ՍՏԵՓԱՆ ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼԵԱՆ
Քաղաքագէտ
13-րդ դարի Արցախի իշխանաց իշխան, թագաւոր Հասան-Զալալ-Դոլան, ցանկանալով կարգաւորել թաթար-մոնկոլների հետ յարաբերութիւններում ծագած որոշակի խնդիրներ, 1250-ական թուականների սկզբին իր գլխաւորած Արցախի աշխարհիկ եւ հոգեւոր այրերից կազմուած պատուիրակութեամբ մեկնում է թաթար-մոնկոլական զօրքերի գլխաւոր հրամանատար, Մեծ խանի ժամանակաւոր պաշտօնակատար Բաթու խանի հետ հանդիպման, որն այդ ժամանակ գտնւում էր Կասպից ծովի ափին` Աթլ կամ Վոլկա գետի ափին:
Բաթու խանը մեծ պատուով ընդունում է Արցախի թագաւորին եւ նրան յանձնում իր` Հասան-Ջալալ-Դոլայի հայրենիքներ Չարաբերդը, Ականան եւ Կարկառը, որ նրանից առաջ խլել էին թուրքերն ու վրացիները, յայտնում է 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին (տե՛ս Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմութիւն, Երեւան, 1982թ., էջ 202):
Չարաբերդը հռչակաւոր Ջրաբերդն է, որ գտնւում է Տրտու (Թարթառ) գետի եւ նրա վտակ Թրղիի միջեւ սեպաձեւ վեր խոյացող ժայռի վրայ` Երից-Մանկանց վանքից մօտ 3 քմ հարաւ-արեւելք (տե՛ս Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարեանց, «Աղուանից երկիր եւ դրացիք»: Արցախ, Երեւան, 1999թ., էջ 284: Բագրատ Ուլուբաբեան, «Խաչէնի իշխանութիւնը 10-19-րդ դարերում», Երեւան, 1975թ., էջ 120:
Ականա բերդը գտնւում է այժմեան Արցախի Հանրապետութեան Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գիւղի հարաւ-արեւելեան մասում` Բալի լերան ստորոտում, Ականա գետակի ձախ ափին (տե՛ս «Դիւան հայ վիմագրութեան», պրակ 5, Արցախ, Երեւան, 1982թ., էջ 130):
Կարկառը գտնւում է համանուն գետի վրայ եւ ԺԵ. դարի սկզբից սկսած յայտնի է դառնում Շուշի անունով (ԺԵ. դարի հայերէն ձեռագրերի յիշատակարաններ, կազմեց Լեւոն Խաչիկեան, մաս I (1401-1450թթ.), Երեւան, 1955թ., էջ 384):
Այսպիսով, պատմական անհերքելի վկայութիւնները փաստում են, որ Շուշին մօտաւորապէս 800 տարեկան հայկական քաղաք է: Այս ամէնից զատ` ամբողջ մնացեալը թշնամու շահերը սպասարկող գրչա-լեզուամարզանքներ են:
22.01.2021թ.
