Պատրաստեց` ՔՐԻՍՏ ԽՐՈՅԵԱՆ
Էկզեման սովորաբար կը յառաջացնէ մորթի մեծ տարածքներու բորբոքում, քերուըտուք եւ կարմրութիւն: էկզեմայի քանի մը տարբեր տեսակներ կան, որոնցմէ են` անսովոր էկզեման (atopic eczema), շփման մորթատապը (contact dermatitis) եւ սկաւառակաձեւ էկզեման (discoid eczema):
Էկզեման մաշկի տարածուած հիւանդութիւն մըն է, որ Միացեալ Նահանգներու մէջ կ՛ախտաճանաչուի աւելի քան 30 միլիոն մարդու մօտ: Ընդհանուր առմամբ, էկզեման կրնայ ազդել մաշկի վրայ յառաջացնելով`
- Գոց գոյնի բիծեր
- Կոշտ, թեփոտ կամ կաշիէ բիծեր
- Ուռեցք
- Կեղեւաւորում եւ մզոց (oozing)
Էկզեման վարակիչ չէ, այսինքն մարդը չի կրնար զայն ուրիշէ մը առնել կամ փոխանցել ուրիշին:
Այս յօդուածով պիտի անդրադառնանք էկզեմայի ամենատարածուած վեց տարբեր տեսակներուն, անոնց ախտանիշներուն եւ պատճառներուն մասին: Պիտի խօսինք նաեւ ախտորոշման, բուժման եւ կանխարգիլման մասին:
Անսովոր Էկզեմա (atopic eczema)
Անսովոր մորթատապը կամ անսովոր էկզեմայի ամենատարածուած տեսակն է:
Ախտանիշները յաճախ կը դրսեւորուին մանկութեան տարիներուն եւ կրնան տատանիլ մեղմէն մինչեւ ծանր աստիճան: Աւելի հաւանական է, որ երեխան զարգացնէ անսովոր մորթատապ, եթէ անոր ծնողներէն մէկը ունեցած է զայն անցեալին:
Անսովոր մորթատապով երեխաները սովորաբար սնունդի նկատմամբ զգայունութեան մեծ վտանգ կ՛ունենան: Աւելի հաւանական է նաեւ, որ անոնք զարգացնեն ազմա եւ բեղմնափոշիի գերզգայնութիւն (ալերժի):
Անսովոր մորթատապը հակում ունի յառաջացնելու չոր մաշկի բիծեր, որոնք կրնան քերուըտուք յառաջացնել, կարմրիլ եւ բորբոքիլ: Այս բիծերը յաճախ կը յայտնուին արմուկներու եւ ծունկերու ծալքերուն մէջ, ինչպէս նաեւ դէմքի, վիզի եւ դաստակներու վրայ:
Բիծերը քերթելը կրնայ աւելցնել քերուըտուքը եւ մաշկէն կրնայ հեղուկ դուրս մզիլ: Ժամանակի ընթացքին կրկնապէս քերելը կամ կնճռելը կրնայ մաշկը կարծրացնել: Այս մէկը յայտնի է որպէս lichen simplex chronicus (LSC):
Անսովոր մորթատապով մարդիկ սովորաբար կ՛ունենան բռնկումներ, երբ էկզեման որոշ ժամանակ կը վատանայ: Այս բռնկումներու հրահրիչներէն են.
- Թեթեւ խոնաւութիւնը, ցուրտ եղանակը եւ ջերմաստիճանի ծայրայեղ փոփոխութիւնները,
- Գրգռիչներ (irritants), ինչպիսիք են` լուացքի դեղերը, օճառները եւ անուշահոտերը,
- Փոշիի ցեցերը,
- Կենդանիներու մազերն ու թուքը,
- Մաշկի վարակները, ինչպէս` քոսը (scabies),
- Որոշ հիւսուածքները, ինչպէս` բուրդը,
- Հորմոնային փոփոխութիւնները` յաճախ դաշտաններէն առաջ կամ յղիութեան ընթացքին,
- սննդային գերզգայնութիւն:
Շփման Մորթատապ (Contact dermatitis)
Որոշ մարդիկ մաշկային հակազդեցութիւն կ՛ունենան, երբ շփում ունենան որոշակի նիւթերու հետ: Ասիկա յայտնի է որպէս շփման մորթատապ:
Շփման մորթատապի ախտանիշները կրնան ներառել.-
- Չոր, կարմիր եւ քերուըտուն մորթ, որ այրելու զգացում մը կու տայ,
- Փշտիկներ,
- Եղնջացան (hives). ցանի տեսակ մը, որ բաղկացած է փոքր ու կարմիր փշտիկներէ:
Անսովոր մորթատապէ տառապող անձը շփման մորթատապի յառաջացման վտանգ կ՛ունենայ:
Շփման մորթատապի երկու տեսակ կայ.
Գրգռիչի շփման մորթատապ (Irritant contact dermatitis)
Գրգռիչի շփման մորթատապը կրնայ յառաջանալ մաշկը գրգռող նիւթի յաճախակի ազդեցութենէն, օրինակ`
- Թթուները եւ կալաղները (alkalis),
- Հագուստեղէնի փափկեցնող դեղերը,
- Լուացքի ծանր դեղերը,
- Լուծիչները,
- Մազերու ներկերը,
- Մոլախոտ մաքրողները,
- Կրաղիւսը,
- Որոշ շամփուներ,
Մարդիկ, որոնք պարբերաբար կ՛օգտագործեն կամ կ՛աշխատին այդ նիւթերուն հետ, ունին շփման մորթատապի զարգացման աւելի մեծ վտանգ:
Գերզգայնութեան շփման մորթատապ
Գերզգայնութեան շփման մորթատապը տեղի կ՛ունենայ, երբ մարդու դիմադրականութեան համակարգը կ՛արձագանգէ որոշակի նիւթի մը, որ յայտնի է որպէս ալերժեն:
Մարդը կրնայ չարձագանգել ալերժենին, երբ առաջին անգամ կը շփուի անոր հետ: Այնուամենայնիւ, երբ անոնց մօտ գերզգայնութիւն յառաջանայ, անոնք սովորաբար այդ մէկը կ՛ունենան ամբողջ կեանքի ընթացքին:
Հնարաւոր գերզգայնութիւններէն են.-
- Սոսինձներն ու խէժերը,
- Բուսակաթն (latex) ու ձգախէժը (rubber),
- Որոշ դեղատեսակներ, ինչպիսիք են մաշկային եւ բեր նի ճամբով սպառող հակակենսայինները,
- Կերպասեղէնն ու հագուստի ներկերը,
- Որոշ բոյսեր, ինչպէս` թունաւոր բաղեղը, թունաւոր կաղնին եւ աղտորը (սումաք),
- Դիմահարդարման, եղունգներու քսուքներու, մազերու ներկերու եւ շպարային որոշ այլ բաղադրիչներ
- Որոշ մետաղներ, ինչպիսիք են նիքելն ու քոպալթը:
Պղպջակային Էկզեմա (Dyshidrotic eczema)
Պղպջակային էկզեման կամ pompholyx eczema-ն սովորաբար ի յայտ կու գայ 40 տարեկանէն վար չափահասներու մօտ: Անիկա սովորաբար տեղի կ՛ունենայ ձեռքերու եւ ոտքերու վրայ եւ ունի բնորոշող ախտանիշներ, որոնցմէ են անտանելի քերուըտուքն ու փոքր փշտիկները:
Որոշ պարագաներու, փշտիկները կրնան մեծնալ եւ հեղուկով լեցուիլ: Փշտիկները նոյնպէս կրնան վարակուիլ, եւ այդ մէկը կրնայ պատճառել ցաւ եւ ուռեցք: Անոնք կրնան նաեւ թարախ դուրս տալ:
Փշտիկները սովորաբար կը սպիանան քանի մը շաբթուան ընթացքին: Անկէ ետք մորթը յաճախ կը դառնայ չոր եւ ճաթռտած. բան մը, որ կրնայ յանգիլ մաշկի ցաւոտ ճաքերու (fissures):
Անհասկանալի է, թէ ի՛նչն է պղպջակային էկզեմա յառաջացնողը: Այնուամենայնիւ, անիկա աւելի տարածուած է այն մարդոց մօտ, որոնք ունին`
- Բեղմնափոշիի գերզգայնութեան,
- Անսովոր մորթատապ, կամ անսովոր մորթատապի ընտանեկան պատմութիւն,
- Սնկային մաշկի վարակներ:
Մարդիկ, որոնք կ՛աշխատին որոշակի քիմիական նիւթերով կամ օրուան ընթացքին իրենց ձեռքերը ջուրի մէջ են անընդհատ, նոյնպէս պղպջակային էկզեմայի զարգացման աւելի մեծ վտանգի տակ են:
Այլ հրահրիչներէն են յուզական սթրեսը եւ եղանակի փոփոխութիւնները:
Պղպջակային էկզեման կրնայ սեպուիլ շփման մորթատապի մէկ ձեւ: Պղպջակային էկզեմայով մարդիկ նոյնպէս հակուած են ժամանակ առ ժամանակ բռնկումներ զգալու:
Սկաւառակային էկզեմա (Discoid eczema)
Սկաւառակային կամ հաւկթաձեւ էկզեման ճանչցուած է որպէս քերուըտուք յառաջացնող, կարմրած, ճաթրտած եւ ուռած մաշկի հիւանդութիւն:
Սկաւառակները սովորաբար կը յայտնուին ոտքերու վարի բաժինի, իրանի եւ նախաբազուկներու վրայ: Երբեմն սկաւառակի միջուկը կը սպիանայ` ձգելով կարմիր մաշկի օղակ մը:
Սկաւառակային էկզեման կրնայ յառաջանալ որեւէ տարիքի մարդոց մօտ (նոյնիսկ երեխաներու):
Ինչպէս էկզեմայի այլ տեսակներու պարագային, սկաւառակային էկզեմայի պատճառներն ալ լիովին պարզուած չեն: Այնուամենայնիւ, հրահրող եւ վտանգի յայտնի գործօններէն են.
- Չոր մորթը,
- Մաշկի վէրքերը, ինչպէս այրուածքները,
- Միջատներու խայթոցները,
- Արեան վտիտ հոսքը,
- Ցուրտ կլիման,
- Մաշկի պաքթերիական վարակները,
- Որոշ դեղատեսակներ,
- Զգայունութիւն մետաղներու եւ ֆորմ ալտեհիտի նկատմամբ,
- Անսովոր մորթատապը:
Վարիքոզային էկզեմա
Վարիքոզային էկզեման յայտնի է նաեւ որպէս երակային կամ ձգողական ուժի էկզեմա: Անիկա տարածուած է երակներու լայնացում ունեցող տարեցներու մօտ:
Ծերանալը եւ նուազ գործունեայ ըլլալը կրնայ թուլցնել մարդու ոտքերու երակները: Այս մէկը կրնայ յանգիլ վարիքոզի, եւ նոյնիսկ` վարիքոզային էկզեմայի:
Վարիքոզային էկզեման սովորաբար կ՛ազդէ ոտքերուն ստորին բաժնին վրայ եւ անոր ախտանիշներէն են.
- Այրող ու քերուըտուք յառաջացնող բիծեր կամ փշտիկներ,
- Չոր ու թեփուկաւոր մորթ,
- Մզուն ու կեղեւաւորուած բիծեր,
- Ճաթրտած մաշկ:
Ստորին ոտքի մաշկը կրնայ փխրուն դառնալ, ուստի կարեւոր է խուսափիլ բիծերը եւ ուռերը քերելէ կամ փրցնելէ:
Չորացման էկզեմա (Asteatotic eczema)
Չորացման էկզեման, որ նաեւ կը կոչուի Asteatotic eczema, սովորաբար կը յայտնուի միայն 60 տարեկանէն վեր մարդոց մօտ: Ան կրնայ պայմանաւորուած ըլլալ այն բանով, որ տարիքի հետ մաշկը կը դառնայ աւելի չոր:
Չորացման էկզեման սովորաբար կը յառաջանայ ոտքերու վարի բաժինը, բայց ան կրնայ յայտնուիլ նաեւ մարմնի այլ մասերուն վրայ: Անոր ախտանիշներէն են.
- Ճաթրտած, չոր մաշկ` բնորոշ արտաքինով, որ մարդիկ կը նկարագրեն որպէս «անկանոն սալայատակ»,
- Վարդագոյն կամ կարմիր ճաքեր կամ ակօսներ,
- Մորթի արտաքին պաշտպանիչ բաժինի կորուստ,
- Քերուըտուք եւ ցաւ:
Ինչպէս էկզեմայի այլ տեսակներու պարագային, չորացման էկզեմայի պատճառները անյայտ են, սակայն հրահրող գործոններէն են.
- Չոր ու ցուրտ եղանակը,
- Տաք լոգանքները,
- Օճառները եւ լուացքի այլ դեղերը,
- Մորթի չափէն աւելի մաքրումը,
- Կոշտ անձեռոցով չորցուիլը:
Ախտորոշում եւ բժիշկի դիմում
Էկզեմայի ախտանիշներ ունեցող մարդիկ պէտք է դիմեն բժիշկի կամ մաշկաբանի: Էկզեման կրնայ յառաջացնել նոր գերզգայնութեան, ուստի կարեւոր է որոշել, թէ ի՛նչն է այս հակազդեցութիւնը յառաջացնողը:
Էկզեման կրնայ նաեւ պատճառ դառնալ ստաֆիլոքոքային վարակի եւ լուրջ ազդեցութիւն ունենալ մարդու հոգեկան առողջութեան վրայ: Բժիշկը կրնայ առաջարկել բուժման ծրագիր` ախտանշանները եւ բռնկումները կառավարելու համար:
Էկզեմայի շատ մը տեսակներու պարագային ախտորոշման համար յատուկ քննութիւն չկայ: Բժիշկը սովորաբար պէտք է իմանայ անհատի անձնական եւ ընտանեկան բժշկական պատմութիւնը: Ան նաեւ կը հարցնէ հաւանական գերզգայնութիւններու եւ գրգռիչներու վերջին ազդեցութեան մասին: Կարեւոր է, որ մարդիկ տեղեկացնեն բժիշկը, թէ արդեօ՞ք իրենք ունին բեղմնափոշիի գերզգայնութիւն կամ ազմա:
Բժիշկը կրնայ նաեւ հարցնել.
- Քունի ձեւերը,
- Սթրեսային գործօնները,
- Որեւէ նախկին բուժում` մաշկային հիւանդութիւններու համար,
- Սթերոյիտներու որեւէ տեսակի օգտագործման մասին:
Ցանի ֆիզիքական քննութիւնը կ՛օգնէ բժշկին ախտորոշելու, թէ ո՛ր տեսակի էկզեման է այդ մէկը:
Բժիշկը կրնայ նաեւ կատարել կպչուկի քննութիւն (patch test), որ կը ներառէ մարդու մաշկը հաւանական գրգռիչներ եւ ալերժեններ պարունակող ասեղով ծակումը: կպչուկի քննութիւնը կրնայ որոշել, թէ արդեօ՞ք անհատը շփման մորթատապ ունի, թէ՞ ոչ:
Բուժում
Էկզեմայի ապաքինում չկայ, ուստի բուժումը կը ներառէ ախտանիշներու կառավարում եւ հետագայ բռնկումները կանխելու փորձեր:
Էկզեմայի բուժման որոշ տարբերակներէն են.
- Տամուկցնող կամ փափկացնող միջոցներ` մաշկը խոնաւցնելու եւ քերուըտուքն ու ճաքերը նուազեցնելու համար,
- Սթերոյիտային քսուքներ` ուռեցքը, կարմրութիւնը եւ ցաւը նուազեցնելու համար,
- Հակահիսթամիններ` քերուըտուքը նուազեցնելու համար` յատկապէս գիշերը,
- Calcineurin-ը կանխող քսուքներ, որոնք կ՛օգնեն բորբոքումը նուազեցնելու,
- Անդրամանիշակագոյն շողերու (UV) օգտագործում` բորբոքման դէմ պայքարելու համար,
- Հակակենսայիններ` մաշկի պաքթերիական վարակներու բուժման համար:
Բռնկումներու կանխարգիլում
Այստեղ կը ներկայացնենք որոշ ընդհանուր խորհուրդներ, որոնք կրնան կանխել էկզեմայի բռնկումները.
- Օգտագործել մեղմ օճառներ եւ լուացքի դեղեր,
- Խուսափիլ անուշահոտներէ,
- Լոգանքի համար օգտագործել պաղ ջուր,
- Լուացուելէ ետք մորթը նրբօրէն չորցնել կամ սրբել անձեռոցով,
- Խուսափիլ էկզեմայի բիծերը քերթելէ, որովհետեւ մաշկի վնասումը կրնայ վատթարացնել էկզեման եւ մեծցնել վարակուելու հաւանականութիւնը,
- Յաճախակի եւ կանոնաւոր խոնաւեցում` նուրբ ու իւղով հարուստ քսուքներով,
- Բնական կերպասներէ պատրաստուած հագուստ հագուիլ եւ խուսափիլ նեղ հագուստներէ:
Էկզեմայով տառապող մարդիկ նոյնպէս կ՛օգտուին իրենց բժիշկին կամ մաշկաբանին հետ կապ պահելէ` պարզելու, թէ՛ ինչն է որ կը հրահրէ կամ կը վատթարացնէ իրենց ախտանիշները: Յատուկ հրահրողներէ կամ ալերժեններէ խուսափիլը կրնայ օգնել կանխելու կամ նուազագոյնի հասցնելու բռնկումները:
Աղբիւր` Medical News Today
