Պատրաստեց՝ ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ
Նախնադարեան ժամանակներէն մարդիկ ունեցած են խաղալու ձգտում եւ ատիկա կատարելու համար գործածած են իրենց անմիջական շրջապատին մէջ գտնուող իրեր, երբեմն ալ իրենք բաներ մը հնարած են: Դարերու թաւալումին հետ մենք կը տեսնենք, թէ ինչպէս ժամանցի համար ստեղծուած խաղերը, դաստիարակչական բնոյթ ունեցող խաղեր, երկրորդական կը դասուին` տեղի տալով վայրագ խաղերու, իրենց ամէնէն վատ եւ վնասակար դրսեւորումներով: Որքա՜ն ճիշդ ըսուած է. «Մանուկներու այսօրուան խաղալիքները վաղուան զէնքերն են»: Ամէն պարագայի, բրիտանական «Ֆիւչըր» կայքը հրապարակած է հետաքրքրական յօդուած մը` հնագոյն գիւտի մասին, որ հրհարած է խաղը:
Ն.
Պատահականութիւն ստեղծելու ունակութիւնը բարդ գաղափար է, որ հիմնուած է պարզ գիւտի վրայ, որ մեզի տուած է խաղ, բախտախաղ եւ թերեւս նոյնիսկ` ծիսակարգ:
Երբ կրակարանին մէջ կրակը կը նուազի, ընտանիք մը կ՛ընտրէ իր ճաշին մնացորդները, պրպտելով ոսկորները` մնացած կտոր մը միսի համար: Այդ մօտաւորապէս Քրիստոսէ առաջ 3000 թուականն է Սքարա Պրէյի մէջ, նախնադարեան փոքր բնակավայր մը, որ կը գտնուի Սկովտիոյ արեւմտեան ափին: Այս մարդիկ կ՛ապրին յարմարաւէտ կենցաղով, եւ անոնք ժամանակ ունին զուարճանալու: Ճաշէն բաւարարուած` անոնք պահ մը կը տրամադրեն հաճոյք ստանալու համար:
Ընտանիքին անդամներէն մէկը կը գտնէ վէգ մը (անասուններու ոտքի թաթի ոսկոր), խորտուբորթ, մանրապատկերի չափով, եւ այն օդը կը նետէ սենեակին մէջ: Ուրիշ մը կը հաւաքէ քանի մը վէգ իր կազմած աշտարակին մեջ դնելու համար: Շուտով կանոնները կը կազմուին. կէտեր կը շահին ոսկորը թիրախին ամէնէն մօտ էջք կատարելու, բաժակի մէջ ամէնէն շատ մատով հարուածելու կամ հակառակորդի աշտարակը բախելու համար: Ժամանակակից նման խաղերը բոլորը հիմնուած են նոյն գաղափարին վրայ: Հազարամեակներ շարունակ մենք շրջած ենք իրեր` զուարճանալու համար:
Այս մեր Սքարա Պրէյ ընտանիքը առաջինը չէր, որ կը խաղար վէգերով: Պատմութեան ընթացքին մենք ունինք վէգերով խաղերու օրինակներ: Բայց այն, որ անոնք կ’ընեն, չունի աւելի կանուխ օրինակներ: Անոնք ոսկորներուն կողերը կէտերով կը թուագրէին :
«Եթէ դուք մտնէիք այս տունը, երբ անոնք քնացած էին, եւ դասաւորէիք ընտանիքին ունեցուածքը, որ կրնայ բաժնուիլ երկու կոյտի. իրեր, որոնք գիտենք` ի՛նչ նպատակի համար կը գործածուին, ուրիշներ` չենք գիտեր: Այս «չենք գիտեր» կողմին մէջ տարօրինակ առարկաներ են` հարթ, փորագրուած քարէ գնդակներ, օրինակ` հաւանաբար զէնքեր կամ կարգավիճակի խորհրդանիշներ, եւ` քանի մը այլ զարդարուած քարեր, որոնք կրնային ըլլալ «գնահատուած անձնական ունեցուածք»,- կը գրէ բրիտանացի հնագէտ Անտոնիա Թոմաս:
«Գիտեմ» կողմին մէջ փորագրուած կ՛ըլլան փայտէ բաժակներ, խեցեղէնի կտորներ եւ թուագրուած ոսկորները: Այս ոսկորները նարտ խաղալու 5000 տարուան զառեր են, որոնց ձեւը եւ նպատակը գործնականին մէջ նոյպէս մնացած են մինչեւ այսօր: Ժամանակակից մարդը անմիջապէս կը գիտնար` ինչպէ՛ս գործածել ատոնք:
Թէեւ վէգերը կրնային առանձին զուարճացնել, սակայն անոնց կողերուն վրայ թուագրումը ստեղծեց խաղային կարելիութիւններու ամբողջ նոր աշխարհ մը: Զառերը պատահական թիւերու սկզբնական արտադրիչներն էին. անոնք հնարաւորութիւն ստեղծած են:
Զառերը իւրայատուկ համաշխարհային են: Աւելի յաճախ, Եւրոպայէն մինչեւ Ասիա, կողերը կը թուագրուին ոչ թէ թիւերով, այլ` կէտերով, ինչպէս Սքարա Պրէյի մէջ յայտնաբերուած երկուքը: Հազարամեակներու ընթացքին կէտադրուած զառերը մնացած են անփոփոխ:
Ոչ ոք գիտէ, թէ ուրկէ՛ եւ ե՛րբ կու գայ զառին հակառակ կողմերը թուագրելու սովորութիւնը, որպէսզի իւրաքանչիւր հակառակ զոյգ գումարուի մինչեւ եօթը:
Բրիտանական թանգարանի միջագետքեան լեզուի եւ մշակոյթի հարցերու բանասէր Իրուինկ Ֆինքել կ՛ենթադրէ, թէ մարդիկ կրնային մտածել, որ այս զառերը «արդար» կը դարձնեն, թէեւ չկայ գիտական պատճառ մը, թէ ինչո՞ւ:
Ինչ որ ալ ըլլայ տրամաբանութիւնը, աւանդութիւնը մնացած է, եւ պատմութեան ընթացքին վեցակողմ զառերու գրեթէ բոլոր օրինակները ունին հակադիր դէմքեր, որոնք կը գումարուին եօթնի:
Առաջին զառերը գրեթէ անշուշտ վեց կողմ չունէին: Իրականութեան մէջ հանգուցային զառերը կրնային գլորուիլ «այո» եւ «ոչ» հարցումներու համար` նախքան թուագրուիլը, եւ երկու աւելի մեծ, հարթ կողմերը արդիւնքը ցոյց կու տան: Թերեւս մէկ կողմը ածուխ քսուած կ’ըլլար, որպէսզի մէկուն դէմքը սեւ ըլլար, միւսը` սպիտակ:
Նոյնպէս կան այլ յաւակնորդներ` ամէնէն նախնական զառերու համար. հին Եգիպտոսի մէջ մօտաւորապէս միժամանակ գործածուած են երկկողմանի ձողիկներ, որոնք շատոնց կը նախորդէին վեցակողմ զառերու պատրաստութեան, իսկ քառակողմ բուրգերը կը գործածուէին Միջին Արեւելքի մէջ:
Յստակ գիտնալը, թէ զառերով որ խաղերը առաջինը եղած են, անկարելի է, եթէ նիւթերը քանդակուած չեն քարի կամ ոսկորի մէջ:
Ամէնէն հին խաղերէն մէկը կը կոչուի «20 քառակուսիներ»: Խաղացողները 20 քառակուսիներու տախտակի վրայ կը յառաջացնեն ձիու փոքր լանջեր, որոնցմէ քանի մը հատը ապահով են, ուրիշներ կը բաժնուին մրցակիցին հետ` կարելիութիւն տալով զանոնք ետ ուղարկել իրենց մեկնարկային տեղը: Խաղը կը նմանցնեն նարտի:
Այս խաղի տարբերակները գտնուած են հիւսիսային Ափրիկէի, Միջին Արեւելքի եւ Հնդկական թերակղզիին մէջ: Անոր ամէնէն նշանաւոր օրինակն է Արքայական Ուր խաղը, որ կոչուած է Միջագետքի մէջ (այժմ` Իրաք) հնագոյն քաղաքի անունով: Ուր խաղին տախտակը, որ զարդարուած է ծովախեցիէ պատրաստուած խճանկարով եւ կը խաղցուի բրգաձեւ զառով, կու գայ Քրիստոսէ առաջ 3000 թուականէն եւ կը ցուցադրուի Բրիտանական թանգարանին մէջ: Մասնագէտներ վերջերս բացայայտեցին անոր կանոնները:
Մօտաւորապէս նոյն ժամանակ Եգիպտոսի մէջ տարածուած է այլ խաղ մը, որ կը կոչուի Սենետ: Քանի մը լաւ պահպանուած տախտակներ յայտնաբերուած են փարաւոններու գերեզմաններու մէջ եւ պատկերուած` պատի նկարներու մէջ:
Բայց, ըստ ուսումնասիրողներու, նման խաղերը միայն արքայական ընտանիքներու մէջ տարածուած չէին:
Ուր խաղի տախտակը նրբագեղ է, բայց պարզ տախտակները քերծուած են քարի կամ նոյնիսկ գետնի վրայ: Դժուար է գիտնալ, թէ ինչպէ՛ս այս խաղերու աւելի կանուխ տարբերակները զարգացած են: Եթէ անոնք խաղցուած են գետնի վրայ խճաքարերով, ուրեմն հարուստներու համար պատրաստուած թաղման պալատներու մէջ մնացած տախտակները եւ պատերու նկարազարդումները կ՛ապահովեն լաւագոյն նիւթերը` ուսումնասիրութեան համար:
Նման բաները ի յայտ կու գան միայն հին քաղաքակրթութիւններու մէջ, ինչպիսիք են` Եգիպտոսը, Ուրը եւ ներկայիս Փաքիստանի եւ Աֆղանիստանի շրջակայքին մէջ գտնուող հովիտը:
Քրիստոսէ առաջ երրորդ հազարամեակի աւելի կանուխ օրինակները կը դառնան վիճելի: Ափրիկէի, Արաբիոյ եւ Միջին Արեւելքի մէջ յայտնաբերուած երկար շարքերով փորագրուած քարեր կան, որոնցմէ քանի մը հատը կը թուագրուին. 7000-էն մինչեւ 9000 թուականները` նախքան Քրիստոս: Անոնք նմանցուած են ժամանակակից ափրիկեան խաղի, որ կը կոչուի մանկալա, որուն ընթացքին երկու խաղացողներ խճանկարներ կը տեղադրեն անցքերու միջեւ:
Անկարելի է ըսել, թէ արդեօ՞ք այս անցքերը մանկալայի առաջին տարբերակներն են, քանի որ խաղաքարերը չեն մնար: Այս տախտակներու եւ ամէնէն կանուխ իրական սեղանի խաղերու միջեւ 3500 տարի ոչինչ կար: Այդ շատ քիչ հաւանական է:
Աւելի հաւանական է, որ անոնք խաղեր ըլլան, քան` որեւէ այլ բան: Ոմանք կ՛ըսեն, որ ատոնք առաջին հաշուիչներու տեսակ են կամ գործածուած են ծէսերու մէջ: Այդ կարելի է: Բայց պեղումներ եղած են Իսրայէլի հարաւը գտնուող Արատի մէջ, ուր բազմաթիւ տուներու մէջ եղած է այս պատրաստուած տախտակներէն մէկը , զուգահեռ փոսիկներով: Թերեւս բնակիչները պարզապէս նստած են այնտեղ եւ ամբողջ օրը` հաշիւներ ըրած, բայց մասնագէտներէն ոմանք կը կարծեն, որ այդ զուարճանքի համար էր:
Քրիստոսէ առաջ 7000-էն մինչեւ 2500 թուականներու միջեւ որեւէ այլ բան եղա՞ծ է, որպէսզի տարածուին խաղերը` ամբողջ երկրին մէջ, խճաքարերով մրցարշաւէն մինչեւ թագաւորական ընտանիքի անդամներ վայելող սեղանի խաղեր:
Վերջերս գտածոն որոշ հնագէտներու կողմէ առաջարկուած է որպէս բարդ ռազմավարական խաղ, որ կը թուագրուի այս ժամանակաշրջաններու միջեւ: Մինչ ոմանք կ’ըսեն, թէ «Շուներ եւ խոզեր» անունով այս խաղը կարծես թէ բաղկացած է երկու տասնեակ քարեղէն տարբեր իրերէ, ներառեալ` որոշ բուրգեր, փոքր խոզեր եւ շան գլուխներ: Իրերը յայտնաբերուած են Թուրքիոյ մէջ գտնուող գերեզմանէ մը, որ կը թուագրուի շուրջ 3000 թուական Քրիստոսէ առաջ:
Թանգարանին մէջ անոնք կը տեղադրեն ճատրակի տախտակի վրայ: Այն փաստը, որ այս կտորները միասին յայտնաբերուած են գերեզմանին մէջ, չի նշանակեր, որ անոնք միասին եղած են մինչեւ գերեզմանին մէջ ըլլալը: Թերեւս քանի մը հոգի այդ կտորները այնտեղ դրած են: Թաղուած անձը քարտաշ էր, եւ այս իր արտադրած կտորներու տեսակն է:
Ենթադրելով, թէ քարերը խաղացած են ճատրակի նման, չափազանցութիւն է:Սենետի եւ մանկալայի նման խաղերը կը ներառեն պարզ հաշուիչներու մրցում: Ճատրակը ունէր նորամուծութիւններ, որոնց զարգացման համար հազարաւոր տարիներ կը պահանջուէին:
Որոշ հնագէտներ կ՛ենթադրեն, թէ մանկալան խաղացած են հազարաւոր տարիներ առաջ` հիմնուելով քարերու վրայ յայտնաբերուած անցքերու վրայ, բայց ասոր մասին քիչ այլ ապացոյցներ կան, եւ ո՞վ գիտէ, թէ ի՛նչ կանոններով խաղացած են այն: Խաղերը, որոնք մենք գիտենք, որ խաղացած են Քրիստոսէ առաջ երկրորդ եւ երրորդ հազարամեակներուն, երկու ընդհանուր բան ունին. անոնց պէտք էին զառեր, եւ ատոնք երկու խաղացողի համար էին:
Ամէնէն առաջին խաղերէն երկուքը, որոնք մենք գիտենք, չեն գործածած զառախաղ Կօ(150թուական Ք.Ա.) եւ ճատրակը (վեցերորդ դար Ք.Ա.): Ճատրակը նոյնպէս նորութիւն բերաւ. խաղաքարերը կրնային տարբեր շարժումներ կատարել:
Ինչո՞ւ այդքան ժամանակ պահանջուեցաւ զառերու վրայ հիմնուած խաղերէն հեռանալու համար: Հնագէտներ կը կարծեն, թէ այդ կրնայ ըլլալ այն պատճառով, որ մեր թուաբանական ունակութիւնները այնքան ալ բարդ չէին: Քիչ հաւանական կը թուի, որ Քրիստոսէ առաջ 7000 թուականին անոնք կարողացան մշակել վերացական թուաբանական մտածողութեան նման հայեցակարգ:
Ոմանք կը նշեն, որ եթէ այն ժամանակ գիտակցութիւնը զարգացած չըլլար, ինչպէս հիմա, մենք չէինք կրնար պատկերացնել խաղեր, որոնք կախուած չեն պատահականութենէ: Ամերիկացի հոգեբան Ճուլիան Ճէյնս 1970-ականներուն յայտարարեց, որ տակաւին հին յոյները կը հաւատային, որ իրենք կ՛առաջնորդուին աստուածային միջամտութեամբ:
«Ճէյնսի գիտակցութեան սահմանումը յստակ է եւ նեղ»,- կ՛ըսէ բրիտանացի հոգեբան եւ Ճէյնսի գաղափարներու շարք մը քննադատություններու հեղինակ Անտրէա Քաւաննա: Ճէյնս կը հաւատար, որ թէեւ մարդիկ կը կարողանան խօսիլ, դատել, տրամաբանել, լուծել խնդիրները եւ ընել շատ բաներ, որոնք մենք կը կապենք բանականութեան հետ սակայն, անոնք գիտակից չէին:
Արդեօ՞ք ճատրակի գիւտը կը նշէ այն կէտը, որ խաղը հնարուած է, երբ փոխուած է մարդկային մտածողութիւնը: Ճատրակը աշխարհ չեկաւ ամբողջովին ձեւաւորուած, եւ կանոններու առաջին օրինակները կը յուշեն, որ անիկա տակաւին կը հենի պատահականութեան վրայ:
Խաղի մը մէջ փոփոխութիւնը կրնայ արտացոլացնել
քաղաքակրթական արժէքներու փոփոխութիւն մը
1283 թուականի սպանական Libro de los Juegos (Խաղերու գիրք) հատորը խաղերու վերաբերեալ ամէնէն կանուխ հրատարակութիւններէն մէկն է եւ կը նկարագրէ ճատրակ խաղալու տասնեակ մը եղանակներ, ներառեալ` չորս խաղացողներու խաղը, որ կը պահանջէր զառեր: Գիրքին մէջ ոչ մէկ յիշատակում կար թագուհիի մասին: Թագուհին աւելի ուշ ներկայացուած է, կամ պարզապէս չէ գործածուած Սպանիոյ մէջ: Սեղանի խաղերու առաջին գիրքերէն մէկը չի յիշատակեր ճատրակի թագուհին:
Միջնադարեան Եւրոպայի մէջ կիներու առաջնորդութեան վերելքը փոխեց այդ կերպարին ուժը»,- կ՛ըսէ Մերի Ֆլանական` «Քննադատական խաղ» գիրքի հեղինակ եւ Միացեալ Նահանգներու Տարթմութ համալսարանի շարժապատկերի ուսումնասիրութիւններու դասախօս: Խաղի մը փոփոխութիւնը կրնայ արտացոլացնել մշակութային արժէքներու փոփոխութիւնը: Այդ այն դէպքն էր, երբ խաղին մէջ թագաւորը նախապէս ամէնէն հզօրն էր, իսկ յետոյ` թագուհին:
Պատահականութեան ստեղծումը էական էր համակարգուած խաղի մեկնարկի համար եւ յառաջացուց խաղեր, որոնք մեզմէ իւրաքանչիւրը կը գիտնար ինչպէս խաղալ այսօր: Բայց առանց պատահականութեան խաղալ մշակելը աւելի շատ հնարաւորութիւններ բացաւ: Թերեւս ատով ամէն բան կայ: Մարդիկ միշտ նոր միջոցներ ստեղծած են զուարճանալու համար:
