Բոլորս` Սխալ Աստղի Տակ

ԴՈՏԿ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Ծագումնաբանական.– Նախապատմական շրջաններէն ի վեր մարդիկ իրենց աչքերը դէպի երկինք ուղղած են` նշաններ ակնկալելով: Բազմաթիւ մշակոյթներու մէջ երկնային մարմիններ, ինչպէս` արեւ, Լուսին, Արուսեակ , Շնաստղ (Sirius) ներկայացուցած են աստուածութիւններ: Կարելի չէ աներկբայ հաստատել, թէ արհեստավարժ աստղագուշակութիւնը (astrology) ճիշդ ե՛րբ սկսած է: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ ամենահին ծանօթ աղթարքը, որ շումերական սալիկ մըն (23-րդ դար ՆՔ): Նկատել առիւծ եւ կարիճ կենդանակերպերը: Սալիկի բարձրակէտին վրայ կը տեսնենք Արուսեակը, լուսինը եւ արեւը: Ամենահին արձանագրութիւնը բաբելոնական սալիկներ են (1875 ՆՔ): Բաբելոն աստղագիտութիւնը ժառանգած է շումերական մշակոյթէն (Դ.Բ. հազարամեակ ՆՔ): Ի դէպ աստղագիտութիւնը եւ թուաբանութեան կարգ մը մարզեր իրենց հրաշալի զարգացումը կը պարտին աստղագուշակութեան(1): Քուրմեր հարկ է որ կարենային ճշգրտօրէն հաշուարկել, թէ երկնային մարմիններու որոշ դասաւորում մը (համատեղ, հակադիր, հաւասարակողմ եռանկիւն եւ այլն) եւ կամ երեւոյթ մը (ինչպէս` արեւու կամ լուսնի խաւարում) ե՛րբ պիտի պատահէին: Այս նիւթին նախապէս անդրադարձած եմ (2): Ցաւօք աստղագիտական գործիքներու շուրջ ոչ մէկ տեղեկութիւն ձեռք բերուած է (3): Բաբելոնական աստղա-գիտա-գուշակութիւնը անցաւ պարսկականին եւ ապա, Մակեդոնացիի արշաւանքներէն ետք, հելենիստական մշակոյթին, յատկապէս` պտղոմէական Եգիպտոսի մէջ: Միջագետքի եւ Եգիպտոսի միջեւ վաճառականական կապերը սկսած են շատ վաղուց: Այդ կը նշանակէ նաեւ մշակութային կապեր:

Ներկայ, մեզի ծանօթ արեւմտեան աղթարքը ՔԵ 140 թուականին բաբելոնականին հետեւութեամբ կազմած է  գերհեղինակաւոր աստղագէտ Քլոտիոս Պտղոմէոս (4,5): Զոտիաք անուանումը ինքնին ցոյց կու տայ աղթարքի հելենական ծագումը: Կրճատումն է յունարէն «Զոտիաքոս քիքլոս»-ի, որ կը նշանակէ «Փոքրիկ կենդանիներու շրջանակ»: Պտղոմէոսի երկրակեդրոն (geocentric) տիեզերաբանութիւնը, որ համահունչ էր միջին դարերու միաստուածական աշխարհահայեացքներու հետ, տիրեց ամբողջ 14 դար, մինչեւ Կոպեռնիկոսի (1473-1543) յեղափոխութիւնը: Պտղոմէական աստղաբաշխութեան մէջ Երկիրը անշարժ է, արեւը կամ լուսինն են, որ առերեւոյթ կը շրջին կենդանակերպերու ընդմէջէն:

Լուսի՞ն, թէ՞ Արեգակ .-  Ինչպէս բազմաթիւ այլ մշակոյթներ, շումերները եւ Բաբելոնը կը գործածէին լուսնային օրացոյց: Լուսնային աղթարքի հետեւիլը շատ աւելի դիւրին է, որովհետեւ կարելի է պարզ աչքով ուղղակի տեսնել, թէ լուսինը ո՛ր համաստեղութեան մէջ կը գտնուի: Մինչդեռ  հարկ է աստղագիտութիւն իմանալ ենթադրելու համար տուեալ պահուն, թէ Երկրէն դիտած, արեւը ո՛ր համաստեղութեան մէջ է: Արեւու լոյսը թոյլ չի տար, որ մենք աստղերը տեսնենք պարզ աչքով:  Կողքի գծանկարին մէջ արեւը կը գտնուի (սլաքով ցոյց տրուած) կշիռք համաստեղութեան մէջ:

Լուսնային տարին 12 հաւասար ամիսներ ունէր, սակայն 12 կենդանակերպերու տեւողութիւնները հաւասար չէին եւ անկախ էին ամիսներէ (6): Գծանկարը ցոյց կու տայ, որ աղեղնաւորը, օրինակ, կենդանակերպերու շրջանակին վրայ շատ աւելի լայն տարածք (աղեղ, arch) կը գրաւէ, քան` կարիճը: Ներկայ աղթարքի սահմանները որոշուած են աստղագիտութեան միջազգային համագումարի մը կողմէ, 1930-ին (7,8): Սահմանները պայմանական են: Ինչպէս գծանկարը ցոյց կու տայ, համաստեղութիւններու տարածքները կը միախառնուին (overlap):  Գծանկարը ցոյց կու տայ 13-րդ համաստեղութիւն մը` «Օձակիր»-ը (Ophiuchus), որ զետեղուած է Նոր տարուան սկզբնաւորութեան, եւ որ թերեւս կը ծառայէր լուսնային տարուան վրայ օրեր յաւելելու, որպէսզի հաւասարի արեգակնային տարուան:

Աստղագիտական.-  Այս օրուան դրութեամբ կենդանակերպերը չեն համապատասխաներ տուեալ թուականներուն: Երկրի` ինքնիր շուրջ պտոյտի առանցքը, արեւու շուրջ պտոյտի առանձին բաղդատած, կը շեղի շուրջ 23,5 աստիճան: Այդ կը նշանակէ, որ հասարակածի եւ աղթարքի հարթակները (plane) զիրար կը հատեն նոյն անկիւնով: Հատման կէտերը կը համապատասխանեն գարնանային եւ աշնանային գիշերահաւասարներուն (equinox)(9): Հարցը այն է, որ Երկրի առանցքի ուղղութիւնը փոփոխական է երկու ձեւով: Անկիւնի արժէքը որոշ չափով կը փոխուի 22,1-էն 24,5 միջեւ` 41 հազար տարի պարբերութեամբ (13): Այդ հատման կէտերու փոփոխութիւն չի բերեր, ինչպէս կարելի է համոզուիլ զննելով նկարը: Կարելի չէ, սակայն, անտեսել առանցքի շուրջ 25,8 հազար տարի պարբերութիւն ունեցող պտոյտը, որ կը կոչուի կանխում (precession): Այս նիւթին նախապէս անդրադարձած եմ (2,10):

Ներկայ աղթարքը ձեւաւորուած է շուրջ 2,6 հազարամեակ առաջ: Այդ միջոցին հատման կէտերը փոխուած են 36,6 աստիճանով(11): Իւրաքանչիւր աղթարք կը գրաւէ մօտ 30 աստիճան (360/12): Ուրեմն մեր աղթարքները սխալ են առնուազն մէկ կենդանակերպով:

Սպասեցէ՛ք, այդ չէ միակ սխալը: Ինչպէս վերը նշած էի, կենդանակերպերը հաւասար աղեղներ (arch) չեն գրաւեր աղթարքի շրջանակին վրայ: Բացի այդ, որովհետեւ Երկրի ծիրը հաւկթաձեւ (elliptical) է, արեւու առերեւոյթ «արագութիւնը»  փոփոխական է շուրջ 3 տոկոսով (12):

«Կանխում»-ի յայտնաբերումը կը վերագրուի յոյն աստղագէտ Հիպպարքոսի, ՆՔ 130 թուականին: Հաւանաբար աստղագէտներուն ծանօթ էր շատ աւելի առաջ: «Երկնային» ուղղուածութիւններ ունեցող կառոյցներու մէջ, ինչպէս` եգիպտական բուրգերը, ժամանակի ընթացքին կը նկատուին փոքր շեղումներ (13): ՔԵ երկրորդ դարուն Պտղոմէոսի նման հեղինակութիւն մը վստահաբար ծանօթ էր այս երեւոյթին: Պտղոմէոսի գործերուն բնագիրները չեն պահպանուած(14): Կան պատառիկներ եւ թարգմանութիւններ, որոնք միշտ չէ որ հարազատ կը մնան բնագիրին: Պտղոմէոսի յաջորդները անտեսեցին կանխումը եւ աղթարքը ամրացուցին արեգակնային տարուան:

Հուսկ բանք.– Կողքի տախտակը կու տայ աստղագիտականօրէն ճշգրիտ աղթարքը:  Անոնք, որոնք երկար տարիներ հաւատացած են, որ իրենք ահեղ առիւծներ են եւ կամ հզօր ցուլեր, խոր հիասթափութիւն կրնան ունենալ: Առիւծները այժմ պիտի իմանան, որ հաւանաբար խեցգետիններ են, իսկ ցուլերը` հաւանաբար ոչխարներ: «Եթերային»-ները կրնան վերածուիլ հողայինի եւ նման բաներ: Միով բանիւ, մենք բոլորս ծնած ենք ա՛յլ աստղի տակ:

Սկզբնական շրջանին աստղաբաշխութիւնը կը զբաղէր տիրակալի եւ պետութեան հարցերով: Մոգպետը յաճախ տիրակալին արիւնակից անձ էր: Պարզ է, որ մոգերու ազդեցիկ դասակարգը տիրակալին հետ խորհրդակցաբար երկնային երեւոյթներուն կը վերագրէր այն, ինչ կը փափաքէր վերագրել:

Ինչպէս հանրայայտ տեսաբան Քարլ Եունկ (1875-1961) դիտել տուած էր, բախտագուշակութիւնը աւելի առնչութիւն ունի հաւաքական հոգեբանութեան, քան աստղագիտութեան հետ: Այս մասին կայ ընդարձակ գրականութիւն: Կողքի նկարը ցոյց կու տայ 2017-ին լոյս տեսած յօդուածներու հաւաքածոյ մը: Անձնապէս ունիմ գուշակութեան երեք դասագիրքեր, որոնք ուշադրութեամբ կարդացած եմ:

14 մայիս 2020

1. Գրահաշիւ, վերլուծական երկրաչափութիւն, անկիւնագիտութիւն եւ այլն:
2. Աստղա-Հնագիտական վարկածներ զօրաց քարերուն շուրջ, 16 եւ 17 Յնր. 2018
3. Հաւանաբար կը գործածէին անկիւնաչափ, տրամալար, քանակ եւ հաւանաբար ջուրի ժամացոյց, որպէսզի չափեն տեղափոխումներու արագութիւնը: Կողքի (իմ համադրած) գծանկարը կու տայ իմ պատկերացումս: Տրամալարը եւ անկիւնաչափը վաղուց ծանօթ գործիքներ էին: Երկրորդ անկիւնաչափի մը միջոցով կարելի էր չափել տուեալ աստղի հորիզոնական հարթակի մէջ ուղղութիւնը բաղդատած հիւսիսային աստղին: Երկակամարի համակարգումի հեռաւորութիւնները (coordinates) արձանագրուած են մատնաչափով եւ արմկաչափով:
4. Craig Crosse, «Zodiac History», Sky and Telescope, Յունուար 2018
5. Գուրզադեան Վահէ, «Աստղագիտութիւն եւ Բաբելոնի անկումը» (անգլերէն), Sky & Telescope, յուլիս 2000
6. Ի գիտութիւն անգիտաց, օրուայ 2×12=24 ժամերը եւս բաբելոնական են: Բաբելոնացիք կը գործածէին ոչ թէ 10-ի, այլ 12x 5 = 60 -ի վրայ, հիմնուած թուանշային համակարգ:
7. Delaporte E., «Scientifi Demarcation of the Constellations», 1930
8. Համագումարը որոշեց 88 համաստեղութիւններու սահմանները:
9. Արեւը կը գտնուի աղթարքի հարթակին (plane) մէջ: Երկիրը կը գտնուի աղթարքի հարթակի եւ հասարակածի հարթահի հատման (interection) գծի կեդրոնը: Այդ գիծը կը պարունակէ երկրի տրամագիծը ուրեմն ուղղահայեաց է հասարակածին: Ուրեմն երբ Արեւը գտնուի հատման գծին վրայ, ճառագայթները ուղղահայեաց (perpendicular) կ՛ըլլան հասարակածին: Այդ կը նշանակէ գիշերահաւասար: Ճառագայթներու անկիւնը փոքրագոյն կամ մեծագոյն են արեւադարձային կէտերու վրայ:
10. Սառցէ դար:
11. Եթէ 25,8 հազարամեակը կը համապատասխանէ 360 աստիճանի, ապա 2.62 հազարամեակը կը համապատասխանէ 2.62 x 360/25.8 = 36.6 աստիճանի
12. Տես www.solarsystemscope.com/spacepedia/earth/orbital-and-rotational-characteristics-of-earth
13. Rawlins D & Pickering K, «Astronomical orientation of the pyramids», Nature, 16 օգ. 2001
14. Steele J. M., «Celestial Measurement in Babylonian Astronomy», Annals of Science, July 2007