Հարցազրոյց Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարանի Տնօրէն Յարութիւն Մարութեանի Հետ

6-8 դեկտեմբեր 2019-ին, յատուկ հրաւէրով Աթէնք գտնուեցաւ Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի տնօրէն Յարութիւն Մարութեան` մասնակցելու եւ խօսք ուղղելու համար Պոնտոսի յոյներու ցեղասպանութեան 100-ամեակին նուիրուած միջազգային խորհրդաժողովին` «Նիարխոս» հաստատութեան մէջ: Օրին անդրադարձած էինք խորհրդաժողովի աշխատանքներուն եւ Յարութիւն Մարութեանի ելոյթին, որ մեծ հետաքրքրութեամբ ընկալուեցաւ ներկայ եղող մասնակցողներուն կողմէ: Խորհրդաժողովի լուսանցքին, «Ազատ օր» առիթ ունեցաւ երկար եւ շահեկան զրոյց մը ունենալու հայ գիտնականին հետ:

«ԱԶԱՏ ՕՐ».- Կը խնդրենք մեր ընթերցողներուն համար նկարագրել Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանի աշխատանքները եւ ծաւալած ծրագիրները:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄԱՐՈՒԹԵԱՆ.- Ցեղասպանութեան թանգարանը կը կոչուի թանգարան-հիմնարկ: Այդպէս է իր հիմնադրման ժամանակներից, այսինքն, բացի զուտ ցուցադրական հարցերից, թանգարանի գործունէութեան ծիրում են նաեւ գիտահետազօտական խնդիրներ: Թանգարանում այսօր աշխատում է 80 հոգի: Առաջին հայեացքից թէեւ շատ մեծ թիւ է, սակայն 80 հոգուց ընդամէնը 19-ն են, որ զբաղուած են գիտահետազօտական աշխատանքներով, անոնց մէջ ալ, շատերը կէս դրոյքով են եւ ուղղակիօրէն գիտութեամբ են զբաղւում, գիտահետազօտական ոլորտի մէջ են 10-12 հոգի միայն:

Ծիծեռնակաբերդի շուրջ 100 հեկտար հող մեզ է պատկանում, պետութիւնը յանձնել է թանգարան-հիմնարկին անվարձահատոյց օգտագործման իրաւունքով դեռեւս 2004 թուականին: Աւելի քան 12-13 բանուորներ ունենք, որոնք զբաղուած են այդ զբօսայգու պահպանութեան ու մշակման հարցերով: Այսինքն բաւականին մեծ տնտեսութիւն է: Գիտական-գիտացուցադրական մի քանի բաժիններ են աշխատում թանգարանում: Գիտահետազօտական բնոյթի բաժինների մէջ նշելի է յուշագրութիւնների, վաւերագրերի եւ մամուլի հետազօտման բաժինը: Մեր արխիւում ունենք աւելի քան 400 անտիպ յուշագրութիւն: Դրանց մշակման հետ զբաղուող աշխատակիցներն ընդամէնը մի քանիսն են, այդ պատճառով էլ խնդիր դրուեց, որպէսզի թանգարանի բոլոր գիտական աշխատակիցները որոշակի ծրագրով նկարագրեն այդ յուշագրութիւնները: Յետոյ այդ նկարագրումները մենք կը դնենք համացանցի վրայ, որպէսզի հետազօտողները իմանան, թէ ինչ անտիպ նիւթեր կան թանգարանում, որոնք կարող են օգտագործել հետազօտութիւնների համար:

Ունենք Համեմատական ցեղասպանագիտութեան բաժին: Նկատեմ, որ ամէն բաժնում, ցաւօք սրտի, 2-3, առաւելագոյնը 4 հոգի է աշխատում: Համեմատական ցեղասպանագիտութեան բաժնում զբաղւում են միւս ցեղասպանութիւնների ուսումնասիրութեամբ: Փրոֆեսէօր Տատրեանի մահուանից յետոյ, մենք այդ բաժինը վերանուանեցինք Տատրեանի անուամբ: Ունենք Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի եւ վերապրողների փաստագրման բաժին:

Մենք ասում ենք «յիշում եմ եւ պահանջում», բայց թէ ո՞ւմ ենք յիշում` այդ հարցի պատասխանը բաւականին բարդ է: Աւելի քան հարիւր տարի է անցել Ցեղասպանութիւնից, սակայն ցայսօր Ցեղասպանութեան զոհերի ու վերապրողների հնարաւորինս ամբողջական ցուցակ կամ ցուցակի ստեղծման յաջողուած փորձ չկայ: Հայոց ցեղասպանութիւնը, որ թւում է, թէ ամենահետազօտուած բնագաւառն է հայ պատմագիտութեան մէջ, չունի զոհերի եւ վերապրողների հնարաւորինս ամբողջական կամ ամբողջականին ձգտող ցուցակ: Հրեաները աւելի քան 65 տարի այդ գործը անում են եւ 6 միլիոնից 4,8 միլիոնն կարողացել են առանձնացնել: Մեզ մօտ եղել են փորձեր եւ հրատարակուել է ընդամէնը 3 հազար զոհերի անունների հետ կապուած ցանկ: Մենք մշակել ենք ծրագիր, նաեւ Հայաստանին լեհական մի ծրագրաշար են անվճար տրամադրել, յոյսով ենք ինչ-ինչ քայլերից յետոյ ծրագրաշարը աշխատեցնել, սկսել տուեալների հիմքի ստեղծման գործը:

Մենք ունենք գիտացուցադրական աշխատանքների բաժին: Այս տարի կազմակերպեցինք վեց ժամանակաւոր ցուցադրութիւն: Խօսեմ միայն երկու մեծ ժամանակաւոր ցուցադրութիւնների մասին:  Առաջինu` նուիրուած էր Կոմիտասի եւ Թումանեանի 150-ամեակին` «Հայոց ցեղասպանութեան 150-ամեայ վկաները» վերնագրով: Երկուսն էլ եղել են մեծ բարեկամներ եւ երկուսն էլ հսկայական գործ են արել: Թումանեանի պարագային, որբերի հետ կապուած, բազմիցս այցելել էր Արեւմտեան Հայաստան, նկարագրութիւններ թողել, իր տղան զոհուել է Վանի նահանջի ժամանակ: Կոմիտասի մասին էլ բոլորը գիտեն:

Երկրորդ ցուցադրութիւնը կապուած էր 2019 նոյեմբերին հրաւիրուած գիտաժողովի հետ: Այն  նուիրուած էր հայոց փրկութեան գործին Մերձաւոր Արեւելքում 1915-23 թուականներին եւ անցկացուեց մէկ օր թանգարանում, մէկ օր Էջմիածինում` «Գարեգին Ա.» կրթական կեդրոնում: Ինչպէս ակնարկեցի, գիտաժողովին զուգահեռ` մենք կազմակերպեցինք ժամանակաւոր ցուցադրութիւն. «Հայոց փրկութեան գործը Մերձաւոր Արեւելքում 1915-23 թուականներին. ազգային միասնութիւնից դէպի վերածնունդ»:

«Ա. Օ.».- Թանգարան-հիմնարկը հրատարակչական աշխատանքներ կը կատարէ՞:

Յ. Մ.- Մենք հրատարակում ենք երկու պարբերական` «Ցեղասպանագիտական հանդէս» հայերէն (տարեկան երկու համար), եւ «International Journal of Armenian Genocide Studies» անգլերէն (առ այժմ` տարեկան մէկ համար): Մենք ունենք կայք, որը պարբերաբար թարմացումները կ’առաջարկէ: Այս տարի շուրջ 3 միլիոն այցելու է ունեցել կայքը, ինչը բաւականին մեծ թիւ է:

«Ա. Օ.».- Որո՞նք էն յաջորդ տարուան գլխաւոր ծրագիրները:

Յ. Մ.- 2020-ին Կիլիկիայի 1920 թուականի իրադարձութիւնների հարիւրամեակն է: Մենք գիտաժողովի հրաւիրման մասին յայտարարութիւն տարածեցինք` նշելով, որ մենք կ՛ուզենք շեշտադրումներ անել ինքնապաշտպանական մարտերին` Մարաշ, Հաճըն, Այնթապ, որոնք տեղ գտան Կիլիկիայում Ա. Համաշխարհային պատերազմի աւարտից յետոյ` 1920-1921 թուականներին: Ուզում եմ շեշտել, որ մասնաւորապէս Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը ցանկութիւն է յայտնել մեզ հետ գործակցելու, մենք սիրով կիսում ենք այդ ցանկութիւնը եւ համագործակցելու ենք միմիանց օժանդակելով: Միւս գիտաժողովը լինելու է յունիս ամսին, որը հրաւիրուելու է չորս հաստատութիւնների միասնական ջանքերով եւ նուիրուած է լինելու երեխաների բռնի տեղափոխմանը, որը ցեղասպանական գործողութիւն է համարւում: Մէկ ալ 2020 նոյեմբերին գիտաժողով` Թանգարանների միջազգային խորհրդի (International Council of Museums) ICMEMO (International Committee of Memorial Museums in Remembrance of the Victims of Public Crimes) կազմակերպութեան տարեկան գիտաժողովը, որը վերաբերւում է յուշահամալիրներին, այս անգամ գումարուելու է Երեւանում:

«Ա. Օ.».-Հայոց ցեղասպանութեան 105-ամեակ եւ թանգարանի 25-ամեակ: Նկատի ունենալով այս երկու նշանակալից թուականները, կրնա՞ք ներկայացնել, թէ որո՞նք են նոր մարտահրաւէրները թանգարանին համար եւ որո՞նք են հեռանկարները այսուհետեւ Ցեղասպանութեան իրազեկման եւ ճանաչման համար:

Յ. Մ.- Ամենամեծ մարտահրաւէրը հետեւեալն է: Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանը պէտք է դառնայ 21-րդ դարին համահունչ թանգարան-հիմնարկ: Եւ պէտք է այն նոյն մակարդակի փորձել դարձնել, ինչ որ է Միացեալ Նահանգներու Ողջակիզման յուշային թանգարանը (U.S. Holocaust Memorial Museum), եւ Եատ Վաշեմը Երուսաղէմում կամ «Շոա» թանգարանը Փարիզում: Նպատակը դա է, աստիճանաբար, քայլ առ քայլ պէտք է դրան հասցնել: Շեշտում եմ, ամենամեծ մարտահրաւէրը դա է: Այս պահին Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած աշխարհի միակ թանգարանը Երեւանում է: Այո՛, կայ Լոս Անճելըսում` «Արարատ-Էսքիճեան» թանգարանը,  բայց դա փոքր թանգարան է: Կայ «Թռչնոց բոյնը» Պէյրութում, բայց դա մէկ որոշակի նիւթ է` Հայոց ցեղասպանութեան որբերը:

Մենք մէկ այլ խնդիր էլ ունենք, մէկ այլ մարտահրաւէր: Թանգարանին ամրացուած է 98-99 հեկտար կանաչ տարածք` Ծիծեռնակաբերդի զբօսայգու մեծագոյն մասը, որը գերազանցապէս անխաթար վիճակում է, որովհետեւ այսօր Երեւանի բոլոր զբօսայգիները, առանց բացառութեան, դարձել են սրճարան-զբօսայգիներ, խաղահրապարակ-զբօսայգիներ: Ի՞նչ անել, որպէսզի Ծիծեռնակաբերդի զբօսայգին այդ բախտին չարժանանայ: Ծիծեռնակաբերդի տարածքը շատ լաւ կը լինի, եթէ ընդունուի որպէս յուշայգի: Նկատի ունեմ, որ Ծիծեռնակաբերդի կանաչ տարածքում կարելի է վերստեղծել Արեւմտեան Հայաստանի եւ յարակից հայաբնակ տարածքների (այսինքն որտեղ, որ եղել է Ցեղասպանութիւնը, ներառեալ` Սեբաստիա, Խարբերդ, Կիլիկիա) առանձին բնակավայրերի, փոքր ու մեծ քաղաքների անուններով ստեղծել փոքր պուրակներ, ծառուղիներ, ճեմուղիներ, ընդամէնը անունը դնելով, նաեւ հաղորդակցութեան միջոցների ընձեռած հնարաւորութիւններով ստեղծել փոքր ցուցադրութիւններ: Ոչ թէ թանգարաններ, այլ` ցուցադրութիւններ: Այսպէս, կարծում եմ, որ Պիթլիսի կամ Շապին Գարահիսարի մասին երբեւիցէ թանգարան չի լինի, եւ միակ տեղը, որ հնարաւոր է փոքր, բայց բովանդակալից ցուցադրութիւն ստեղծել, մեր բացօթեայ տարածքն է, որովհետեւ մենք ֆիզիքապէս թանգարանի ներսում տարածք չունենք, որպէսզի  միջոցներով ստեղծուած այդ ցուցադրութիւններում տարբեր տեղեկատուութիւն լինի, օրինակ, նշուած քաղաքների` Պիթլիսի եւ Շապին Գարահիսարի մասին, անուններ, որոնք այսօր երիտասարդների մի ոչ մեծ մասը կ՛իմանայ:

Տեսէք, ես այսքան ժամանակ իմ հարցազրոյցի մէջ չեմ օգտագործում «քաղաքականութիւն» բառը: Թանգարանի պարագայում յիշողութեա՛ն քաղաքականութիւնն է գերակայում: Եթէ քաղաքականութիւն կայ, ապա այն յիշողութեան քաղաքականութիւն է: Յիշողութիւնը փոխանցել կամ հնարաւորութիւն ստեղծել փոխանցելու միւս սերունդների: Դրանով իսկ մեր թանգարանը մեծ գործ է անում: Ես չգիտեմ` ե՛րբ կը կարողանանք մեր հարցերը լուծել հարեւան պետութեան հետ, բայց այդ գործն իրականացնող սերունդը պէտք է միշտ պատրաստ լինի: Մեր թանգարանի գործունէութիւնը ուղղուած է առաջին հերթին դրան` յիշողութեան փոխանցում յաջորդ սերունդին: Յիշողութիւն` գիտելիքի ձեւով, զգացմունքների ձեւով եւ այլն:

«Ա. Օ.».-1915-ի Ցեղասպանութեան օրինակը մենք ճաշակեցինք 1988-ի ղարաբաղեան հերոսապատումի առաջին օրերուն, Սումկայիթի ջարդով: Նոյն ցեղասպան ժողովուրդէն, նոյն ցեղասպան ձեռքերէն: Որքանո՞վ Սումկայիթի սպանդը, անոր յիշողութիւնը եւ անոր պատմական, իրաւական բաժինը տեղ կը գտնէ Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին մէջ:

Յ. Մ.- Այսօր գիտաժողովի ժամանակ լսեցիք, տեսաք Թեսսա Հոֆմանի արձագանգը, որ պէտք չէ ամէն ինչ «ցեղասպանութիւն» անուանել: Ուրեմն, երբ որ խօսում ենք Սումկայիթի մասին, պէտք է նկատի ունենանք հետեւեալը. ժողովուրդի, քաղաքացիների պատկերացմամբ, նրանց ընկալումներուն դա ցեղասպանութիւն էր: Որովհետեւ, այն գործողութիւնների ձեւերը, որոնց կիրառմամբ մարդկանց սպաննում էին, 70 տարի առաջ եղել էր արդէն: Եւ միանգամից դրանց մասին յիշողութիւնը առաջին գիծ եկաւ սումկայիթեան իրադարձութիւնների շնորհիւ: Սակայն Սումկայիթը կոտորած էր: Ցեղասպանութիւնը իրաւական քաթեկորիա է: Մենք պէ՞տք է հասկնանք, որ ես եւ դուք չենք որոշում դա ցեղասպանութի՞ւն է, թէ՞ ոչ: Պատմաբանը հետազօտում է, պատմաբանը փաստեր է առաջարկում, դրանք խմբաւորում է, սակայն որոշումը կայացնելը իրաւական քաթեկորիա է, այն կ’առնեն իրաւաբանները, իրաւագէտները եւ երկրի խորհրդարանը, որոնք կը լսեն մասնագէտներին: Մենք ընդամէնը հետազօտում ենք խնդիրը: Բայց պատմաբանները  վերջնական որոշումը չեն կայացնում: Եւ ընդամէնը երեք օր է տեւեր սումկայիթեան իրադարձութիւնները: Եթէ մեր հետազօտողները, ինչպէս մեր Ցեղասպանութեան պարագային, հիմնաւորումների շարքերը, փաստաթուղթերը, վկայութիւնները` ամէն ինչը խմբաւորուած, ի մի բերուած գիտականօրէն հետազօտուած ներկայացնեն, հրաշալի արդիւնք կ՛ունենանք: Բայց մինչեւ հիմա չկան նման ամբողջացրած աշխատութիւններ: Մինչեւ հիմա մեր հասարակական կազմակերպութիւնների քննարկումներում հարցերը ներկայացւում են ճառերի, պահանջների, զգացմունքային ձեւով. հարցը այդպէս են ներկայացնում: Կարծում եմ, Սումկայիթի եւ Պաքուի եւ Մարաղայի զանգուածային ջարդերի հարցերը պէտք է տեղափոխել գիտութեան դաշտ եւ միջազգայնացնել գիտաքաղաքական ոլորտում:

Առաջիկայում, Պաքուի ջարդերի 102 եւ 30-ամեակներն են: Եւ քննարկումները (ցաւօք, ո՛չ գիտաժողովները), նախնական պայմանաւորուածութեան համաձայն, անց է կացուելու թանգարանի դահլիճում:

Պոնտոսի յոյները հարցը միջազգայնացնելու նպատակով գիտաժողով են կազմակերպում: Վստահ եմ, որ միւս գիտաժողովը կը լինի աւելի մասնագիտական: Այսինքն աստիճանաբար գիտաժողովների ճանապարհով են հարցերի պատասխանները գալիս:

Սումկայիթի, Պաքուի, ընդհանրապէս ազրպէյճանահայութեան նկատմամբ վարած քաղաքականութեան գիտական համակարգուած ուսումնասիրութիւնների համար համապատասխան ներուժ է պէտք, հետեւողականութիւն, ֆինանսներ: Թանգարանի ցուցադրութեան մէջ տարածքային խնդիրներ ունինք, եւ այո՛, Սումկայիթին նուիրուած ցուցադրութեան հատուած չկայ, բայց փորձելու ենք ժամանակի ընթացքում բացը լրացնել: Միւս ճանապարհը ժամանակաւոր ցուցադրութիւններն են: Հետազօտական աշխատանքը, նիւթերի հետեւողական հաւաքումն ու մշակումը պահանջում է նուիրում, աշխատասիրութիւն, ընդ որում` մեր օրերում` ոչ բարձր  աշխատավարձով: Դա էլ միւս մարտահրաւէրն է: Ամէն տարի ունենք մէկ ասփիրանթուրայի տեղ: Խնդիրներ են, որոնց լուծման համար աւելի մեծ պետական ուշադրութեան պահանջ կայ:

(Շար. 1)