ՇԷՅԼԱ ԱՊՏԱԼԵԱՆ
Շատեր ճանչցեր էին զինք` իբրեւ բանաստեղծ, քննադատ, գրական ու հասարակական գործիչ, Հիւսիսեան հայագիտական հիմնարկի տնօրէն, ուսուցիչ, աշխատակից, բարեկամ եւ կամ ազգական: Սակայն ես բախտաւորուած էի ունենալ զինք իբրեւ հայր, որ եղաւ նաեւ ինծի համար մարդ արարածի ամենափայլուն տիպարը:
Կարգ մը անձերու մօտ հսկայական տարբերութիւններ կը նկատուին իրենց դուրսի աշխարհի եւ մտերմիկ` ընտանեկան կեանքին միջեւ: Հայրս նոյն փափկասուն, համբերատար, հոգատար ու սիրալիր անձն էր, միայն այն տարբերութեամբ, որ երբ կարեկից անձեր քովը գային` աշխատանքի, ընտանեկան, ուսման կամ կրթաթոշակի օժանդակութեան առնչութեամբ, ինք իր առաւելագոյնը կ՛ընէր անոնց օգնելու համար: Սակայն, երբ իր անձին եւ կամ տան անդամի մը գար հարցը, կը վարանէր, քանզի իր հպարտութեան զգացումը ամէն բանէ վեր էր:
Իր նկարագիրի արտակարգ գիծերուն մասին յիշելով` չեմ կրնար մոռնալ քանի մը մտերմիկ ծանօթներու վկայութիւնը, երբ մեծ յարգանքով կը պատմէին, թէ ինչպէ՛ս ինք մերժած էր իրեն առաջարկուած ոսկէ առիթը` աշխատելու իբրեւ դասախօս ամերիկեան համալսարանին մէջ` յետ իր բարձր գնահատանքով ստանալուն արուեստի եւ գիտութեան ճարտարապետութեան վկայականը: Ան իր շահաբեր պաշտօնը փոխանցած էր իր կարեկից ընկերոջ ու ինք նուիրած իր կեանքը` հայ գիրին, դպրոցին ու գաղութին:
Իր զոհաբերութեան աստիճանը սահման չունեցաւ. երբ Սպիտակի երկրաշարժը պատահեցաւ, հակառակ իր համեստ ուսուցիչի պաշտօնին` մասնակցեցաւ օգնութեան իր ուժերէն շատ աւելի բարձր չափերով, երբ մեր շրջանակի մեծահարուստներէն շատեր նման նուիրատուութիւն չկատարեցին:
Մարդ արարածին ո՛վ ըլլալը կը փաստուի տարիներու ընթացքին անոր կատարած ընտրութիւններէն, տուած որոշումներէն եւ դրսեւորած կեցուածքէն: Ոմանք կեանքի ընթացքին շահամոլութեան պատճառով իրենց սկզբունքները կը խախտեն, սակայն ինք միշտ զօրաւոր մնաց իր համոզումներուն վրայ: Իր հայրենասիրութեան աստիճանը գագաթնակէտին հասցուցած էր ու ամէն ձեւով փորձած` «ոսկի կամուրջ» ստեղծել Հայաստանի ու սփիւռքի միջեւ, փորձել յայտնաբերել գրողներ եւ արուեստագէտներ` ընծայելով անոնց լայնածիր ճանաչման միջոցներ: Իր «Անի» գրական ու արուեստի ամսաթերթին նպատակը ճիշդ ա՛յդ էր: Թէեւ եղան ոմանք, որոնք շփոթեցին իր հայրենասիրութեան տենչը ու անարդարօրէն դատապարտեցին զինք իբրեւ գործակից «անբաղձալի» պետութեան հետ:
Խօսք մը կայ կ՛ըսէ. «Երբ տունիդ մէջ ունիս պարտէզ եւ գրադարան, ապա ոչինչ կը պակսի քու երջանկութեանդ համար»: Մեր տունը օժտուած էր պարտէզով. հայրս բնութիւն պաշտող անձ ըլլալուն, իբրեւ իր ամէնէն սիրելի ժամանցը, ընտրած էր պարտիզպանութիւնը:
Մեր տունը «հարուստ» էր նաեւ իր գիրքերով, թերթերով, փաստաթուղթերով, արխիւներով` սկսեալ 1800-ական թուականներէն: Տարբեր գաղութներու թերթեր 1920-ականներէն դիզուած էին մեր քով: Հօրս մեծ սփոփանքներն էին` կարդալ, գրել ու վերլուծել: Կարելի է ըսել, թէ չկար որեւէ գիրք սփիւռքի մէջ, որ տպուելէ առաջ ղրկուած չըլլար հօրս խմբագրման ու սրբագրութեան համար:
Երբ վերայցելեմ իմ անցեալի յուշերու քարուսելը, մղձաւանջ մը կը պատէ զիս: Ճաշասեղանին շուրջ մեր համախմբուիլը անգամ ունէր իր ծէսը: Միշտ ճշդապահ ժամուն կը նստէինք սեղան, ուր հայրս ունէր իր յատուկ աթոռը: Մայրս կամ հօրս մօրաքոյրը կը հրամցնէին մեր աւանդական ճաշերը` միշտ սկսելով հօրս պնակէն, ու մենք բոլորս կը սպասէինք, որ հայրս իր առաջին պատառը առնէ, որպէսզի մենք ալ մերը սկսէինք: Մեծ խանդավառութիւն էր հաւաքուիլ սեղանին շուրջ` օգտակար խօսակցութիւններով ու հետաքրքրական գիտելիքներով լեցնելով մեր ժամանակը: Ամէն անգամ ճաշի վերջաւորութեան հայրս սրտագին շնորհակալութիւն կը յայտնէր մօրս եւ իր մօրաքրոջ` անոնց պատրաստած համեղ ճաշերուն համար ու իր պնակը խոհանոց կը տանէր: Ապա, առ ի գնահատանք իրենց աշխատանքին, ինք կը փափաքէր, որ սուրճը իր ձեռամբ պատրաստէր ու մեզի հրամցնէր:
Շատ երջանիկ ու բախտաւոր էի ապրելով տան մը մէջ, ուր կային յարգալիր փոխյարաբերութիւններ, զոհաբերութիւն ու սէր: Նոյնիսկ եթէ ըլլային փոքր անհամաձայնութիւններ, անոնք միշտ քաղաքավարութեամբ կը լուծուէին: Հօրս փափկանկատութեան աստիճանը նկատելի էր իր ամենափոքր արարքէն: Մանկութեան օրերուն, երբ ես տակաւին իրենց ննջասենեակը կը քնանայի, հայրս կ՛արթննար առտուան հինգին` հասցնելու թէ՛ իր տպարանի եւ թէ՛ դպրոցական աշխատանքներն ու պարտականութիւնները: Ան նախորդ գիշերուընէ որոշած կ՛ըլլար իր հագուելիքը ու լուռ ու մունջ կը շարժէր, որպէսզի մեզ յանկարծ չխանգարէր:
Հօրս բարձր հոգի ըլլալու փաստը ունեցանք, երբ վաղաժամ կորսնցուցինք մեր շատ սիրելի Վահրամը` զոհ ինքնաշարժի արկածի: Երբ անոր աշխատած ընկերութիւնը ուզեց հօրս փոխանցել գումար մը, հայրս խստօրէն մերժեց` ըսելով, որ իր տղուն արեան գինին ինք չի կրնար դպչիլ ու ստեղծեց «Վահրամ Ապտալեան» կրթական հիմնադրամը, որ օգտակար պիտի դառնար հայոց լեզուի, գրականութեան եւ հայոց պատմութեան մէջ մասնագիտացող աշակերտներու ուսման աջակցութեան:
Լիբանանի երկարամեայ պատերազմի ընթացքին, երբ շատեր կը գաղթէին դէպի աւելի բարգաւաճ երկիրներ, ինք կը քաջալերէր, որ մեր գաղութը չկորսնցնենք, չսուզուինք ու չձուլուինք օտար ափեր երթալով:
Հայրս իր բնաւորութեամբ շատ հեզ, ճկուն ու ընտելացող անձ էր, սակայն միաժամանակ` յանդգնօրէն ճշմարտախօս: Երբ շատ առաքինի ըլլաս, պտղատու ծառի նման յաճախ կը քարկոծուիս. սակայն հայրս վրէժխնդրութիւն եւ ատելութիւն պահել չունէր: Ան կը հաւատար կարողանալ ներելու հզօր ուժին ու կ՛ըսէր, որ բարկութիւնը, եթէ ներսդ պահես, կ՛ուտէ քեզ որդի նման: Այլ ոսկի խօսքն մըն ալ ունէր, որ կ՛ըսէր. «Կը նախընտրեմ խաբուիլ իմ սիրելիներէս, քան` կասկածիլ անոնց անկեղծութեան վրայ»: Ես օղ ըրած եմ իր այս պատգամները ու յաճախ իմ կեանքի դժուարագոյն օրերուս կը հետեւիմ իր խորհուրդին:
Ընդհանրապէս արուեստագէտներուն մօտ «մուսաները» ուշ գիշերը ծիլ կ՛առնեն: Կը յիշեմ իրմէ հեռու նստած զինք դիտելս, երբ մենախօսութեամբ կը սրբագրէր իր նոր գրած ճառերն ու բանաստեղծութիւնները: Ան շատ յաճախ մայրս իր մօտ կը կանչէր, որ լսէ ու իր կարծիքը տայ: Իմ իտէալապաշտ հայրս շատ խիստ էր իր անձին հանդէպ ու իր ստեղծագործական աշխատանքը` ըլլային անոնք դասախօսութիւններ, թերթի տրուելիք գրութիւններ, թարգմանութիւններ կամ բանաստեղծութիւններ, կրկին ու կրկին կը վերամշակէր:
Տպաւորիչ այլ երեւոյթ մըն էր ականատես ըլլալ գրաւորներու իր սրբագրութեան: Ան ժամեր կը դնէր` փորձել հասկնալու, թէ սխալ պատասխանող աշակերտին տկարութիւնը ինչի մէջ կը կայանար: Գրաւորի թուղթին սիւնակին մէջ կարմիր գիրերով ճիշդը կը գրէր: Ներքին պատերազմ կ՛ունենար այս սրբագրութեան միջոցին: Քանզի ինք լաւագոյնը կը սպասէր իր աշակերտներէն: Ու տարիներ ետք, դպրոցէն շրջանաւարտ աշակերտներուն յաջողութեան մասին երբ լսէր, այնքան կը հրճուէր, կարծէք իր որդիներէն մէկը ըլլային: Ան մեծ հաւատք ունէր իրեն տրուած կոչումին նկատմամբ, թէ պէտք էր կերտել ու պատրաստել յաջորդական հայ սերունդներ, որոնք պիտի ըլլային պաշտպանը հայոց լեզուին, գրականութեան ու հայրենիքին:
Իմ զգայուն հայրիկս օր մը, երբ նորածին աղջիկս կու լար, մօտեցաւ ինծի ու խնդրեց, որ չձգեմ, որ լայ: «Չեմ դիմանար երեխայի լացն ու կոծին: Որովհետեւ այդ ինծի կը յիշեցնէ իմ փոքր եղբօրս լացը գաղթի ժամանակ, երբ ան լալով անօթի մահացաւ, քանի որ, հակառակ մեր խոտ ուտելուն, մօրս կաթը կեցաւ…»:
Շատ կը փափաքէի իրեն հետ խօսիլ անցեալէն, սակայն, ինք փախուստ կու տար: Խնդրեր էի, որ գրի առնէր իր դառն յուշերը, սակայն իր ուժերէն վեր ըլլալով` չկարողացաւ իր հոգեցնցում պատճառած անցեալը վերապրիլ:
Մեծ յուզմունքով կը յիշեմ այն մտերմիկ հաւաքոյթները, որոնք մեր տան մէջ կը կազմակերպուէին, երբ Հայաստանէն կու գային` բարձրաստիճան մարդիկ, մտաւորականներ, արուեստագէտներ, գիտնականներ ու քաղաքական գործիչներ: Խրախճանքներ կը սարքէինք մինչեւ ուշ գիշերներ. կ՛ուտէինք, կը խմէինք, կ՛երգէինք, իրարու կենաց կը բարձրացնէինք ու նոյնիսկ եղած են առիթներ, երբ մեր տունը եղած էր օթեւան իրենց համար: Շատ անգամ քաղաքական որոշումներու առնչութեամբ հօրս կարծիքը կ՛առնէին` նկատի ունենալով իր տրամաբանութիւնը, հմուտ միտքը եւ փորձառութիւնը: Ներկայիս, երբ հօրս քաղաքական դիրքաւորումը վերյիշեմ, կը նկատեմ` որքա՜ն հեռուն մտածող ու ճշգրիտ մեկնաբանող անձ էր ան:
Կարօտ եմ մնացեր հօրս թաւշային ձայնին, մանաւանդ երբ ան զիս կը կանչէր «հոգիս» կամ «հոգեակ»:
Մանկութիւն չտեսած հայրս կեանքի ընթացքին շատ տառապանքներէ անցաւ` կորսնցնելով իր տունը, ծնողքը, եղբայրներն ու քոյրը, կինն ու զաւակը, սակայն պինդ մնաց կեանքին ու տուաւ իր լաւագոյնը` կարեկցողին:
Կան հայրեր, որոնք հսկայական նիւթական ժառանգ կը թողուն իրենց զաւակներուն, սակայն ինք տուաւ այն, ինչ կարելի չէ խլել քեզմէ: Փա՛ռք ու պատիւ անոր թողած գրական վաստակին: Թող անոր ստեղծագործական միտքի ժառանգութիւնը շարունակուի սերունդէ սերունդ: Այնքան ատեն որ Վահէ-Վահեան առեղծուածը յիշուի, ան կը մնայ յաւերժապէս ողջ:
Հողը թեթեւ գայ վրադ, իմ անգի՛ն հայր:
Պէյրութ, 20 օգոստոս 2021
