Ծննդեան Հարիւրտասնամեակին Առիթիւ
Մեր Քրիստափորը
Դժուար, գոնէ` մեզի համար դժուար, թերեւս նոյնիսկ անկարելի է «դիմանկարել», այս կաղոտն գիւղացին, որ հիմա դարձած է «Մեր քրիստափորը», բայց զոր իր ժամանակակիցները կոչեցին կախարդ, մարդակերտ, ցեղակերտ, հայրենակերտ:
Այս վերադիրներէն ո՞րն է իրականութեան ամէնէն մօտն ու ամէնէն յատկանշականը: Ո՛չ մէկը, ո՛չ միւսները առանձին, այլ` բոլորը միասին: Կախարդ էր իր խօսքին զօրութեամբը, մարդակերտ, ցեղակերտ եւ հայրենակերտ էր իր գործին կշիռովը:
Ագուլիսցի վարժապետը, ծագումով խոնարհ, կեանքով հարուստ, կամքով հզօր, առաջնորդ ծնած էր եւ ո՛չ թէ` առաջնորդ դարձած: Ի՛նքն էր, որ անձեւը ձեւի վերածեց եւ անկազմակերպը` կազմակերպեց:
Ամէն անգամ, որ հարկ ըլլայ քանի մը խօսք ըսել «Մեր Քրիստափորի» մասին, շփոթանքի ու վարանումի զգացում մը կ՛ունենանք յանկարծ: Ի՞նչ ըսել, որ եթէ յաւելում մը չըլլայ, նուազում մըն ալ չըլլայ: Մենք «լսողաց» ենք, «տեսողաց» չենք: Եւ չկայ արդէն վերջամնաց մը մեր ժամանակակիցներուն մէջ, նոյնիսկ` վեթերաններու փաղանգէն, որ ապրած ըլլայ մեծ Քուրմին հետ: Միակ բացառութիւնը տիկին Ռուբինան է, 1905-ին օրիորդ Ֆայնը: Առիթով մը, իմ մէկ հարցումիս պատասխանելով, Ռուբինա-Ֆայն ըսաւ ինծի. «Նա (Քրիստափորը) բարձր մարդ էր»: Եւ աչքերը լեցուեցան…
Սա՛ միայն գիտենք,- եւ ստուգապէս գիտենք, թէ Քրիստափորէն առաջ հայ յեղափոխութիւնը տեսութիւն էր միայն, Քրիստափորի հետ եւ Քրիստափորով դարձաւ գործ, կովկասեան բացատրութեամբ` պրակտիկա:
Յեղափոխութիւն քարոզեց, յեղափոխութեան սերմնացաններէն եղաւ, օրինակ, փայաջուկցի գեղջուկը` Րաֆֆի: Սերմնացնէն ետք եկաւ հնձուորը: Եւ ինչ որ ցանած էր Րաֆֆին, Քրիստափորը հնձեց:
Կրնանք ըսել տակաւին, թէ հայ յեղափոխականը, հայ ժողովուրդի ամենազգայուն տարրը, յաւելեալ արժէքի հարցը դարձուց յաւելեալ արեան հարց:
Քրիստափոր, «յաւելեալ արիւն»-ի գաղափարափախօսներէն, չորս միլիոն հայու սիրով կը սիրէր իր ժողովուրդը եւ չորս միլիոն հայու տառապանքով կը տառապէր իր ժողովուրդին համար: Այս կը նշանակէ, որ հայ մը չէր այս մարդը, այլ հայութիւնն էր: Ուստի ո՛չ է անձնական, այլ անանձնական էր իր տառապանքն ալ: Կեդրոնը ինք չէր, կեդրոնը ցեղ էր:
Երկրորդ հաստատումը, զոր կրնանք ընել անվարան, այն է, որ Դաշնակցութեան աւագ հիմնադիրը, Երրորդութեան մէջ եռամեծը, գրեթէ առանձինն, միս-մինակը կրցաւ մեր Դատը դուրս բերել իր նեղ շրջանակէն եւ դնել աւելի լայն շրջանակի մը մէջ: Բացառաբար իր անհատական նախաձեռնութեան շնորհիւ, հայկական հարցը, պահելով հանդերձ միշտ ազգային իր բնոյթը, դարձաւ եղաւ միջազգային հարց:
Եւ նորէն ի՛նքն էր, միշտ ի՛նքն էր, որ համակրութիւն ստեղծեց մեր Դատին ու ժողովուրդին հանդէպ` «Փրօ Արմենիա»-ն հիմնադրելով եւ անոր շուրջ համախմբելով իր ժամանակի օտար առաջաւոր դէմքերէն` Քլեմանսոն, Փրեսանսէն, Անաթոլ Ֆրանսը, Ժան Ժորեսը, Տընի Քոշենը, Փիեռ Քիյեարը եւ բազմաթիւ ուրիշներ:
Վերջինը` Փիեռ Քիյեար, գրեթէ «հայացաւ» մոգական ազդեցութեանը` տակ Քրիստափորի, զայն «մեր Քրիստափորը» կոչելով եւ անոր անձէն, վարկէն ու հմայքէն բաժին մը հանելով իր երկրին` Ֆրանսայի եւ իր ժողովուրդին` ֆրանսացիներուն: Ի՛նքն էր, այս «հայացած» ֆրանսացին, որ կը գրէր 1905-ին, Քրիստափորի մահուան վաղորդայնին.
«… Այնուհետեւ, մօտիկ լինէր նա թէ հեռու, ես ոչինչ չեմ ասել, ոչինչ չեմ գրել, ոչինչ չեմ արել` առանց հարցնելու ինքս ինձ, թէ կը մտածէր նա ա՛յս խօսքի, ա՛յս նախադասութեան, ա՛յս արարքի մասին»:
Ասիկա ուրիշ բան չէ, այլ եթէ` դրոշմ: Հայ Քրիստափորին դրոշմը` ֆրանսացի «Քրիստափոր»-ին վրայ:
Դրոշմ ունենալ նախ, դրոշմ փոխանցել` ապա: Այս է բարձրագոյն ստուգանիշը, արժէքի ստուգանիշ, կեանքի, ինչպէս գրականութեան մէջ: Դրոշմ ունեցող մա՛րդը միայն առաջնորդ է կեանքի մէջ, ինչպէս դրոշմ ունեցող մա՛րդը միայն արուեստագէտ է գրականութեան մէջ:
Դաշնակցութեան եռամեծ հիմնադիրը առանց համազգեստի զօրապետ մըն էր, ղեկավար մը, կազմակերպող մը` այս բառին լաւագոյն եւ լի-իրաւ իմաստով: Չունէր պերճ լեզու, արտաքին փայլ ու շուք, բայց կազմակերպող էր: Փայլուն մարդիկ շատ կան մեր մէջ, եղած են ու պիտի ըլլան, բայց կազմակերպող մարդիկ` քիչ:
Անկաշառ էր, ուղղամիտ, հզօր ու տիրապետող անհատականութեան տէր: Իր խօսքը պատգամ էր, իր գործը` ուղեցոյց: Հաւասարներու մէջ առաջիններէն էր, առաջիններուն մէջ` գերազանցներէն: Ունէր հաստատուն նկարագիր, անթեքելի կամք, անսխալ եւ անվրէպ դատողութիւն, բարոյական անկշռելի առաքինութիւններ:
Գիտէր կերպը հակամարտ ու կեդրոնախոյս տարրերը քով քովի բերելու, շաղախելու նոյն շաղախով եւ ստեղծելու ներդաշնակ միութիւն կամ միակամ ներդաշնակութիւն: Կ՛իշխէր մարդոց վրայ ո՛չ թէ իբրեւ պետ, այլ` իբրեւ սրտակից ընկեր, իր խօսքին կշիռքովը, անձին հմայքովը, գործին փայլովը: Կ՛իշխէր առանց հրամայելու, թելադրելով, աւելի ճիշդ` ներշնչելով:
Մարդ ճանչնալու, գործակիցներ ընտրելու, յարմար մարդը յարմար գործի վրայ դնելու ձիրք ունէր: Անաչառ, բայց հաշտարար ոգի ունէր: Վարուելու ուղիղ եւ արդար կերպ մը ունէր: Զինաթափ կ՛ընէր նոյնիսկ հակառակորդը` դիմելով ո՛չ այնքան անոր զգացումներուն, որքան` տրամաբանութեան ու դատողութեան:
Անյիշաչար էր, վեհանձն, անգլիական բարքերը յատկանշող ճենթըլմեններէն, բայց աններող էր կուսակցական էթիկայի դէմ գործողներուն հանդէպ: Իր մօտիկ ընկերներուն իսկ վկայութեամբ, ի՛նք ստեղծած էր այս էթիկան եւ ինքն ալ կը պահէր զայն բծախնդիր բարեխղճութեամբ:
Աստուած խիղճ մը դրած էր այս փխրուն անօթին մէջ, ինչպէս` Սիմոնին ու Ռոստոմին մէջ: Յաճախ խիղճն էր, որ կը վարէր զիրենք: Կ՛ըսուի, թէ Քրիստափոր կը մտածէր երբեմն, որ մի գուցէ իր կարծիքը համապատասխանած չըլլայ ճշմարտութեան: Սխալելու վախը ունէր, որովհետեւ գիտակից էր, լիովին գիտակից` իր պատասխանատու դերին ու կոչումին:
Այս դերին համար եւ այն դերին համար, ծանօթ թէ անծանօթ, զոր ուրիշներ յանձն պիտի չառնէին կատարել իշխանական թոշակներով, Քրիստափոր իր իսկ հիմնած կազմակերպութենէն կը ստանար ամսական հարիւր յիսուն ֆրանք: Եւ կ՛ապրէր համեստ, շատ համեստ պայմաններու մէջ:
Քրիստոսի առաքեալները ձկնորս էին կամ հովիւ, աւելի բան չէին Դաշնակցութեան «առաքեալ»ներն ալ:
Հռետոր չէր Քրիստափոր, նոյնիսկ դժուարաւ կը խօսէր, երբեմն` բառերը փնտռելով: Բայց ունէր բանականութեան պերճախօսութիւնը: «Հռետորութեան» արուեստին մէջ իրմէ աւելի խոնարհ, իրմէ աւելի անշուք էր Ռոստոմ, որ կը շուարէր ու կը շփոթէր, երբ հարկ ըլլար խօսիլ տասը հոգիի առջեւ: Կը թուի, թէ բաղդատաբար ամէնէն «պերճախօս»-ն էր Զաւարեան:
Քրիստափորի ճառերէն եւ զեկուցումներէն հետք չկայ այսօր: Կուսակցութեան, ընդհ. ժողովներուն մէջ խօսած, այսպէս ըսենք, իր «ճառ»-երն իսկ արձանագրուած չեն տեղ մը:
Խօսելու մէջ աշկերտ, գործելու մէջ վարպետ էր սակայն: Եւ եթէ իր խօսքէն շատ բան մնացած չէ, իր գործէն մնացած է Դաշնակցութիւնը:
Նիկոլ Աղբալեանի ըսածին պէս` դեմոկրատ էր իր կամքով, բայց արիստոկրատ էր իր գրականութեամբ, եթէ գրականութիւն պիտի համարենք այն փոքրածաւալ գրքոյկը, որ ծանօթ է «Ամբոխային տրամաբանութիւն» անունով:
Դէպքերը ճիշդ կ՛ըմբռնէր, եզրակացութիւններն ալ ճիշդ կը հանէր: Լաւապէս ըմբռնած էր նաեւ պետութիւնները վարող միակ մտահոգութիւնը` պետական շահեր: Ամէն բան օտարներէն չէր սպասեր: Ի՜նչ, կ՛ըսէ տեղ մը իր միակ գործին մէջ, կ՛ուզէիք, որ օտարնե՞րը վարէին մեր դատը եւ մեզի համար շագանակնե՞ր հանէին կրակէն: Կ՛ուզէիք, որ Հայաստանը գրաւէին եւ մեզի նուէ՞ր ընէին: Մենք ձեռնածալ նստած` մեր երկրի եւ ժողովուրդի ազատագրութիւնը օտարներէ՞ն սպասէինք ու յուսայինք:
Ինծի կը թուի, թէ այս հարցումներուն մէջ պէտք է փնտռենք մեր Դատին աքիլլէսեան կրունկը…
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
