երեկոյեան 400 մեթր վազեցնել:
Օր 75. Առաւօտուն քալեցնել 3400 մեթր, ապա` վազեցնել 600 մեթր: Լուալ, լողացնել 5 անգամ եւ իւրաքանչիւր լողէն ետք խոտ կերցնել: Գիշերը կեղեւով խաշած ընդեղէն (գարի, վարսակ եւ այլն) կերցնել»:

Ինչպէս կը տեսնենք, ՔԱ երկրորդ հազարամեակին, 3400 տարի առաջ, մարտակառքի յատուկ ձիեր խնամելու ցարդ ամենահին, այսքան մանրամասն դասագիրք պատրաստելը հարիւրաւոր տարիներ մարտակառք ունեցած ըլլալու աւանդութիւն եւ փորձառութիւն կ՛ենթադրէ: Այս իրողութիւնը Հայկական Լեռնաշխարհը ձիերու եւ մարտակառքերու բնօրրանը ըլլալու քանիերորդ փաստը կը հաստատէ:

3. Երկձի մարտակառք: 4. Քառաձի մարտակառք:

«Հուրրիները իրենց լեզուն ունէին եւ միտաննիները պարզապէս հուրրի բարբառ մը կը խօսէին: Անոնք Հայաստանի մէջ կ՛ապրէին, խեթերու կայսրութեան արեւելքը, Մերձաւոր Արեւելքի եւ Միջագետքի հիւսիսը, նաեւ անոնք խառնուեցան այլ ժողովուրդներու հետ` Ասորեստանի, Բաբելոնի, Սուրիոյ եւ Պաղեստինի մէջ»: Կը գրէ «Ասպետութեան գործերը» (The Works of Chivalry) գիրքի հեղինակ Ճիովաննի Պաթիստա Թոմասինի (Giovanni Battista Tomassini) (2), Քիքքուլիի մասին գրած գլուխին մէջ: Վերջապէս, համացանցին մէջ եւ գիտական գրականութեան մէջ բազմաթիւ են Քիքքուլիի մասին գրուած նիւթերը` իբրեւ ամենահին եւ առաջին այսպիսի ուղեցոյց պատրաստողի:

Ձիերու խնամքին մասին հայկական մատենագրութիւնը` գրաւոր գիտութիւնը շարունակուած է եւ փոխանցուած` դարէ դար: Յօդուածաշարքիս Ա. մասին մէջ անդրադարձած էինք ձիերու յատուկ միջնադարեան բժշկական, Սիսի մէջ 1295-1298-ին գրուած հայերէն ձեռագիր գիրքին մասին: «Ձիական գիտութիւն» (Equine science) գիրքին համար 2020-ին «Միջնադարեան ձիերու բժշկութիւն Հայաստանէն» (Medieval Equine Medicine from Armenia) խորագիրով ծաւալուն յօդուած մը գրած է աւստրիացի փրոֆ. դոկտ. Եասմին Տամ Թրակութ, որ հայագէտ, լեզուագէտ եւ ձիաբան է ու Սալզպուրկ համալսարանի Հայագիտական կաճառի տնօրէնը (Jasmine Dum-Tragut, Armenologist-Linguist-Hippologist, University of Salzburg; Head of the Department for Armenian Studies) (3), (4), որուն աշխատութեան պիտի անդրադառնանք յաջորդիւ:

Հուրրիներուն դէպի հարաւ ազդեցութեան եւ տարածուելուն մասին 1983-ին Մարի-Լուիզ Մասելլ (Mary-Louise Mussell) «Պաղեստինի ուշ պրոնզէ դարու (ՔԱ 1500-1200) գլանաձեւ կնիքները ցոյց կու տան հուրրիներուն ազդեցութիւնը» (The Cylinder Seals of Late Bronze Age Palestine as Indicators of Hurrian Influence») խորագիրով 202 էջ աւարտաճառ ներկայացուցած է Ամերիկայի Ուիլֆրիտ Լորիէ (Wilfrid Laurier) համալսարանին մէջ (5): Վերջաւորութեան հուրրի ազդեցութեան 47 կնիքներու գծագրութիւններ ներկայացուցած է, որոնցմէ մէկուն վրայ երեք ձիեր կան, տես` նկար 5: Մասելլ կը նշէ, որ կարգ մը կնիքներ կրնան ՔԱ 16-րդ դարուն պատկանիլ:

Այս ուսումնասիրութեան մէջ, ստորեւ, այլ հետաքրքրական յայտնութիւն մը եւս կը գտնենք. Պաղեստինի Թել Կեզեր հնավայրին մէջ գտնուած 5 կնիքներէն երկուքին, երկրորդ օղակին` տողին սեպագիր հուրրիերէն գրութիւնը, հնագէտ Փեթրի (William Petrie, 1853-1942) այսպէս թարգմանած է. «Սեթին սիրեցեալ` ձիերու հոգատար Արան, շնորհուած է յաւիտենական կեանքով» («The keeper of the horses, beloved of Set, Ara, endowed with eternal life»): Աւելի տեղեկութիւն չկայ, սակայն կարելի է տեսնել հուրրի-հայ Արա եւ ձի կապերը:

5. Պաղեստինի մէջ պեղուած գլանաձեւ հուրրիական կնիք մը, ուր կ՛երեւին 3 ձիեր, ՔԱ 16-րդ դար: 6. Իբրեւ նմուշ` հօրմէս մնացած բաբելոնական գլանաձեւ կնիք մը` 1,7 սմ տրամագիծով եւ 2,5 սմ երկարութեամբ, նստած թագուհիին նուէրներ կը բերեն, հաւանաբար` ՔԱ շուրջ 1800:

Ալեքսանտր Վարպետեանը նաեւ, Կատնայի մասին (պաղեստինեան նախնադարեան քաղաք, այժմ` Սուրիոյ մէջ հնավայր) ծաւալուն յօդուածին մէջ կը նշէ հուրրիներուն ներկայութիւնը Պաղեստինի մէջ (6):

Յօդուածաշարքիս ԺԸ. (7) եւ ԺԹ. (1) մասերուն մէջ ներկայացուեցաւ ցարդ աշխարհի ամենահին վերծանուած երաժշտութիւնը` հուրրիներուն պատկանող, որ հայկական շարական կը յիշեցնէ (8) եւ հուրրի-հայ պորտակապը կը փաստէ: Գոհացուցիչ զուգադիպութիւն մըն էր, որ նոյն օրերուն «Ազդակ»-ի 23 սեպտեմբեր 2022-ի առցանց 52-րդ լսարանին նիւթն էր «Պետրոս Պիանքինի եւ Ս. Ղազար. իտալացի «կտրիճ երաժիշտը» եւ իր սիրած «վսեմ ու երկնային եղանակները»: Օրուան դասախօսն էր Փրակայի Կարոլեան համալսարանի երաժշտական համոյթներու երաժշտապետ փրոֆ. Հայկ Իւթիւճեան, որուն մասնագիտութիւններէն են հայկական եկեղեցական շարականները:

Առիթը շատ յարմար նկատելով, հարցումներու յատկացուած բաժինին մէջ, լսարանին բոլոր մասնակիցներուն այս 4 հազար տարուան շարականին կապը (Link) ղրկեցի, որ մտիկ ընեն, եւ դասախօսին հարց տուի, թէ արդեօք լսած է այս շարականը եւ ի՞նչ է իր կարծիքը մեր շարականներուն հետ ատոր առնչութեան մասին (9): Ան ըսաւ, որ ատկէ տեղեակ չէ եւ այլ առիթով կ՛ուսումնասիրէ: Սակայն ուրախալի էր, որ մասնակիցներէն Արամ Մկրտչեանը, Գերմանիայէն, յայտնեց, որ ինք տեղեակ է եւ այդ երաժշտութիւնը թարգմանած է հայերէնի: Ան ըսաւ. «Հուրրիական երաժշտութեան հետ կապուած` ես ձեզ վստահեցնում եմ, որ դուք գործ ունէք հայկական արմատների հետ: Հուրրիական այդ երգին բառերը պատիւը ունեցած եմ հայերէնի թարգմանելու: Բացարձակապէս գործ ունենք հայկական տաղաչափութեան եւ հայկական մտածողութեան հետ»: Դժբախտաբար կարելի չեղաւ իրեն հետ կապ հաստատել (կապը կարելի է «Զում» առցանց ժողովին ընթացքին միայն) մանրամասնութիւններ իմանալու համար, թէ ի՛նչ էր եւ ո՛ւր կարելի էր գտնել իր թարգմանածը եւ աւելի մանրամասն կարծիքը ունենալ այս շարականին մասին ընդհանրապէս: Այս բաժինին` 57-րդ վայրկեանին տեսանիւթը այստեղ է (10):

Միջանկեալ, այլ յօդուածով մը, Արամ Մկրտչեան «Հայ արիներ» պարբերականի 20 մայիս 2011-ի թիւին մէջ կը գրէ. «Երբ Եգիպտոսից հիքսոսները` այսինքն հուրրիները հեռացան…» (11): Հիքսոսներուն Հայկական Լեռնաշխարհէն ծագումին մասին արդէն անդրադարձանք ԺԴ., ԺԵ., ԺԶ., ԺԷ. եւ ԺԸ. մասերուն մէջ:

7. Հայր Ջամուրլեան եւ Վիթթորիա Արմելլինա եւ ՔԱ 3000-ի զառիկ-պրոնզէ դաշոյնը: 8. Պաղեստինի Թել Կեզերի հնավայրերէն:

Կրկին շեղելով մեր նիւթէն` մէջբերում մը եւս: Հայկական Լեռնաշխարհը` իբրեւ ռազմական գիտութեան եւ արտադրութեան աղբիւր, ցարդ ներկայացուած փաստերուն կ՛աւելնայ հետեւեալը. 28 փետրուար 2020-ին Վենետիկի համալսարանի կայքէջը կը յայտնէր, որ Վենետիկի Մխիթարեան Ս. Ղազար համալիր այցելող հնագիտութեան դոկտորայի ուսանողուհի Վիթթորիա Տալ Արմելլինա (Vittoria Dall’Armellina), վերը` նկար 7, տեսնելով թանգարանին մէջ իբրեւ միջնադարեան` սխալ թուականով ցուցադրուած դաշոյնը, կը կասկածի դաշոյնը նշուած թուականին ճշգրտութեանը: Ուստի, սուրը տարրալուծարանային քննութեան ենթարկելէ ետք, կը փաստէ, որ ատիկա ՔԱ շուրջ 3000 թուականին զառիկ-պրոնզէ (Arsenical bronze) ձուլուած է Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, Եփրատ գետին եւ Սեւ ծովուն միջեւ վայր մը եւ ցարդ աշխարհի ամենահին դաշոյններէն է, հաւանաբար ցարդ յայտնաբերուած աշխարհի ամենահին դաշոյնն է այդ: Այս մասին աւելի մանրամասն յօդուածը` այստեղ (12):

9. Լեզուագէտ Հրաչիկ Յակոբջանեան` «Բացայայտում» հեռատեսիլի յայտագիրէն: 10. Հայկական Լեռնաշխարհի ձիերը:

Այս յօդուածաշարքիս նպատակներէն մէկն է տէր կանգնիլ մեր հայոց իսկական պատմութեան եւ բացայայտել խեղաթիւրողները` օտար եւ երբեմն նոյնիսկ հայ, արդի գիտական միջոցներով եւ հին ու նոր օտար աղբիւրներով: Այսպիսի նիւթով մը կ՛աւարտենք այս յօդուածը.

«Բացայայտում» հեռատեսիլի յայտագիրի 7 նոյեմբեր 2022-ի հիւրն էր լեզուաբան, բանաւոր գիտութեան թեկնածու, Բրիւսովի անուան լեզուահասարակագիտական համալսարանի դասախօս Հրաչիկ Յակոբջանեանը: Հայերէնի, հայերէնագիտութեան, եւ ընդհանրապէս հայոց պատմութեան` քաղաքական նպատակներով աշխարհի կարգ մը «գիտական» շրջանակներուն դաւադրութեան դէմ, հայերէնի խնդիրի լեզուաբանական ճիւղի, պատմական իրողութիւններուն մասին ըսաւ. «Գիտութեամբ պէտք է վերականգնենք մեր ժողովուրդին ստեղծած միտքը, փառքը եւ հմայքը», զրոյցը դիտել այստեղ (13):

14 դեկտեմբեր 2022
(Շար. 20/21)

haroutchekijian.wordpress.com