Գետ-Գիտութեան

– Հակապիոթիքներու Դիմադրութեան Դէմ Պայքար
– Կրիֆոնի Հիւթն Ու Կարգ Մը Դեղեր Պէտք Չէ Միասին Առնել
– Գիշերային Զբօսավայրերու Դեղեր

Պատրաստեց` ՔՐԻՍՏ ԽՐՈՅԵԱՆ

Հակապիոթիքներու
Դիմադրութեան Դէմ Պայքար

Հակապիոթիքները դեղատեսակներ են, որոնք կ՛օգտագործուին պաքթերիա (ցպկային մարմիններ) յառաջացած վարակներու բուժման համար: Հակապիոթիքները տարիներու ընթացքին փրկած են բազմաթիւ կեանքեր:

Այս դեղերու չարաշահումն ու անպէտք օգտագործումը, սակայն, նպաստած են երեւոյթի մը, որ յայտնի է որպէս «հակապիոթիքներու դիմադրութիւն» (Antibiotic resistance): Այս դիմադրութիւնը կը զարգանայ, երբ վնասակար ու գործուն մանրէներ կը նենգափոխուին (mutate) այնպէս, որ նուազեցնեն կամ չէզոքացնեն հակապիոթիքներու արդիւնաւէտութիւնը:

Հանրային Առողջութեան Խնդիր

Հակապիոթիքներու նկատմամբ դիմադրութիւնը աճող մտահոգութիւն է ամբողջ աշխարհի մէջ: Երբ մարդը կը վարակուի հակապիոթիքի դիմադրող մանրէով, ոչ միայն այդ հիւանդին բուժումն աւելի դժուար կ՛ըլլայ, այլեւ հակապիոթիքի դէմ դիմացկուն մանրէն կրնայ տարածուիլ այլ մարդոց:

Երբ հակապիոթիքները չեն գործեր, հետեւեալները կրնան տեղի ունենալ.

– Աւելի երկար հիւանդութիւններ,
– Աւելի բարդ հիւանդութիւններ,
– Աւելի շատ բժիշկներու այցելութիւններ,
– Աւելի ուժեղ եւ սուղ դեղատեսակներու օգտագործում,
– Մանրէական վարակներով աւելի շատ մահուան պարագաներ:

Հակապիոթիքներու նկատմամբ դիմացկուն դարձած մանրէներու օրինակներ են մաշկի, միզուղիներու, ուղեղատապի (meningitis), սեռական միջոցներով փոխանցուող հիւանդութիւններու եւ շնչուղիներու վարակներ յառաջացնող մանրէները:

Պետական այլ գերատեսչութիւններու հետ համագործակցութեամբ, Սննդամթերքի եւ դեղերու վարչութիւնը (FDA) նախաձեռնած է քանի մը միջոցներ` հակապիոթիքներու նկատմամբ դիմադրութիւնը դիմակայելու համար:

Վարչութիւնը հրապարակած է դեղերու մակնշման կանոնակարգ` շեշտը դնելով հակապիոթիքներու խելամիտ ու տրամաբանական օգտագործման վրայ: Կանոնակարգերը կը քաջալերեն առողջապահութեան ոլորտի մասնագէտները` հակապիոթիքներ դեղագրելու միայն քլինիքական անհրաժեշտութեան պարագային, ինչպէս նաեւ խորհուրդ կու տան հիւանդներուն` նման դեղերու ճիշդ օգտագործման եւ անոնց պատուիրածին պէս գործածելու կարեւորութեան մասին:

Հակապիոթիքները Կը Պայքարին Մանրէներու (Bacteria), Եւ Ոչ Թէ Ժահրերու (Virus) Դէմ

Հակապիոթիքները պէտք է օգտագործուին մանրէական վարակներու դիմաց: Օրինակ, անոնք կ՛օգտագործուին սթրեփ կոկորդի բուժման համար, որ կը յառաջանայ սթրեփթոքոքըս մանրէէն, կամ` ստաֆիլոքոքային մանրէներէ յառաջացած մաշկի վարակներու պարագային:

Հակառակ անոր որ հակապիոթիքները կ՛ոչնչացնեն մանրէները, սակայն անոնք արդիւնաւէտ չեն ժահրերու դիմաց: Հետեւաբար անոնք արդիւնաւէտ չեն ըլլար ժահրային վարակներու դէմ, ինչպիսիք են` մրսածութիւնը (common cold), հազի տեսակներու մեծամասնութիւնը, կոկորդի ցաւերու բազմաթիւ տեսակները եւ կրիփը:

Հակապիոթիքներու Օգտագործումը Ժահրային Վարակներու Դէմ

– Չի բուժեր վարակը:
– Ուրիշներու ժահրով վարակուելէ չի պաշտպաներ:
– Չ՛օգներ մարդուն աւելի լաւ զգալու:
– Կրնայ յառաջացնել անտեղի, անպէտք ու վնասակար կողմնակի բարդութիւններ:
– Կրնայ նպաստել հակապիոթիքակայուն մանրէներու զարգացման:

Հիւանդները եւ բուժաշխատողները կրնան կարեւոր դեր խաղալ հակապիոթիքներու դիմացկունութեան դէմ պայքարին մէջ: Հիւանդները պէտք չէ հակապիոթիքներ պահանջեն, երբ առողջապահութեան մասնագէտը ըսէ, որ դեղերը անհրաժեշտ չեն: Առողջապահութեան ոլորտի մասնագէտները պէտք է հակապիոթիքներ դեղագրեն միայն այն վարակներուն, որոնք, իրենց կարծիքով, յառաջացած են մանրէներէ:

Որպէս հիւանդ` ձեր լաւագոյն մօտեցումը հարցնելն է ձեր բուժաշխատողին, թէ արդեօ՞ք հակապիոթիքը արդիւնաւէտ կ՛ըլլայ ձեր պարագային: Նաեւ հարցուցէք, թէ ի՛նչ կրնաք ընել ձեր ախտանիշները թեթեւցնելու համար:

Այսպիսով, ինչպէ՞ս կարելի է գիտնալ, թէ ձեր ունեցածը ժահրային կամ մանրէական վարակ է:

Դեղերու գնահատման եւ հետազօտութիւններու կեդրոնի բժշկական պատասխանատու Ժոզեֆ Թըռնըր կ՛ըսէ, որ մրսածութեան կամ կրիփի ախտանիշները (ժահրային վարակ) կը նուազին մէկ շաբթուան ընթացքին: Բայց եթէ ունենաք տաքութիւն եւ այլ ախտանիշներ, որոնք կը տեւեն ու կը վատթարանան օրերու ընթացքին, կրնայ ձեր ունեցածը պաքթերիական վարակ ըլլալ եւ այս պարագային պէտք է խորհրդակցիք ձեր բուժաշխատողին հետ:

Հետեւեցէք Ճիշդ Օգտագործման Հրահանգներուն

Երբ ձեզի հակապիոթիք դեղագրեն պաքթերիական վարակ բուժելու համար, կարեւոր է դեղը առնել ճիշդ այնպէս, ինչպէս նշուած է: Ահա` հակապիոթիքներու ճիշդ օգտագործումը խթանելու կարգ մը խորհուրդներ.

Հակապիոթիքները առնել սահմանուածին պէս. Կարեւոր է դեղորայքը առնել ձեր բժիշկի նշանակածին համաձայն, նոյնիսկ եթէ ընթացքին դուք ձեզի աւելի լաւ զգաք: Եթէ բուժումը շատ շուտ դադրեցուի, եւ դուք կրկին հիւանդանաք, մնացած պաքթերիաները կրնան դիմացկուն դառնալ ձեր ընդունած հակապիոթիքին նկատմամբ:

• Մի շրջանցէք չափաբաժինները (doses).
  Հակապիոթիքները առաւել արդիւնաւէտ են, երբ անոնք կ՛առնուին սահմանուած կարգով:
• Մի՛ խնայէք հակապիոթիքները. Կրնաք մտածել, որ կարելի է հակապիոթիքը պահել յաջորդ անգամ, երբ հիւանդանաք, բայց հակապիոթիքը նախատեսուած է ճիշդ ձե՛ր վարակին համար: Երբեք մի՛ ընդունիք այս դեղերու մնացորդացը: Սխալ դեղամիջոց ընդունիլը կրնայ ուշացնել բուժումը եւ ձեր առողջական վիճակը վատթարացնել:
• Մի՛ առնէք ուրիշի համար նախատեսուած հակապիոթիքներ. Անոնք կրնան համապատասխան չըլլալ ձեր հիւանդութեան, կրնան ուշացնել բուժումը եւ ձեր առողջական վիճակը վատթարացնել:
• Խօսեցէք ձեր առողջապահութեան մատակարարի հետ. Հարցուցէք, որպէսզի կողմնորոշուիք:
• Բոլոր դեղերը ունին կողմնակի ազդեցութիւններ. Տեղեկացուցէք ձեր առողջապահութեան մասնագէտը, եթէ նոր կամ անսովոր ախտանիշներ կամ կողմնակի ազդեցութիւններ ունենաք: Թերեւս անհաճոյ կողմնակի ազդեցութիւն ունեցող հակապիոթիքի դադրեցումը անհրաժեշտ ըլլայ:

Ի՞նչ կ՛ընէ FDA-ը

FDA-ը հակապիոթիքներու դիմադրութեան դէմ կը պայքարի հետեւեալ ձեւերով.

• Որոշակի նոր հակապիոթիքներու հաստատում. 2015 թուականէն FDA-ը հաստատած է նոր հակապիոթիքներ, որոնք կրնան բուժել որոշակի դիմացկուն պաքթերիաներ: Առողջապահութեան մասնագէտներուն խորհուրդ կը տրուի օգտագործելու նոր հակապիոթիքները պատշաճ կերպով, իսկ որոշ հակապիոթիքներու պարագային, օգտագործել զանոնք միայն այն հիւանդներու մօտ, որոնք ունին բուժման սահմանափակ տարբերակներ:
• Պիտակաւորման (labeling) կանոնակարգեր, որոնք կը վերաբերին հակապիոթիքներու պատշաճ օգտագործման. Հակապիոթիքներու պիտակաւորումը բազմաթիւ շրջաններու մէջ կը պարունակէ թելադրանքներ, որոնք խորհուրդ կու տան բուժաշխատողներուն, որ այս դեղերը պէտք է օգտագործուին միայն այն վարակներու բուժման համար, որոնք ենթադրաբար կը յառաջանան պաքթերիաներէ: Պիտակաւորումը նաեւ կը խրախուսէ բուժաշխատողները խորհուրդ տալու հիւանդներուն` դեղերու պատշաճ օգտագործման համար:
• Համագործակցութիւն` հանրային իրազեկուածութիւնը խթանելու համար. FDA-ը կը համագործակցի Հիւանդութիւններու վերահսկման եւ կանխարգիլման կեդրոններուն հետ (CDC) «Դարձէք խելացի. գիտցէք` հակապիոթիքները ե՛րբ կը գործեն» քարոզարշաւով, որ կ՛առաջարկէ կայքէջեր, տեղեկատուական թերթիկներ եւ այլ տեղեկատուական աղբիւրներ, որոնք միտուած են հանրութիւնը լուսաբանելու` հակապիոթիքներու դիմացկուն վարակները կանխարգիլելու համար:
• Խրախուսել նոր հակապիոթիքներու մշակումը. FDA-ը արդիւնաբերութեան համար մշակած է ուղեցոյցներ այն քլինիքական ուսումնասիրութիւններու տեսակներուն վերաբերեալ, որոնք կրնան իրականացուիլ` գնահատելու, թէ ինչպէ՛ս հակապիոթիքները կ՛աշխատին տարբեր տեսակի վարակներու բուժման համար: FDA-ը կազմակերպած է սեմինարներ եւ մասնակցած է անոնց: Այդ սեմինարներուն նպատակը եղած է մշակումը նոր հակապիոթիքներու, որոնք պիտի բուժեն դիմացկուն պաքեթրիաներու վարակները:

Աղբիւր` FDA

Կրիֆոնի Հիւթն Ու Կարգ Մը
Դեղեր Պէտք Չէ Միասին Առնել

Կրիֆոնն ու իր հիւթը կրնան առողջ սննդակարգի մէկ մասը ըլլալ: Կրիֆոնը կը պարունակէ Սէ. կենսանիւթ եւ կալիոմ (potassium), որոնք անհրաժեշտ են ձեր մարմնին` բնականոն աշխատելու համար:

Կրիֆոնն ու իր հիւթը կրնան ազդել ձեր դեղերու աշխատանքին վրայ, եւ սնունդի ու դեղամիջոցներու փոխազդեցութիւնը կրնայ մտահոգիչ ըլլալ: ԱՄՆ Սննդամթերքի եւ դեղերու վարչութիւնը պահանջած է, որ որոշ դեղագիրով եւ առանց դեղագիրի (OTC) դեղեր, որոնք սովորաբար կ՛առնուին բերնի միջոցով, ներառեն զգուշացումներ` դեղը առած ժամանակաշրջանին կրիֆոն ուտելէ կամ անոր հիւթը խմելէ:

Ահա` որոշ տեսակի դեղերու օրինակներ, որոնց հետ կրիֆոնի հիւթը կրնայ խնդիրներ յառաջացնել.

• Որոշ սթաթինային դեղամիջոցներ, որոնք կը նուազեցնեն քոլեսթրոլը, ինչպիսիք են Zocor-ը (Simvastatin) եւ Lipitor-ը (Atorvastatin):
• Որոշ դեղամիջոցներ, որոնք կը բուժեն արեան գերճնշումը, ինչպիսիք են Procardia-ն եւ Adalat CC-ն (երկուքն ալ` Nifedipine):
• Որոշ օրկաններու փոխպատուաստման մերժման դեղեր (organ-transplant rejection drugs), ինչպիսիք են Neoral-ն ու Sandimmune դեղահատերը կամ բանաւոր լուծոյթը (երկուքն ալ` Cyclosporine):
• Որոշ հակաընկճուծութեան դեղեր, օրինակ` BuSpar (Buspirone):
• Որոշ քորթիքոսթերոյիտներ, որոնք կը բուժեն Քրոնի հիւանդութիւնը (1), ինչպիսիք են Entocort EC եւ Uceris դեղահատերը (երկուքն ալ` Budesonide):
• Որոշ դեղամիջոցներ, որոնք կը բուժեն սրտի անբնական տրոփումները, ինչպէս` Cordarone-ը (Amiodarone):
• Որոշ հակահիսթամիններ, ինչպէս` Allergan-ը (Fexofenadine):

Կրիֆոնի հիւթը չ՛ազդեր վերը նշուած դասակարգերու բոլոր դեղերուն վրայ: Խաչաձեւման (interaction) սրութիւնը կրնայ տարբեր ըլլալ` կախուած անհատէն, դեղատեսակէն եւ կրիֆոնի հիւթի քանակէն, որ ան կը խմէ:

Խօսեցէք ձեր առողջապահութեան մատակարարին կամ դեղագործին հետ եւ կարդացէք ձեր դեղագիրով կամ առանց դեղագիրի (OTC) դեղերու պիտակները`  կարգ մը տեղեկութիւններ պարզելու համար, որոնցմէ`

• Թէ ձեր առած դեղը կրնա՞յ ազդուիլ կրիֆոնի հիւթէն:
• Եթէ կ՛ազդուի, որքանո՞վ կրիֆոնի հիւթ կրնաք խմել:
• Ի՞նչ այլ պտուղներ կամ հիւթեր կան, որոնք կրնան նաեւ ազդել ձեր դեղին վրայ` կրիֆոնի հիւթին պէս:

Ինչպէ՞ս կրիֆոնի հիւթը կրնայ խանգարել դեղերու ազդեցութիւնը:

Կրիֆոնի հիւթի ազդեցութեան տակ գտնուող դեղերու մեծ մասի պարագային, «հիւթը առիթ կու տայ անոնց` աւելի շատ արեան մէջ ներթափանցելու,- կ՛ըսէ բժիշկ Շիու Մէյ Հուանկ: – Երբ արեան մէջ չափազանց շատ դեղ կայ, դուք հաւանաբար աւելի շատ անոր կողմնակի վատ ազդեցութիւնները (side effects) ունենաք»:

Օրինակ, եթէ դուք քոլեսթրոլը նուազեցնելու համար սթաթինային որոշ դեղեր առնող էք, եւ պատահի, որ շրջան մը կրիֆոնի հիւթ խմէք, դեղը չափէն աւելի կրնայ մնալ ձեր մարմնին մէջ` մեծցնելով լեարդի եւ մկաններու վնասման վտանգը, որ կրնայ յանգիլ երիկամներու անկման (kidney failure):

Շատ դեղամիջոցներ կը քայքայուին (կը նիւթափոխանակուին) (metabolize) բարակ աղիքներուն մէջ` CYP3A4 կոչուող կենսական էնզայմի օգնութեամբ: Կրիֆոնի հիւթը կրնայ արգելափակել աղիքային CYP3A4-ի գործողութիւնը, ուստի նիւթափոխանակութեան փոխարէն` դեղատեսակին մեծ մասը կը ներթափանցէ արիւն եւ աւելի երկար կը մնայ մարմնին մէջ: Արդիւնքը` չափէն աւելի դեղատեսակ ձեր մարմնին մէջ:

Աղիքներուն մէջ CYP3A4 էնզայմին քանակութիւնը կը տարբերի մարդոց միջեւ: Որոշ մարդիկ ունին այս էնզայմէն մեծ քանակութեամբ, ուրիշներ` քիչ: Այսպիսով, կրիֆոնի հիւթը կրնայ տարբեր ձեւով ազդել մարդոց վրայ, նոյնիսկ երբ անոնք կ՛առնեն նոյն դեղատեսակը, նոյն քանակութեամբ:

Թէեւ գիտնականները քանի մը տասնամեակ է գիտեն, որ կրիֆոնի հիւթը կրնայ մարմնին մէջ որոշակի դեղատեսակներու չափազանց մեծ քանակութիւն յառաջացնել, սակայն վերջին ուսումնասիրութիւնները պարզած են, որ հիւթը հակառակ ազդեցութիւն ունի քանի մը այլ դեղամիջոցներու վրայ:

«Կրիֆոնի հիւթը կրնայ յանգիլ ֆեքսոֆենատինի (fexofenadine) աւելի քիչ արեան ներթափանցման». Հիւթը կը նուազեցնէ դեղամիջոցներու արդիւնաւէտութիւնը, կ՛ըսէ Հուանկ: Ֆեքսոֆենատինը (ապրանքանիշը` Allegra) հասանելի է դեղագիրով եւ առանց անոր` եղանակային գերզգայնութեան ախտանիշները թեթեւցնելու համար: Ֆեքսոֆենատինը նոյնպէս կրնայ լաւ չաշխատիլ, եթէ առնուի նարինջի կամ խնձորի հիւթի հետ, ուստի դեղամիջոցի պիտակին վրայ գրուած է. «Չառնել պտուղի հիւթերու հետ»:

Ինչո՞ւ այս հակառակ ազդեցությունը: Նիւթափոխանակութեան վրայ ազդելու փոխարէն` կրիֆոնի հիւթը կրնայ արգելափակել գործունէութիւնը մարմնի կարգ մը սպիտակուցներու (protein), որոնք յայտնի են որպէս դեղերու փոխադրիչներ (transporter), որոնք կ՛օգնեն դեղը փոխադրելու դէպի բջիջներ` ներծծուելու համար: Այս պատճաով, դեղերու աւելի քիչ քանակ կը մտնէ արեան մէջ, եւ դեղը կրնայ արդիւնաւէտ չըլլալ, կ՛ըսէ Հուանկ:

Պարզեցէք, թէ արդեօ՞ք պէտք է խուսափիլ կրիֆոնի կամ այլ պտուղներու հիւթերէ

• Հարցուցէք ձեր բժշկին կամ դեղագործին, թէ արդեօ՞ք կրիֆոնի հիւթը փոխազդեցութիւն ունի ձեր դեղերուն հետ:
• Կարդացէք դեղորայքի ուղեցոյցը կամ հիւանդի տեղեկատուական թերթիկը:
• Կարդացէք Drug Facts պիտակը` ձեր OTC դեղերուն վրայ:
• Սեւիլեան նարինջները եւ պումալին կրնան ունենալ կրիֆոնի հիւթի նոյն ազդեցութիւնը: Պէտք չէ ուտել այդ պտուղները, եթէ ձեր դեղերը կ՛ազդուին կրիֆոնի հիւթէն:

(1) Քրոնի հիւանդութիւնը – Քրոնի հիւանդութիւնը աղիքներու բորբոքային հիւանդութեան տեսակ է (IBD): Ան կը յառաջացնէ մարսողական համակարգի բորբոքում, որ կրնայ յանգիլ` որովայնի ցաւի, սուր փորհարութեան, յոգնածութեան, ծանրութեան կորուստի եւ թերսնման (malnutrition):

Աղբիւր` FDA

Գիշերային Զբօսավայրերու Դեղեր

Ի՞նչ են գիշերային զբօսավայրերու դեղերը (Club drugs):

Գիշերային զբօսավայրերու դեղերը հոգեգործուն (psychoactive) դեղերու խումբ մըն են: Անոնք կեդրոնական ջղային համակարգի (CNS) վրայ կը գործեն եւ կրնան յառաջացնել տրամադրութեան, գիտակցութեան եւ վարքի փոփոխութիւններ: Այս դեղերը աւելի յաճախ կ՛օգտագործուին երիտասարդներու կողմէ` գինետուներու եւ գիշերային զբօսավայրերու մէջ ու համերգներու կամ երեկոյթներու ժամանակ: Գիշերային զբօսավայրերու դեղերը, ինչպէս դեղերուն մեծ մասը, ունին ծածկանուններ, որոնք ժամանակի ընթացքին կը փոխուին կամ կը տարբերին երկրի տարբեր շրջաններուն մէջ:

Որո՞նք են գիշերային զբօսավայրերու դեղերու տարբեր տեսակները:

Գիշերային զբօսավայրերու դեղերու տեսակներէն են.

• MDMA (Methylenedioxymethamphetamine), որ նաեւ կը կոչուի Ecstasy եւ Molly:
• GHB (Gamma-hydroxybutyrate), որ նաեւ յայտնի է որպէս G եւ Liquid Ecstasy :
• Ketamine, որ նաեւ յայտնի է որպէս Special K եւ K:
• Rohypnol, որ նաեւ յայտնի է որպէս Roofies:
• Methamphetamine, որ նաեւ յայտնի է որպէս Speed, Ice եւ Meth:
• LSD (Lysergic Acid Diethylamide), որ նաեւ յայտնի է որպէս Acid:

Այս ցանկէն կարգ մը դեղեր հաստատուած են որոշակի բժշկական օգտագործման համար: Այս դեղերու այլ կիրարկումները սխալ օգտագործում են:

Որո՞նք են ժամադրութեան բռնաբարութեան դեղերը (date rape drugs):

Ժամադրութեան բռնաբարութեան դեղերը այն տեսակի թմրանիւթերը կամ ալքոլային խմիչքներն են, որոնք կ՛օգտագործուին սեռական բռնութիւնը դիւրացնելու համար: Ոեւէ մէկը կրնայ դնել անոնցմէ մէկը ձեր խմիչքին մէջ, երբ դուք չէք նայիր:

Գիշերային  զբօսավայրերու դեղերը երբեմն կ՛օգտագործուին նաեւ որպէս «ժամադրութեան բռնաբարութեան» թմրանիւթեր: Այս դեղերը շատ ազդու են: Անոնք կրնան շատ արագ ազդել ձեր վրայ, եւ դուք չէք կրնար գիտնալ, թէ սխալ բան մը կը պատահի: Ազդեցութեան տեւողութիւնը կը տարբերի: Այդ մէկը կախուած է, թէ որքա՛ն դեղ կայ ձեր մարմնին մէջ եւ արդեօք դեղը խառնուա՞ծ է այլ դեղերու կամ ալքոլի հետ: Ալքոլը կրնայ ա՛լ աւելի զօրացնել թմրանիւթերու ազդեցութիւնը եւ կրնայ լուրջ առողջապահական խնդիրներ յառաջացնել եւ նոյնիսկ` մահ:

Կա՞ն քայլեր, որոնց կրնամ դիմել, որպէսզի պաշտպանուիմ այս տեսակի դեղերէն:

Այո՛, ահա` անոնցմէ քանի մը հատը.-

• Չձգել ձեր խմիչքը` առանց հսկողութեան:
• Մի՛ ընդունիք խմիչքներ` այլ մարդոցմէ:
• Եթէ պահածոյէ կամ շիշէ կը խմէք, դո՛ւք բացէք ձեր խմիչքը:
• Ուշադրութիւն դարձուցէք ձեր ընկերներուն եւ խնդրեցէք, որ իրենք ալ ուշադրութիւն դարձնեն ձեզի:

Աղբիւր` «ՄԵՏԼԱՅՆ ՓԼԱՍ»