Հարցազրոյցը՝ ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆԻ
«Յուսաբեր» հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցաւ եգիպտացի տաղանդաւոր բեմադրիչ Իսամ Նաժիի հետ, որուն «Մոռցուած հայրենիք» ժապաւէնը նախորդող օրերուն ներկայացուեցաւ Երեւանի «Ոսկէ ծիրան» փառատօնի ծիրին մէջ եւ արժանացաւ հարիւրաւոր հանդիսատեսներու ուշադրութեան ու բարձր գնահատանքին:
«ՅՈՒՍԱԲԵՐ».- Ի՞նչ էին զգացումներդ, երբ օդանաւը վայրէջք կատարեց «Զուարթնոց» օդակայան: Մանաւանդ որ այս անգամ ճամպրուկիդ մէջ ունէիր քու հեղինակութեանդ պատկանող «Մոռցուած հայրենիք» ժապաւէնը, որուն թեման անշուշտ արցախեան 44-օրեայ աղէտալի պատերազմն էր:
ԻՍԱՄ ՆԱԺԻ.- Օդակայան վայրէջք կատարած ատեն մտքիս մէջ կար գրած բանաստեղծութիւնս` «Հեռաւոր իմ սէր»: Այս այն բանաստեղծութիւնն է, որով կ՛աւարտի «Մոռցուած հայրենիք» ժապաւէնս: Բանաստեղծութեան մէջ կը խօսիմ սիրուհիիս մասին, որ ինձմէ հեռու է® Ես զինք ամէն տեղ կը տեսնեմ` շուրջս գտնուող մարդոց դէմքերուն վրայ, երեխաներուն բերկրանքին մէջ, զեփիւռին մէջ: Կը տեսնեմ, թէ ինչպէ՛ս կը նուագէ քնքուշ ձեռքերով իր սրբավայրին մէջ: Ինքն է` Հայաստանը, իմ սիրուհիս, որուն արցունքները կը գլորին այտերն ի վար, եւ որ կ՛աղերսէ, որ իր կողքին մէկը գտնէ, քանի որ ան հայրենիքն է, որ մոռցուած է շատերուն կողմէ: Այս հարցումները ուղղած եմ ժապաւէնիս մէջ, որպէսզի գտնեմ պատասխանը, թէ որո՞նք են զինք մոռցողները: Կը զգայի, որ օժիտ բերած եմ սիրուհիիս եւ անոր պիտի նուիրէի ամէն ինչ, որ կ՛ուզէր ինձմէ: Ան իմ հարսս է, ան իմ սիրելիս է եւ այն երկիրն է, որ երբեք արժանի չէ այն ամէն ինչին, որուն կ՛ենթարկուի. եւ պէտք է ըլլայ մէկը, որ կարենայ փոխել այս ամբողջ ընթացքը: Այս բոլոր զգացումները ներսիդիս էին, երբ «Զուարթնոց» օդակայան ժամանեցի:
«Յ.».- Մեր հանդիպումներուն ընթացքին ամէն անգամ կը խօսիս Հայաստանի հողի ուժին մասին: Հողին ուժը, որ միացումն է քաղաքակրթութեան արգանդին եւ արեան: Նկատած եմ, որ քեզի համար ամենակարեւորը հողն է: Ինչո՞ւ: Ի՞նչն է պատճառը:
Ի. Ն.- Եթէ պիտի խօսինք հողին մասին` Հայաստանի պարագային, հողը ամէն ինչ է: Այս չի նշանակեր սակայն, որ այդ երկրին վրայ ապրող անհատին դերը աւելի նուազ է: Ընդհակառակը, մարդն է, որ կ՛իմաստաւորէ եւ արժէք կու տայ հողին: Իսկ հողը` մարդուն կու տայ պատկանելիութիւն: Հայաստանը լոկ հող մը չէ: Ան իմս է, ան աշխարհի պորտն է: Հայաստանի հողին վրայ, ըստ պատմաբաններուն, հին մատենագիրներուն, կեանքը սկսաւ Արարատ լերան ստորոտէն (այս կը տեսնենք ժապաւէնին մէջ): Այս մէկը Աստուածաշունչին մէջ կը գտնենք նաեւ: Բայց պատմական ընդհանուր առումով, այս հողը ունի մեծ նշանակութիւն ոչ միայն հայերուն համար, այլեւ` ամբողջ մարդկութեան: Այստեղէն սկիզբ առաւ նոր աշխարհը, կամ այստեղէն վերածնաւ աշխարհը: Այն, ինչ որ այժմ կը նկատենք, աշխարհը չի նկատեր Հայաստանի աժէքը` այս տեսանկիւնէն: Նոյնիսկ այս հողին զաւակները այս գաղափարը ընդունած են իբրեւ պարզ` բնական եղելոյթ մը: Այս պատճառով է, որ կը տեսնեմ, թէ անհրաժեշտ է նշել եւ շեշտել այն, ինչպէս նաեւ հողին մասին ընկալուած հասկացողութիւնները ճշդել սկսելով ներսէն` երկրի ժողովուրդէն: Երբ այս հողին զաւակները զգան անոր արժէքը, այն ատեն ուրիշները եւս կ՛անդրադառնան անոր արժէքին` իբրեւ մարդկութեան օրրանի: Երբեք չեմ չափազանցեր արժեւորումիս մէջ: Հայաստանը անտեսուեցաւ ոչ միայն 1800-ականներէն սկսած ջարդերէն կամ անկէ ետք համայնավարութեան ժամանակ, այլեւ շա՜տ առաջ, երբ Մեծն Հայաստան` մեծ հայրենիքը սկսաւ մասնատուիլ քաղաքական զանազան փոփոխութիւններով` իբրեւ հետեւանք տարբեր ժողովուրդներու ներխուժումներուն, ինչպէս` պարսիկներու, օսմանցիներուն եւ այլն: Հայաստանը սուղ գին վճարեց այս բոլորին դիմաց ու տակաւին կը շարունակէ վճարել: Հողին զաւակները կը շարունակեն պաշտպանել հողը: Վերջին պատերազմին հայրենի հողին զաւակները կը պաշտպանէին զայն քալաշնիքով զէնքերով ու կը կռուէին վարձկան բանակներով կռուող թշնամիին դէմ: Իսկ թշնամիին զինուորները հեռուէն թռչող սարքեր կը ղեկավարէին: Այս է տարբերութիւնը ամբողջ հոգիով հողը պաշտպանող երկրի զաւակին եւ նուաճողին միջեւ:
«Յ.».- Իւրաքանչիւր բեմադրիչ ունի յատուկ պատգամ մը: Ի՞նչ է պատգամդ ուղուած հայութեան` Հայաստանի եւ աշխարհի չորս անկիւնները սփռուած:
Ի. Ն.- Մասնաւորաբար 1915-ի Ցեղասպանութենէն ետք, երբ Արեւմտահայաստանը գրեթէ պարպուեցաւ, փրկուածները գաղթեցին զանազան երկիրներ, սկիզբը մօտակայ արաբական երկիրներ գացին: Անկէ ետք շատեր գաղթեցին այլ երկիրներ, ինչպէս` Ռուսիա, Եւրոպա եւ Ամերիկա: Հայաստանը չես կրնար երկուքի բաժնել` երկրէն ներս բնակողներ եւ երկրէն դուրս բնակող սփիւռքահայեր: Ան մէկ տարր է` հակառակ բոլոր տարակարծութիւններուն: Վերջերս երկրին մէջ, սփիւռքին դերը նուազած էր զանազան պատճառներով: Բայց պէտք է անոնք ուժգնօրէն վերադառնան: Եթէ Հայաստանը նմանցնենք ընդհանուր մարմնի, սփիւռքը այդ մարմնին մեծ մասն է: Հայաստանի հայերուն առաջին պատգամս է` «Հաճիք, հաճիք, հաճիք, միացէ՛ք»: Երկրորդ պատգամս` «Պարզութեամբ մի՛ առնէք ձեր ունեցածը: Դուք կ՛ապրիք երկրագունդի վրայ դրախտի մէջ, որուն արժէքը դուրսէն եկողը գիտէ: Հայաստանի վրայ աչք ունեցողները, անոր տիրանալ ուզողները շատ են»: Երրորդը` «Եթէ չմիանաք եւ չնայիք ձեր շուրջը գտնուող գեղեցկութեան, կրնայ ըլլալ, որ օր մը զղջաք ձեր կորսնցուցածին համար, քանի որ, ինչպէս ըսի, Հայաստանի շուրջ գտնուող զանազան երկիրներ ագահութեամբ կ՛ուզեն տէր դառնալ անոր: Ուշադիր եղէ՛ք, քանի որ ինչպէս որ մեծ բաժիններ «կորսուեցան» Արցախէն, կրնայ նաեւ այլ վայրեր ալ կորսուին, եւ այս մէկը երբեք հայերուն ի նպաստ չէ»: Իսկ ինչ կը վերաբերի սփիւռքահայութեան, պիտի ըսեմ, որ անոնք կ՛աշխատին օգտակար դառնալ եւ նիւթապէս օժանդակել Հայաստանին:
Սակայն Հայաստանը անոնց բոլորին պէտք ունի եւ` ոչ միայն նիւթապէս: Հայաստանը պէտք է զգայ, որ լքուած չէ, մոռցուած չէ եւ զաւակները իր կողքին են: Դուրսը գտնուող հայերը պէտք է որ ներսը գտնուին: Մօր մը համար զաւակին ուղարկած նուէրները չեն կրնար փոխարինել անոր ներկայութիւնը: Եթէ Երեւանի կեդրոնը մենք ունինք «Մայր Հայաստանը», ուրեմն ի՞նչ իմաստ ունի մայրը` առանց իր զաւակներուն: Եթէ սփիւռքէն հայութեան մեծ հոսք սկսի դէպի Հայաստան, այն ատեն հողին վրայ ապրող հայը կը զգայ, որ զինք արժեւորող կայ, որ` ինք լքուած չէ, առանձին մնացած չէ, եւ իր մասին մտածող, հոգացող ու գուրգուրացող կայ:
«Յ.».- Ի՞նչ կը սպասուի Հայաստանի մէջ բնակող հայ ժողովուրդէն: Ի՞նչ կ՛ակնկալես: Արդեօք այս ժապաւէնը որեւէ բան պիտի փոխէ՞ հայութեան մէջ: Իբրեւ բեմադրիչ` ժապաւէնիդ միջոցով որեւէ բան կը փափաքիս փոխել հայութեան մէջ:
Ի. Ն.- Չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ պէտք է ակնկալեմ հայ ժողովուրդէն, երբ դիտէ «Մոռցուած հայրենիք»-ը: Բայց պիտի ըսեմ, որ այնտեղ (ժապաւէնին մէջ) զգացումներն են մարդու մը, որ մեծ սէր ու համակրանք ունի երկրին ու անոր ժողովուրդին հանդէպ. կիրք չէ, այլ` պարտաւորութիւն: Անոր համար, ինչպէս սկիզբը ըսի, մարդկութիւնը այստեղէն ծնունդ առաւ եւ իմ պարտականութիւնս է, որ կը կատարեմ եւ իբրեւ անհատ` կը սիրեմ թափանցել դէպքերու եւ իրերու խորքը` ծագումը: Այդ պատճառով հայ ժողովուրդը պէտք է գիտնայ, թէ որքա՛ն արժէքաւոր է, վսեմ է իր երկիրը, եւ ամէն բանի արժանի է ան: Պէտք է պաշտպանել եւ պահպանել անոր հողային ամբողջականութիւնը, նոյնիսկ` աշխարհաքաղաքական դժուար պայմաններուն մէջ:
Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը իր օրհնութիւնն է, բայց դժբախտաբար նաեւ` իր անէծքը: «Մոռցուած հայրենիք» ժապաւէնի ճամբով կ՛ուզեմ կարմիր նշան ցոյց տալ հայ ժողովուրդին. «Տէ՛ր կանգնեցէք ձեր հողին, որպէսզի չկորսուի»: Վաւերագրական ժապաւէնին` «Մոռցուած հայրենիք»-ին հերոսներէն մէկը կ՛ըսէ. «Կը խնդրեմ ձեզմէ, որ միանաք». այս խօսքը կ՛ըսէ Արտակ Պետրոսեանը, որ իր հօրը հետ, ունի ոչխարներու հօտ մը Սիւնիքի մէջ: Ժապաւէնիս միջոցով եթէ հայերուն կրցայ հասցնել անոնց միանալու պատգամը, ուրեմն ես զիս յաջողած կը նկատեմ:
«Յ.».- Կ՛ակնկալե՞ս արդեօք, որ քեզի հարցնեն, թէ դուն իբրեւ Իսամ Նաժի` ծնած Հայաստանէն հազարաւոր քիլոմեթրներով հեռու Եգիպտոսի` Գահիրէի մէջ, որ ոչ մէկ կապ ունի հայութեան հետ, ինչո՞ւ այդքան խորունկ կերպով հետաքրքրուած է հայութեամբ` պատրաստելով նիւթեր, երգ, պատկերներ, ժապաւէն, որոնց միջուկը հայութիւնն է:
Ի. Ն.- Իրաւունք ունիք, եւ հայ ժողովուրդը իրաւունք ունի: Ես Հայաստան ծնած չեմ եւ ծագումով հայ չեմ, բայց ես զիս կ՛անուանեմ ABC (Armenian by choice): Հինգերորդ անգամն է, որ կ՛այցելեմ Հայաստան, բայց Հայաստանի մասին շատոնց տեղեակ եմ: Հայաստանը սիրած եմ 16 տարեկանէս, իսկ հիմա 43 տարեկան եմ: Առաջին անգամ Հայաստանի հողին վրայ ոտքս դրի 2017-ին եւ զգացի, որ այս երկրին հետ պատմութիւն մը պիտի ստեղծեմ: Ես ինքզինքս այս օրուան շատոնց պատրաստած էի: Հայերէն երաժշտութիւն կ՛ունկնդրեմ, հայոց պատմութիւն կը կարդամ: Գիտցայ, թէ ի՛նչ կը ներկայացնէ հայութիւնը, եւ պէտք էր որոշում կայացնէի: Իբրեւ վաւերագրական ժապաւէներ պատրաստող բեմադրիչ` չեմ կրնար չարձագանգել մնալ այս հսկայ դատին: Տեսնելով մարդկային եւ ընկերային անարդարութիւնը, որուն կ՛ենթարկուի հայ ժողովուրդը, չէի կրնար լուռ մնալ: Ես հոս ծնած չեմ, բայց շատ բան ունիմ հոս: Հայաստանն ու հայութիւնը ինծի շատ բան տուին: Հոս տեսայ բաներ, որ ուրիշ տեղ չես գտներ: Ես տարբեր երկիրներ այցելած եմ գործի բերումով: Ոչ մէկ տեղ կրնաս տեսնել այն նոյնութիւնը, որ կայ Հայաստանի մէջ. նոյնութիւնը` երաժշտութեան, այբուբենի, ժայռերուն, մարդոց դէմքին եւ լեռներուն միջեւ: Հրաշալի նոյնութիւն մը` ներդաշնակութիւն մը կայ ամէն ինչի մէջ: Ժապաւէնիս մէջ ասոր մասին խօսած եմ: Հայաստանի ժողովուրդը թերեւս չի զգար այս նոյնութիւնը, քանի որ հոս ծնած ու մեծցած են , եւ բնական բան մը կը նկատէ զայն եւ կը կարծէ, որ ուսումնասիրութեան կարիքը չկայ: Սակայն այդպէս չէ: Այս մէկը այլ երկիրներու մէջ գոյութիւն չունի: Ներդաշնակութիւնը, որ գոյութիւն ունի բնութեան, մարդոց եւ մշակոյթի տարրերուն միջեւ, ուրիշ երկիրներու մէջ չես տեսներ: Հոս տարբեր է: Կրնայ ըլլալ, որ իմ նախահայրերէս մէկը հայ եղած է, չեմ գիտեր, կրնայ ըլլալ: Ես Եգիպտոս ծնած եմ, քրիստոնեայ` ղպտի ընտանիքի մէջ: Եղբայրական մօտեցում կայ հայոց եւ ղպտի եկեղեցիներուն միջեւ: Բայց մարդկայնօրէն հոս շատերուն մօտիկ զգացած եմ: Այո՛, ես հոս ծնած չեմ եւ հայ չեմ, բայց կը զգամ, որ կարծես Հայաստանը ուսիս վրայ շալկած եմ ամէն օր: Գործերով միշտ բազմազբաղ եմ, բայց կարծես Հայաստանը ինծի համար ուղեցոյց դարձած է: Այո՛, շալակը յոգնեցուցիչ է: Բայց միշտ կը յիշեմ, որ հինէն այս ժողովուրդը ստեղծագործ եղած է եւ միշտ կրցած է կանգուն մնալ, եւ ես վստահ եմ, որ այս սերունդն ալ պիտի կարենայ իր կարելին ընել: Թերեւս ան տեղեակ չէ, եւ մենք պէտք է օգնենք, որ տեղեկանայ եւ գիտնայ, թէ ի՛նչ է իր դերը, որպէսզի Հայաստանը վերադառնայ իր փառքի օրերուն, եւ այս ժապաւէնս պէտք է տեղադրել նաեւ այդ պարունակին մէջ:
«Յ.».- Վերջին խօսք…
Ի. Ն.- Կ’ուզեմ նշել, որ ժապաւէնը արտադրած է «First Tree Art» ընկերութիւնը: Մենք եթէ կը խօսինք հայերու իւրայատկութեան մասին, այս ժապաւէնը ցոյց տուաւ, թէ ինչպէ՛ս շատ մը հայեր նեցուկ կանգնեցան անոր առաջին իսկ վայրկեանէն: Աշխարհի տարբեր վայրերու մէջ գտնուող հայեր աջակցեցան այս ժապաւէնի արտադրութեան` Ամերիկայէն, Եգիպտոսէն, Անգլիայէն, Ֆրանսայէն եւ քաջալերեցին թէ՛ նիւթապէս, թէ՛ բարոյապէս: Յատուկ շնորհակալութիւն պիտի յայտնեմ տոքթ. Արմէն Մազլումեանին, որ համակարգեց այս արտադրութեան իրականացումը եւ օգտակար դարձաւ` կապեր հաստատելով զանազան անհատներու հետ: Շնորհակալութիւն կը յայտնեմ նաեւ բոլոր անոնց, որոնց անունները ժապաւէնի աւարտին նշուած է: Շնորհակալութիւն կը յայտնեմ բոլոր արուեստագէտներուն եւ մասնագէտներուն` Միշէլ Եուսըֆին` մոնթաժ, Արա Տապանճեանին` երաժշտութիւն, Մուսթաֆա Շապանին` ձայնի սարքաւորում, Մարքոս Էրիանին` թրէյլըր, Մինա Իմատին` կրաֆիքս, Փիթր Սամիրին` քոլորիսթ, դոկտ. Իզաթին, որ խմբագրի օգնական է, եւ բոլոր անոնց, որոնք սատարեցին «Մոռցուած հայրենիք» ժապաւէնին:
Շնորհակալութիւն ձեզի, պրն. Արեան, որ միշտ ալ օգտակար դեր ունեցած էք, որպէսզի խօսքս տարածուի նաեւ հայ մամուլին մէջ:
«Յուսաբեր»
