ԴՈԿՏ. ԱՐԱ ՍԱՅԵՂ
Կայծակնային արագութեամբ լուրը շրջագայեցաւ համացանցի ընկերային կապերու գրառումներուն մէջ, Լեհաստանի ամբողջ տարածքին լեհահայ միութիւններ, հայութեամբ հետաքրքրուող լեհ միութիւններու կայքէջեր, ցանցերու շրջանակներ շատ արագ տեղադրեցին հայանպաստ, 7 հոկտեմբեր 2019 թուի Լեհաստանի առաջին պետական ալիքին TVP1 օրուան յայտագիրին վրայ «Պատերազմի եւ երազներու երկիր», «Kraj wojny i marzen» շարժապատկերի հանրային անդրանիկ ցուցադրութեան տեղեկութիւնը: Անհամբեր կը սպասէի դիտելու այս վաւերագրական շարժապատկերը, որ նուիրուած է Արցախին ու արցախահայութեան գոյապայքարին: Լաւատեսութեամբ, բայց զգուշաւոր մտահոգութեամբ կը մտածէի շարժապատկերի արտադրութեան 2018 թուականէն մինչեւ հոկտեմբեր 7-ի անդրանիկ ցուցադրութեան այս երկար տեւողութեան պատճառի մասին, այնքան ատեն որ լեհական պետական շարժապատկերի արտադրութիւն է` թէ՛ իր լեհուհի բեմադրիչով, թէ՛ գեղարուեստական` նկարահանումով, երաժշտական եւ արհեստագիտական բոլոր կարելիութիւններով, ուստի ի՞նչն էր, որ կը խանգարէր կամ արգելք կը հանդիսանար Լեհաստանի հանրութեան ներկայացնել արցախահայութեան նուիրուած լեհական առաջին շարժապատկերը, որուն իրագործումին մէջ իր օժանդակութիւնը բերած է Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերութիւնը, եւ մանաւանդ եղած են Հայաստանի թէ Լեհաստանի մէջ ապրող նուիրեալ հայորդիներու բարոյական ներդրումները:
Լեհերէն լեզուով ու մէկ ժամ տեւողութեամբ «Պատերազմի եւ երազներու երկիր» շարժապատկերի բեմագրողն ու բեմադրիչն է լեհուհի Եատվիկա Նովաքովսքան, երաժշտութեան հեղինակն է Միխաու Լորենցը: Ըստ TVP1-ի, «Շարժապատկերը կը պատմէ Լեռնային Ղարաբաղի բացառիկ վայրի մը մասին` երկրի մը, որ պաշտօնապէս չէ ճանչցուած միջազգային ընտանիքէն եւ արդէն տարիներէ ի վեր Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ ընթացող պատերազմի զինադադարի վիճակի մէջ է: Շարժապատկերը կը ներկայացնէ Լեռնային Ղարաբաղի հայ համայնքը, որուն անդադար կ՛ուղեկցի պատերազմի ստուերը: Մէկ կողմէն մարդիկ խաղաղութեան կը ձգտին, իսկ միւս կողմէ` վիթխարի հայրենասիրութիւն կը ցուցաբերեն, եւ վտանգի պահուն մեծերն ու փոքրեր զէնքը ձեռքերնին կը պայքարին: Այս մէկը բախումն է հնագոյն քրիստոնէական երկրի` Հայաստանի եւ իսլամական Ազրպէյճանի միջեւ»: Կարելի է շարժապատկերը նկարագրել` ըսելով նաեւ, որ կը ներկայացնէ հայրենիք մը, որ Հայաստանն է` Արցախը իր իրաւատէր հայ ժողովուրդով, ուր հայեր կ՛ապրին ցեղասպանութեան ու ազերիական բռնագրաւման սպառնալիքի զգացողութեամբ, իրենց դէմ շղթայազերծուած ազերիական վայրագութիւններու, սպանդներու իբրեւ հետեւանք: Ջարդեր, որոնք թուրքերը իրագործած են հարիւր տարի առաջ ու այսօր կը շարունակուին Ազրպէյճանի կողմէ մնայուն հակամարտութեամբ: Հոն ներկայ է սպանդներու սարսափը, որ յարատեւ կը թեւածէ իբրեւ ազդանշան հայութեան բնաջնջումի ու նոր չարիքներու, անակնկալ յարձակումներու, պարտադրուած պատերազմի մը ահ ու սարսափով: Այս շարժապատկերին մէջ արցախահայութիւնը ներկայացուած է իբրեւ իրաւունքներու պաշտպանութեան համար պայքարի պատրաստակամութիւն ունեցող ու անթեքելի կամքով ժողովուրդ մը: Վաւերագրական այս շարժապատկերը հեռու է քաղաքական վերլուծումներէ կամ պատմական քննարկումներէ, անոր հայ դերակատարներու` բնիկ արցախահայերու վկայութիւններու եւ երկխօսութեան ընդմէջէն կը ծանօթանանք արցախահայութեան առօրեային, գոյավիճակին, ազգային աւանդութիւններուն, ընտանեկան ամրապինդ կապերուն, հայրենիքի սիրոյ հանդէպ անխախտ համոզումներուն, հայեացքներուն: Պատերազմներու դժուարութիւնները ու թշնամիին վայրագութիւնները դիմակայելու, ազատութեան համար պայքարի եւ լուսափայլ ապագայի ակնկալիքներով ու լաւատեսութեամբ լեցուն արցախցիի նկարագիրը կ՛երեւի հոն: Ժապաւէնին մէջ ուշագրաւ շեշտադրում կայ հայ ժողովուրդի առաջին քրիստոնեայ ազգ ըլլալու ու իսլամ ազրպէյճանցիի իրողութեան, յատկանշական է նաեւ արցախահայութեան կեանքի հաւաքական նկարագիրը, էական է ընտանեկան աւանդութիւններու կարեւորութիւնը, ընկերային հարազատ կապերը, խաղաղասէր ու աշխատունակ արցախահայութեան հիւրասիրութիւնը ու բարի կամքը:
Շարժապատկերը կ՛օգնէ եւրոպացի ու մանաւանդ լեհ հանդիսատեսին` հասկնալու հայ-ազրպէյճանական հակամարտութեան բարդութիւնները, դերակատարներու արտայայտութիւններու շնորհիւ սպառիչ լուսաբանութիւններ, տեսակէտներ ու մօտեցումներ կը հայթայթէ արցախահայութեան մարդկային, կենցաղային իրավիճակին, հայ ինքնութեան, հողային կնճռոտ հիմնահարցի էական պատճառներու մասին, այնպէս, ինչպէս կ՛ընկալէ արցախահայութիւնը: Այս ճշմարտութիւնները բեմադրիչը կը ներկայացնէ իբրեւ ստոյգ ապացոյցներ, անժխտելի դրոյթներ, անվիճելի փաստարկումներ` որպէս պատասխան եւրոպացի հանդիսատեսին ակնկալիքներուն ու հարցադրումներուն, որոնք յստակօրէն կ՛արտացոլան շարժապատկերի ընդմէջէն:
Ե. Նովաքովսքան իմաստուն ճկունութեամբ մը օգտագործած է ապրիլեան քառօրեայ պատերազմի անմարդկային խոշտանգումները, արցախահայութեան կրած տառապանքներու փորձառութիւնները հարազատօրէն արտացոլելու ազրպէյճանական վայրագութիւնները, դաւադրական ու վայրագ նկարագիրը, արցախահայութեան սպառնացող վտանգի սահմռկեցուցիչ ահաւորութիւնը: Բեմադրիչը ողջմտօրէն օգտագործած է Արցախի պատմական վայրերու, ճարտարապետական յուշարձաններու, կառոյցներու ու մանաւանդ եկեղեցիներու դարաւոր ճարտարապետութիւնը ու արցախցիին քրիստոնէական հաւատքի անհերքելի դրոյթները, որոնք անկասկածելի վաւերական փաստարկներ են այդ հողին իրաւատէրի հայկական պատկանելիութեան եւ սեփական ճակատագիրը ինքնուրոյն տնօրինելու անքակտելի իրաւունքին: Ժապաւէնին մէջ քանիցս շեշտուած է, որ արցախահայութեան քրիստոնէական մշակոյթի ժառանգութիւնները չեն կրնար պատկանիլ իսլամ ազերիին:
Արցախի նուիրուած շարժապատկերի նկարահանումը բացառիկ է իր լուսանկարչական յատկութիւններով: «Պատերազմի եւ երազներու երկիր» շարժապատկերի նկարահանումը իրագործուած է օգոստոս 2017 թուականէն մինչեւ դեկտեմբեր 2018, այլ խօսքով, Արցախի պտղատու եւ բերքառատ ամրան ու ոսկի աշնան բնատուր գեղեցկութիւնը ներկայացուած է իր դրախտային բնութեամբ ու հրաշակերտ հարազատութեամբ, ինչ որ շարժապատկերի ներշնչող պարունակէն անդին կարելի է զայն համարել Արցախը ծանօթացնող յատուկ ճանաչողական ուղեցոյց մը:
Եկէք` միասնաբար ծանօթանանք շնորհաշատ Եատվիկա Նովաքովսքային, որ լրագրող եւ վաւերագրական շարժապատկերներու բեմագրող ու բեմադրիչ է: Աւարտած է Լեհաստանի Քրաքով քաղաքի Եակելոնեան դարաւոր համալսարանի պատմութեան բաժանմունքը 1981 թուին, իսկ լրագրութեան բաժանմունքը` 1984-ին: Պատմաբանի ու լրագրողի բարձր կրթութեամբ 1989 թուականէն սկսեալ կ՛աշխատի Լեհաստանի պետական հեռուստաընկերութեան ծրագրի առաջին ալիքի TVP1 մէջ, երեսուն երկար տարիներու փորձառութեան շնորհիւ անցած է լրագրութեան ոլորտի մասնագիտական անհրաժեշտ հմտութիւններու բոլոր մակարդակները, նուաճած է վաւերագրական բաժնի ղեկավարի ու տեղակալի պաշտօնները: Ե. Նովաքովսքան աւելի քան 100 վաւերագրական ժապաւէններու եւ վաւերագրական ֆիլմաշարերու բեմադրիչ է, իր շարժապատկերներէն կարելի է յիշել «Լեհական տոհմեր»-ը` նուիրուած լեհական ազնուականութեան, «Տարբեր աստուածներու երեխաներ»` նուիրուած շարք մը ազգային, կրօնական փոքրամասնութիւններու մշակութային ժառանգութեան, ինչպէս` «Լեհերը Սիպերիոյ մէջ», «Ապստամբութեան յիշողութիւն» եւ կամ «Ստորգետնեայ քաղաք»` նուիրուած Վարշաւայի ապստամբութեան, «Երկու ժողովուրդներու զգեստապահարան»` նուիրուած լեհ-լիթուական յարաբերութիւններուն եւ այլն:
Տաղանդաւոր բեմադրիչ Ե. Նովաքովսքան, Արցախի ու արցախահայութեան նուիրուած իր «Պատերազմի եւ երազներու երկիր» շարժապատկերի կողքին, ունի հայանպաստ ուշագրաւ ներդրումներ մանաւանդ իր ամուսնոյն հետ Հայաստանի մէջ կեցութեան շրջանին` դեկտեմբեր 2015-էն մինչեւ յուլիս 2017, երբ ամուսինը` Մարեք Նաւաքովսքին Հայաստան ուղարկուած էր Լեհաստանի Հանրապետութեան դեսպանի առաքելութեամբ: Այս ժամանակահատուածին բեմադրիչ Ե. Նովաքովսքան իր բեմագրութեամբ լոյս ընծայած է 12 հատուածներով «Հայաստանը լեհական աչքերով» ֆիլմաշարը` իբրեւ հասանելի տեղեկատու TVP Info-ի: Լեհերէնով ճանաչողական այս ֆիլմաշարը ուղեցոյց մըն է, որ իրագործուած է Երեւանի մէջ Լեհաստանի Հանրապետութեան դեսպանութեան շնորհիւ ու կը նպատակադրէ լեհ հասարակութեան ծանօթացնել Հայաստանի ամենահետաքրքրական վայրերը, որոնց մասին կ՛արժէ տեղեկանալ ու այցելել:
Ե. Նովաքովսքան բեմադրիչն է նաեւ «Մոռցուած հայը» վաւերագրական ժապաւէնին, որ նկարահանուած է Հայաստանի մէջ ու ցուցադրուած է Հայաստանի «Նարեկացի» արուեստի միութեան կողմէ յունիս 2017 թուին: Այս ժապաւէնը նուիրուած է հանրածանօթ լեհահայ գեղանկարիչ Թէոդոր Աքսենտովիչի (1859-1938) կեանքի եւ գործունէութեան: Թ. Աքսենտովիչ ճանչցուած է իր «Հայաստանի մկրտութիւն»-ը (1900 թ.) եւ «Հայերը Լեհաստանի մէջ» (1930 թ.) կտաւներով, Լվովի դարաւոր հայկական եկեղեցւոյ նուիրուած իր խճանկարներով, զանազան դիմանկարներով եւ այլն: Լեհահայերու հետ Ե. Նովաքովսքայի յարաբերութիւնները սկսած են անցեալ դարու 90-ական թուականներուն, երբ իբրեւ բեմադրիչ իրագործած է 26 հատուածներէ բաղկացած «Ակնյայտ, ոչ ակնյայտ» ֆիլմաշարը, որ նուիրուած է Լեհաստանի ազգային, կրօնական փոքրամասնութիւններու մշակութային ժառանգութեան: Հոն լեհահայութիւնը ներկայացուած է իր դարաւոր մշակոյթով, պատմական ժառանգութեամբ ու նուաճումներով: Ան բեմադրիչն է նաեւ «Հայկական տօներ» կարճ շարժապատկերին, ուր ներկայացուցած է Լեհաստանի մէջ Կտանսք քաղաքի եւ շրջակայքը ապրող լեհահայ համայնքը:
Պարտք է նշել, որ Հայաստանի մէջ «Ոսկէ ծիրան» միջազգային 16-րդ շարժապատկերի փառատօնին` 7-14 յուլիսի 2019, Լեհաստանը ներկայացուած է «Պատերազմի եւ երազներու երկիր» ժապաւէնով, որ ցուցադրուած է Երեւանի «Մոսկուա» շարժապատկերի սրահին մէջ` Ե. Նովաքովսքայի ներկայութեամբ: Ցուցադրութենէն ետք բեմադրիչը Հայաստանի նախագահ Արմէն Սարգսեանին հետ զրոյցի մը ընթացքին անոր ներկայացուցած է տուեալ ժապաւէնին բովանդակութիւնը:
Իսկ Լեհաստանի մէջ սոյն շարժապատկերի հանրային անդրանիկ ցուցադրութենէն ետք, 26 հոկտեմբեր 2019 թուին տեղի ունեցաւ «Պատերազմի եւ երազներու երկիր»-ի փակ ցուցադրութիւնը Վարշաւայի «Քուլթուրա» շարժապատկերի սրահին մէջ, կազմակերպութեամբ Վարշաւայի «Լեհ-հայկական հիմնադրամ»-ին եւ հովանաւորութեամբ Լեհաստանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան եւ լեհական պետական հեռուստաընկերութեան «TVP Kultura» ալիքի ներկայացուցիչներու պատուոյ ներկայութեամբ:
Մինչ շարժապատկերի ցուցադրութիւնը, Հայաստանի դեսպան Սամուէլ Մկրտչեան իր երախտագիտութիւնը յայտնած է Ե. Նովաքովսքային եւ շնորհակալութեան խօսք ուղղած է շարժապատկերի ստեղծագործական կազմին` շարժապատկերի համար կատարուած գեղարուեստական հսկայական աշխատանքին համար: Դեսպանը նշած է, որ շարժապատկերի վերտառութիւնը կարելի է ներկայացնել որպէս` «Պատերազմի, երազներու եւ ազատութեան երկիր», քանի որ Արցախի ժողովուրդը ի սկզբանէ պայքարած է իր անկախութեան, սեփական ճակատագիրը ինքնուրոյն տնօրինելու համար: Դեսպանը կարեւորած է Արցախի ժողովուրդի մարդու իրաւունքներու պաշտպանութիւնը` միջազգային իրաւունքի շրջանակներուն մէջ, անընդունելի համարած է Ազրպէյճանի իշխանութիւններու կողմէ շարունակական փորձերը` արգելք հանդիսանալու Արցախի մասին անկախ եւ անաչառ տեղեկատուութիւններ ներկայացնելու եւ տարածելու համար: Շարժապատկերի ցուցադրութեան ներկայ եղած են բեմադրիչ Ե. Նովաքովսքան, դիւանագիտական ներկայացուցիչներ, Ուքրանիոյ հայոց թեմի առաջնորդ Մարկոս եպս. Յովհաննիսեանը, լեհահայոց նորանշանակ հոգեւոր հովիւ Տարօն վրդ. Ղուլիկեանը, հայ մշակոյթով հետաքրքրուած լեհ բարեկամներ եւ հայորդիներ: Ներկաներէն կին մը ազրպէյճանամէտ հարցադրումով մը բողոքած է շարժապատկերի արդար բովանդակութեան համար` մեղադրելով, որ շարժապատկերը միակողմանի տեսակէտ կը ներկայացնէ, հոն անտեսուած է ազրպէյճանական կողմի` իբրեւ հողին իրաւատիրոջ տեսակէտն ու կարծիքը: Շարժապատկերի փակ ցուցադրութեան ընթացքին շարժապատկերի սրահէն դուրս խումբ մը երիտասարդներ ազերիական դրօշակներ բարձրացուցած են ու իրենց բողոքի արտայայտութիւնները յայտնած են շարժապատկերի հանդէպ: Նոյն շրջանին Վարշաւայի մէջ Հայաստանի դեսպանատան դիմաց նոյնպէս խումբ մը երիտասարդներ ազերիական դրօշակներով իրենց արտօնուած յիսուն վայրկեաննոց բողոքի ընթացքին հակահայկական սպառնական խօսքերով, գանգատներով առարկած են շարժապատկերի անարդարութեան համար, ներկաները պաստառներ բարձրացուցած են, որոնց վրայ լեհերէնով գրուած է «Ղարաբաղը Ազրպէյճան է», «Ազատ արձակեցէք գերի առնուած ազրպէյճանցի բանակայինները» եւ այլն:
Ե. Նովաքովսքայի հետ նամակագրութեան շնորհիւ կարելի եղաւ տեղեկանալ, որ այդ վերոյիշեալ բողոքներու շարքին պէտք է աւելցնենք բեմադրիչին եւ շարժապատկերի երաժշտական հեղինակին ուղղուած ազերիական դեսպանութեան բողոքներն ու իրենց դիմագրաւած անհամութիւնները: Հանրային անդրանիկ ցուցադրութենէն ետք Ազրպէյճանի դեսպանատան կողմէ Լեհաստանի պատկերասփիւռի ընկերութեան ներկայացուած են բողոքագիրներ: Այս շարժապատկերը տարածելու եւ ցուցադրելու նպատակով նոյնինքն բեմադրիչ Ե. Նովաքովսքայի կողմէ լեհական զանազան կայաններու ներկայացուցած խնդրանքները դժբախտաբար մնացած են անպատասխան: Հոս պէտք է տեսնել ազրպէյճանական կողմի միջամտութիւններու դերակատարութիւնը, անոր կողմէ յղուած բողոքագիրները, որոնք դրական ազդեցութիւն ունեցած են լեհական պետական կառոյցներուն վրայ` արգիլելու եւ կամ ժապաւէնի ցուցադրութիւնը ուշացնելու նպատակով:
Տաղանդաւոր բեմադրիչ Ե. Նովաքովսքան երկար ժամանակ Հայաստանի մէջ ապրելով` քաջածանօթ է հայ իրականութեան, Ղարաբաղի հակամարտութեան իրավիճակին, լաւատեղեակ է Արցախի ու արցախահայութեան արդար գոյամարտի մանրամասնութիւններուն, պատմաբանի, լրագրողի, բեմադրիչի իր բարձր կրթութեամբ եւ երկար տարիներու գեղարուեստական փորձառութեամբ օժտուած անձնաւորութիւն է, որ մօտէն հետաքրքրուած է հակամարտութեան կարգաւորման բանակցային գործընթացով: Արցախի նուիրուած իր այս շարժապատկերին հիմնական պատգամն է ներկայացնել այդ երկրին ու հոն ապրող իրաւատէր հայութեան իսկական իրականութիւնը ու հարազատ ներկայի պատկերը` հեռու քաղաքական վերլուծումներէ: Անհեռանկար պիտի ըլլար Արցախը դիտել ու ներկայացնել բռնագրաւող ազրպէյճանական տեսանկիւնէն, միջամուխ ըլլալով ամուլ քաղաքական դիտարկումներու կամ վերլուծումներու: Այս արդար մօտեցումը հայանպաստ ու օգտաբեր օղակ մըն է` նուիրուած Արցախի գոյապայքարին, որուն համար մեր խորին երախտագիտութիւնը եւ գնահատանքը կը փոխանցենք Արցախը ա՛լ աւելի հանրայնացնելու Եւրոպական Միութեան մէկ մեծագոյն երկիրներէն` Լեհաստանի մէջ, որ ունի 38 միլիոն հաշուող ուշագրաւ հանրային կարծիք: Լեհական արտադրութեամբ ու լեհ արուեստագիտուհիին կողմէ Արցախին ընծայուած առաջին ժապաւէնի այս թելադրիչ նախաձեռնութիւնը օրինակելի է ու խրախուսիչ` հակառակ ազերիական ամէն տեսակի ճնշումներուն, հակադարձութիւններուն ու մանաւանդ խաւիարային ախտի գարշելի քաղաքականութեան: