Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ

Ինքնիշխան Իշխանութիւններ Արցախի Մէջ

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ 

– Համամ Գրիգոր Արեւելցի Եւ Սահակ Սեւադա

Պաղտատ գերեվարուած եւ նահատակուած Սմբատ Խոստովանողի որդին` Աշոտ Բագրատունի հօր փոխարէն 855-ին դարձաւ հայոց սպարապետ:

Բուղա ետ կանչուեցաւ Պաղտատ եւ Աշոտ իր ձեռքերուն մէջ կեդրոնացուց ամբողջ իշխանութիւնը:

Աշոտ Բագրատունի 862-ին խալիֆայութենէն ստացաւ հայոց իշխանաց իշխանի տիտղոսը: Նոյն ժամանակ Աշոտ սպարապետութիւնը յանձնեց եղբօր` Աբասի:

Աբասեան խալիֆայութիւնը սկսած էր տկարանալ եւ մասնատուիլ: Տեղական կառավարիչները ստեղծած էին իրենց սեփական զօրքերը: Իսլամութենէն ներս սիւննի-շիի պայքարները արիւնալի կռիւներու վերածուած էին: Խալիֆայի  պահապան զօրագունդը, որ Կեդրոնական Ասիայէն բերուած թուրքերէ կազմուած էր, այնքան զօրացաւ, որ սկսաւ արհամարհել խալիֆային հեղինակութիւնը: Հետզհետէ կազմաւորուեցան Ռուստամիներու, Իտրիսիներու, Աղլապիներու, Սամանիներու, Թահիրիներու, Թուլունիներու եւ Սաֆարիներու պետութիւնները:

Հայաստանի վրայ արաբական տիրապետութիւնը դարձած էր ձեւական, եւ Աշոտ Բագրատունի իր ձեռքերուն մէջ կեդրոնացուց երկրի վարչական, ռազմական եւ տնտեսական իշխանութիւնը:

Զաքարիա Ա. Ձագեցի կաթողիկոս յաջողեցաւ լեզու գտնել արաբներուն հետ, պաշտպանեց հայ եկեղեցւոյ դաւանութիւնը յոյն եկեղեցւոյ նկրտումներէն եւ կասեցուց Պոլսոյ Փոտ պատրիարքի հայ եկեղեցւոյ քաղկեդոնականութիւն պարտադրելու փորձերը:

Զաքարիա Ա. Ձագեցի կաթողիկոսի ջանքերով 869-ին ժողով հրաւիրուեցաւ, որուն մասնակցեցան իշխանական տուներու ներկայացուցիչները: Որոշուեցաւ Աշոտ Բագրատունին հայոց թագաւոր հռչակել:

Գէորգ Բ. Գառնեցի կաթողիկոս, որ 877-ին յաջորդեց Զաքարիա Ա. Ձագեցիի, իր կարգին սատարեց Աշոտ Բագրատունիի հայկական պետականութեան վերականգնման ջանքերուն: Ան խալիֆայութեան առջեւ բարձրացուց հայկական պետականութեան վերականգնման հարցը:

Աշոտ Բագրատունի 885-ին Երազգաւորսի մէջ Գէորգ Բ. Գառնեցիի ձեռամբ թագաւոր օծուեցաւ:

***

Բագրատունեաց թագաւորութեան կազմէն ներս Արցախի Առանշահիկները, իրենց երկու ճիւղերով, վերստին զօրացան եւ երկու փոքր թագաւորութիւններ հիմնեցին:

Խաչեն գետ

Արդարեւ, Եսայի Ապու Մուսէի թոռ Գագիկ` Դիզակի, իսկ Սահլ Սմբատեանի թոռ եւ Համամ Ատրներսեհի որդի Համամ Գրիգոր Բարեպաշտ Արեւելցի` Խաչենի մէջ, թագաւորութիւններ հաստատեցին:

Համամ Գրիգոր Արեւելցի Թարթառ գետի ափին Հաւքախաղաց բերդը կառուցեց եւ իր թագաւորութեան ենթարկեց յարակից երկրամասեր: Անոր թագաւորութեան սահմանները հասան Սեւանայ լիճի հարաւ-արեւելեան ափերէն մինչեւ Մուղանի դաշտ, Ուտիքի արեւմտեան գաւառներ եւ Կամբեճան` Կամբեճ եւ Աղուան (Ալազան) գետերու ստորին հովիտը:

Համամ Գրիգոր Արեւելցի հայ եւ աղուանից եկեղեցիներու միջեւ եղած տարաձայնութիւնները հարթեց:

Սաւիրները (սեւորդիներ), որոնք Կասպից ծովու արեւմտեան ափերուն` Դարբանդի եւ Աղուանքի մէջ հաստատուած էին, սկսան տարածուիլ դէպի Ուտիք, ուր անոնց մէկ մասը քրիստոնէութիւնը ընդունեց: Իրենց նահապետ Գէորգ Սեւիի անունով անոնք կոչուեցան սեւորդիներ, իսկ Ուտիք նահանգի մէկ մասը անոնց անունով յորջորջուեցաւ Սեւորդեաց գաւառ: Սեւորդիները աստիճանաբար հայացան եւ հետագային այլեւս չեն յիշուիր աղբիւրներու մէջ:

Գտչավանք

Այս ժամանակ ալ Ուտիքի մէջ բարգաւաճեցաւ Գանձակ քաղաքը, ուր հաստատուեցաւ Աղուանից կաթողիկոսական աթոռը:

Համամ Գրիգոր Արեւելցի Սեւանայ լիճի հարաւ-արեւելեան կողմը գտնուող Մեծ Մազրա գիւղին մէջ 881-ին խաչարձան կանգնել տուած է «Գրիգոր Ադրներսեհեան», «Ադրնարսեհի որդի» անունով: Տիգրանակերտի աւերակներուն մօտ եւս իր անունով արձանագրութիւն պահուած է:

Համամ Գրիգոր Արեւելցի մահացաւ 898-ին:

***

Համամ Գրիգոր Արեւելցիի մահէն ետք անոր չորս որդիներուն միջեւ գահակալական պայքարներ սկսան:

Սմբատ Ա. Բագրատունի թագաւոր, որ Ատրպատականի Աֆշին ամիրան պատմութեան մատնելէ ետք խաղաղութիւն հաստատած էր, արշաւանքներ կազմակերպեց դէպի Գուգարք, ուրկէ դուրս մղեց վրացիները եւ շրջանը վերամիացուց Հայաստանի:

Սմբատ Ա. 899-ին գահերէց իշխան Ատրներսեհ Բագրատունին վրաց թագաւոր թագադրեց:

Սմբատ Ա. թագաւոր համաձայն գտնուեցաւ, որ Արցախ եւ Աղուանք վարչական չորս միաւորներու բաժնուին: Այսպիսով կազմաւորուեցան չորս գահերէց իշխանութիւններ.

– Հերեթ Կամբեճան, որուն մեծ իշխան հռչակուեցաւ Համամ Գրիգորի որդի Ատրներսեհ Բ.: Կ՛ընդգրկէր բուն Կամբեճանը (Խորին Հայք. Կուր գետի եւ Կապկոհ լեռներու միջեւ տարածուող գօտին` Կամբեճ եւ Ալազան գետերու հովիտները), վրացական Հերեթ երկրամասը եւ բուն Աղուանքի Շաքի նահանգը: Կեդրոնը հաւանաբար Ալազանի աջափնեակն էր:

Փառիսոսի բերդ

– Փառիսոս, որուն մեծ իշխան հռչակուեցաւ Համամ Գրիգորի որդի Սահակ Սեւադա: Կ՛ընդգրկէր Արցախի Փառիսոս կամ Փառնես եւ Ուտիքի Գարդման գաւառները: Կեդրոնը` Փառնես բերդաւանը:

– Խաչեն, որուն մեծ իշխան հռչակուեցաւ Համամ Գրիգորի որդի Վախթանգ Սակառ: Կ՛ընդգրկէր Սեւանայ լիճի արեւելեան ափերէն Արցախի լեռնաշղթայ, Հագարի գետի հովիտը, հիւսիսէն` մինչեւ Մռաւի հիւսիսային լանջերը եւ արեւելեան կողմէն կը հասնէր մինչեւ Մուխանք գաւառ (Կարկառ գետէն հարաւ): Նշենք, որ բուն Խաչեն կ՛ընդգրկէ Թարթառ, Խաչեն եւ Կարկառ գետերու հովիտները: Խաչենի իշխանութեան միացուեցաւ նաեւ Պարտաւի յարակից գօտին` Կաղանկատոյք աւանով եւ Աղուէն բերդով:

– Քթիշ կամ Դիզակ, որուն մեծ իշխան հռչակուեցաւ Եսայի Ապու Մուսէի թոռ Գագիկ: Կ՛ընդգրկէր ներկայ Հադրութի շրջանը:

***

Արծրունի եւ Սիւնի իշխանները վէճի մէջ էին Նախճաւանի պատկանելիութեան հարցով: Նախճաւան (Նախիջեւան) անցեալին պատկանած էր Մարդպետունիներուն եւ Արշակունիներու անկումէն ետք անցած էր Արծրունիներուն:

Սմբատ Ա. թագաւոր Նախճաւանի պատկանելիութեան հարցը լուծեց ի նպաստ Սիւնիներուն:

Թագաւորի կարգադրութենէն դժգոհ Գագիկ Արծրունի բանակցութեան մէջ մտաւ Ատրպատականի ամիրա Եուսուֆի հետ: Եուսուֆ միջնորդեց խալիֆային մօտ, Սմբատի փոխարէն թագաւոր ճանչնալու Գագիկ Արծրունին: Խալիֆայի ուղարկած թագով Գագիկ 908-ին թագաւոր թագադրուեցաւ Եուսուֆի ձեռքով: Այսպիսով կազմաւորուեցաւ Վասպուրականի թագաւորութիւնը:

Գագիկ Արծրունի եւ Եուսուֆ յարձակեցան Սմբատի վրայ: Հայոց արքան ամրացաւ Արշարունիք գաւառի Կապոյտ բերդին մէջ եւ մէկ տարուան դիմադրութենէ ետք անձնատուր եղաւ եւ 914-ին մահապատիժի ենթարկուեցաւ:

Արաբներ թագաւորին մարմինը Դուինի մէջ Խաչի վրայ գամեցին:

Սմբատ Ա.ի որդի Աշոտ Բ. Երկաթ գլխաւորեց անկախութեան պահպանման համար պայքարը:

Աշոտ Բ. եւ եղբայրը` Աբաս արաբներէն ազատագրեցին շարք մը երկրամասեր:

Փառիսոսի մեծ իշխան Սահակ Սեւադա թագաւորին գլխաւոր աջակիցը դարձաւ եւ նպաստեց հայկական կեդրոնացեալ պետութեան ամրապնդման: Դուստրը` Սահականոյշ ամուսնացաւ Աշոտ Բ.ի հետ:

Այս ժամանակ ալ Սահակ Սեւադա ճնշեց Մովսէս Ուտէացիի ապստամբութիւնը:

Եուսուֆ ամիրա 915-ին կրկին ներխուժեց Հայաստան: Աշոտ Բ.ի հօրեղբօրորդի Աշոտ Շապուհեան Եուսուֆի կողմէ ճանչցուեցաւ իբրեւ Հայաստանի թագաւոր:

Մռաւի լեռներ

Աշոտ Շապուհեան պայքար սկսաւ թագաւորին դէմ: Յովհաննէս Դրասխանակերտցի կաթողիկոս փորձեց հաշտեցնել կողմերը եւ վերջ տալ եղբայրասպան կռիւներուն, բայց անօգուտ:

Ստեղծուած կացութեան առջեւ Գուգարքի Շամշուլդէ բերդին տէրերը ապստամբութեան դրօշ պարզեցին Բագրատունեաց գահին դէմ:

Սահակ Սեւադա, որ նախապէս դժգոհ մնացած էր Նախճաւանի հարցը ի նպաստ Սիւնիներուն լուծուած ըլլալով, քաղաքական պայմաններու փոփոխութեան լոյսին տակ դիրքորոշուեցաւ  ի նպաստ Սիւնեաց Սմբատ իշխանին:

Սիւնեաց իշխան Սմբատի եւ Աշոտ Բ.ի միջեւ կռիւներ սկսան: Սահակ Սեւադա օգնեց Սմբատի: Կռուի ժամանակ Սահակ Սեւադա եւ որդին` Գրիգոր գերեվարուեցան եւ Աշոտ Բ. թագաւորին հրամանով կուրացուեցան:

Այս ժամանակ, Բիւզանդիոնի Կոստանդին Ծիրանածին կայսր (913-էն 920 եւ 944), թուարկելով Հայաստանի պետական կարեւորագոյն կազմաւորումները, որոնց հետ բիւզանդական արքունիքը գրագրութիւն ունէր, կը յիշատակէ նաեւ Խաչենի իշխանը:

***

Աշոտ Բ. 922-ին խալիֆայէն թագ ստացաւ եւ ճանչցուեցաւ իբրեւ Հայաստանի շահնշահ:

Բագրատունիներու գերագահութիւնը ընդունեցին արաբ ամիրաները եւ կեդրոնախոյս հայ իշխանները:

Աշոտ Բ. Երկաթի 928-ին յաջորդեց եղբայրը` Աբաս: Աբասի 953-ին յաջորդեց որդին` Աշոտ Գ. Ողորմած, որ մայրաքաղաքը Կարսէն Անի տեղափոխեց:

Սահակ Սեւադայի որդի Յովհաննէս Սենեքերիմ 958-ին հիմնեց Փառիսոսի թագաւորութիւնը: Պարսից արքունիքը եւ Բիւզանդիոնի կայսեր ներկայացուցիչ Դաւիթ Մագիստրոս ճանչցան անոր թագաւորութիւնը: Բիւզանդական արքունիքը Յովհաննէս Սենեքերիմի թագ եւ արքայական ծիրանի ուղարկեց:

Անանիա Ա. Մոկացի կաթողիկոս փորձեց մեղմել անջատողական ձգտումները: Ան 958-ին Սիւնիք այցելեց եւ Ջիվանշիր իշխանի որդի Վահանը եպիսկոպոս ձեռնադրեց: Ապա անցաւ Արցախ եւ Աղուանք:

Աղուանից Սահակ կաթողիկոս հակադրուեցաւ Անանիա Ս. Մոկացիի, սակայն անոր ապստամբական քայլը ճնշուեցաւ:

Այս ժամանակ, Աշոտ Գ. Ողորմածի եղբայր Մուշեղ 963-ին հիմնեց Կարսի թագաւորութիւնը:

Աշոտ Գ. Ողորմածի 977-ին յաջորդեց որդին` Սմբատ Բ.: Աշոտ Գ.ի կրտսեր որդի Գուրգէն 982-ին հիմնեց Տաշիր-Ձորագետի թագաւորութիւնը, իսկ Սմբատ Սիւնի 987-ին հիմնեց Սիւնիքի թագաւորութիւնը:

Սմբատ Բ.ի 990-ին յաջորդեց որդին` Գագիկ Ա. թագաւոր, որ պայքար սկսաւ Փառիսոսի թագաւորութեան դէմ:

Գանձակի ամիրա Փալտուն, միանալով Գագիկ Ա.ի, յարձակեցաւ Փառիսոսի վրայ: Գանձակի ամիրային ուժերը պայքարի դաշտ իջան նաեւ Խաչենի իշխանութեան դէմ:

Յովհաննէս Սենեքերիմ մահացաւ 1003-ին եւ անոր յաջորդեց եղբօրորդին` Փիլիպպէ: