«Զաւարեանական էջ»-ով լոյս տեսած Կոմիտաս վարդապետին անդրադարձող յօդուածներէն մեկնելով եւ քաջ գիտակցելով հայապահպանման ու ազգային նկարագիրի կազմաւորման մէջ մշակոյթին խաղացած դերին ու կարեւորութեան եւ, վերջապէս, հաւատալով այն սկզբունքին, որ մշակոյթը ազգային խմորումի պատրաստութեան կարեւորագոյն երաշխիքներէն է, ԶՈՄ-ը որոշեց հարցազրոյց մը ունենալ Զաքար Քէշիշեանին հետ` բիւրեղացնելու համար հայապահպանման եւ ազգապահպանման աշխատանքին մէջ մշակոյթի խաղացած դերին շուրջ երիտասարդութեան մէջ տեղ գտած հարցականները:
ԶՈՄ.- Ձեր կարծիքով, ինչպէ՞ս կրնաք բացատրել Կոմիտասի ունեցած դերը հայ ինքնութեան կազմութեան մէջ:
ԶԱՔԱՐ ՔԷՇԻՇԵԱՆ.- Մեծ բանաստեղծ Պարոյր Սեւակ կատարած է տեղին բաղդատութիւն մը եւ համեմատած է Կոմիտասի գործը Մեսրոպ Մաշտոցի կատարած գիրերու գիւտին հետ: Այն, ինչ որ Մեսրոպ Մաշտոց ըրած է հայկական գիրերու համար, Կոմիտաս ըրաւ հայ երաժշտութեան համար:
Կոմիտասի ապրած ժամանակաշրջանին մեր հնաւանդ շարականներուն ժամանակը արդէն իսկ անցած էր: Երկար ժամանակ պետականազուրկ մնացած էինք, մեր ինքնութիւնը վտանգուած էր, եւ եկեղեցիներէն դուրս կազմակերպուած կեանք ընդհանրապէս չունէինք: Նոյն ժամանակ, բացի աշուղական արուեստէն, ժողովուրդը զանազան երգեր կը յօրինէր եւ կը ստեղծագործէր, սակայն այդ երգերը կը կորսուէին, որովհետեւ ոչ մէկ ձեւով կ՛ամրագրուէին եւ կը պահուէին:
Կոմիտասէն առաջ, իր նախորդներէն` Քրիստափոր Կարա Մուրզան, որ հայ երգչախմբային արուեստի հիմքը դրած է 1885-ին, առաջին քառաձայն երգչախումբը ունեցած է: Յատկանշական եղած է նաեւ Կոմիտասի ուսուցիչներէն` Մակար Եկմալեանի արհեստավարժ վաստակը, Թիֆլիսի Ներսիսեան վարժարանին մէջ, ուր Կոմիտաս երգած ու աշակերտած է: Սակայն այն, ինչ որ Կոմիտաս կատարած է այդ միջավայրին եւ այդ ստեղծագործական մթնոլորտին մէջ, անգնահատելի է:
Եթէ Կոմիտաս ոչինչ ընէր եւ միայն այդ բազմահազար երգերը, որոնցմէ շատերը դժբախտաբար կորսուած են, թուղթին յանձնէր, մաքրէր ու նոթագրէր, արդէն բաւարար գործ կատարած պիտի ըլլար: Սակայն Կոմիտաս ըրած է աւելին, այդ երգերը հաւաքելէ ետք մշակած է, բազմաձայնած է երգչախումբի համար եւ, դաշնամուրի հետ համատեղ նուագակցութեամբ, մեներգներու վերածած:
Կարելի է ըսել, որ Կոմիտաս եղաւ այն անձը, որ չափանիշներ ճշդող նշաձողը դրաւ հայ երաժշտութեան ինքնուրոյն տեսակը ապացուցելու աշխատանքին մէջ. այնուհետեւ, մենք պէտք էր զարգանայինք եւ ոչ թէ նահանջէինք: Հայու ինքնուրոյն երաժշտութեան առնչութեամբ, իր երաժշտագիտական ուսումնասիրութիւններով, իր պրպտումներով եւ Գերմանիոյ, Ֆրանսայի, Եգիպտոսի ու Հայաստանի մէջ իր ունեցած դասախօսութիւններով Կոմիտաս վարդապետ կու գայ ապացուցելու եւ մեզ աւետելու, թէ մեր հայ երաժշտութիւնը ունի իր յատուկ ինքնուրոյնութիւնը: Ան հայ երաժշտական բնագաւառին մէջ գծեց յառաջընթացի նոր փուլ մը: Այս իմաստով է, որ ես կ՛որակաւորեմ Կոմիտասի տարած աշխատանքը:
ԶՈՄ.- Ընդհանրապէս ի՞նչ է մշակոյթի եւ մանաւանդ երաժշտութեան դերը հայապահպանման աշխատանքին մէջ։
Զ. Ք.- Մշակոյթը ազգի մը հոգեմտաւորական ստեղծագործութիւններու գումարն է, որուն մէջ երաժշտութիւնը շատ մեծ բաժին կը գրաւէ:
Յաճախ կ՛ըսեմ, որ եթէ մենք` իբրեւ մշակութային ինքնուրոյնութիւն ունեցող ազգ մը, պիտի չգոյատեւենք այս մոլորակին վրայ, եթէ պիտի ապրինք իբրեւ ազգային ինքնութենէ զուրկ աշխարհաքաղաքացի, ապա այժմու Հայաստանը մեզ ի՞նչ պէտք է, պատմական Հայաստանը մեզ ի՞նչ պէտք է:
Սակայն անոնք, որոնք որոշած են հայ մնալ, հայօրէն ապրիլ, առանց մշակոյթի չեն կրնար այդ մէկը իրագործել: Առանց մշակոյթին եւ առանց ազգային մշակոյթին հետ առնչուելու` անկարելի է հայ ըլլալ:
Եթէ մշակութային հիմքի մը վրայ կը գտնուիս եւ ենթահող մը ունիս, այսօր, համացանցի այս դարուն, նոյնիսկ եթէ լուսինին վրայ ապրիս, կրնաս հայ մնալ: Այսինքն եթէ սփիւռքի մէջ, արդի այս գիւտերէն ետք, մէկը պատահաբար ձուլուի, այս անգամ թուրքը չենք կրնար մեղադրել: Մեղաւորը հայ անհատն է, որ ի՛նք որոշած է ուծանալ: Երբ այս մասին կը խօսիմ, խօսքս կրնայ ցնցիչ թուիլ ոմանց համար, մանաւանդ` երիտասարդներուն, սակայն այս է իրականութիւնը:
Այնուամենայնիւ, կարեւորագոյնը մեր վաւերական մշակոյթին հետ առնչութիւնն է. յաճախ կը կրկնեմ, թէ ի՛նչ որ հայերէն է, անպայմանօրէն հայկական չէ: Ես ուրախ եմ, որ կը տեսնեմ երիտասարդներ, որոնք երգչախումբի մէջ կ՛երգեն, պարախումբի մէջ կը պարեն կամ թատերախումբի մաս կը կազմեն, բայց այս բոլորը շատ քիչ բաներ են, որովհետեւ մշակոյթը շատ լայնածիր եւ անհուն դաշտ մըն է. որքան մխրճուիս անոր մէջ, այնքան կրնաս զարգանալ եւ աւելի հաճելի կեանք մը ապրիլ: Բոլոր անոնք, որոնք մշակութային հետաքրքրութիւններ ունին, շատ աւելի հաւասարակշռուած, շատ աւելի հանդարտ, ուրախ, լաւ տրամադրութեան մթնոլորտով մը կ՛ապրին իրենց կեանքը, քան անոնք, որոնք միայն կենցաղային կեանք մը կը վարեն:
ԶՈՄ.- Այսօր Կոմիտասին գործը շարունակողներ կա՞ն:
Զ. Ք.- Սփիւռքի տարածքին եւ Հայաստանի մէջ այսօր կարելի է հաշուել աւելի քան հարիւրեակ մը երաժշտահաններ, որոնք փոքր տարիքէն ունենալով երաժշտական լուրջ դաստիարակութիւն` նուաճած են համաշխարհային բեմեր, եւ իրենց գործերը կը լսուին տարբեր տեղեր: Անսահման մեծ թիւ մը կայ ստեղծագործութիւններու, որոնք տակաւին չեն հնչած, չեն կատարուած: Ունինք առնուազն տասնեակ մը անուններ, որոնք միջազգային բեմերէ կը հնչեն:
Սակայն այս չէ կարեւորագոյնը, գործը կը շարունակուի, ստեղծագործողներ կան, կը մնան եւ կը շարունակեն այդ ստեղծագործական աշխատանքը: Մեծամասնութիւնը կը պահէ իր ստեղծագործական հայեցի դիմագիծը, իսկ ուրիշներ անկախութիւն հռչակած` իրենց անձնական երաժշտութիւնը կը ստեղծեն: Սակայն հարցը այլ բան է. հայութեան քանի՞ տոկոսը հետաքրքրուած է մեր վաւերական երաժշտական մշակոյթով: Մենք Կոմիտասի 150-ամեակը նշեցինք, ձեռնարկներ շատ ըրինք, սակայն, իմ կարծիքովս, քիչ են տասը միլիոն ժողովուրդ հաշուող հայութեան մէջ Կոմիտասով ապրողները, յաճախ Կոմիտաս լսողները` իր բնագրային մատուցմամբ:
Ոմանք Կոմիտասի երգերը կ՛առնեն, կը վերամշակեն ու իրենց անունը կը դնեն ձայնասկաւառակի կողքին, որ շատ սխալ բան է` ըստ ինծի: Սխալ է, որովհետեւ Կոմիտասը արդէն ինք մշակած է այդ երգերը: Անոր մշակած երգը կարելի է կրկին մշակել, պայմանաւ որ քու անունդ չդնես կոմիտասեան գրառումին հիման վրայ քու մշակածիդ հետ: Օրինակ` Կոմիտաս վարդապետի մշակած «Ծիրանի ծառ» երգը, եթէ ոեւէ անձ, անոր մեղեդին եւ բառերը պահելով, ուրիշ հարմոնի, ուրիշ երգչախումբի կամ նուագախումբի համար պատրաստէ, այդ երգը կը դադրի կոմիտասեան ըլլալէ, որովհետեւ Կոմիտաս ունի իր առանձնայատուկ ոճը եւ թերեւս պիտի չհաւնէր, չսիրէր կամ չընդունէր նոր մշակման, ոճական առանձնայատկութիւնը կամ ուղղութիւնը:
ԶՈՄ.- Կը խնդրենք` արժեւորէք մամուլի դերն ու անդրադարձները Կոմիտասի կեանքին ընթացքին` յետ մահու եւ 150-ամեակին առիթով:
Զ. Ք.- Առաջին հերթին ես պիտի ընդգծեմ, որ մեր վաւերագրական արժէքներուն անդրադարձ կատարելու համար մեր մամուլը պէտք չէ սահմանափակուի կլոր թիւերով եւ յոբելեաններով: Այո՛, այսօր բոլոր թերթերը եւ հեռատեսիլի կայանները Կոմիտաս եւ Թումանեան կը սփռեն` հաւանաբար նոյնիսկ մոռցնել տալով Լեւոն Շանթն ու Երուանդ Օտեանը:
Կը կարծեմ, թէ անոնք, որոնք կ՛ուզեն Կոմիտասի մասին կարդալ, շատ բան ունին կարդալիք:
Ուրախալի երեւոյթ է, որ Հայաստանի մէջ վերջին տարիներուն լրացումներով վերահրատարակուեցաւ, ժամանակակիցներու յուշերը Կոմիտասի մասին: Վերստին հրատարակուեցաւ Կոմիտասի նամականին. առանձին հատորով մը լոյս ընծայուեցան իր լուսանկարները: Կոմիտասը յայտնի էր, որ լուսանկարուիլ կը սիրէր, որովհետեւ իր ժամանակակից մտաւորականներէն, օրինակի համար, Դանիէլ Վարուժանէն, Սիամանթոյէն եւ ուրիշներէ, մէկ երկու լուսանկար հազիւ կայ, սակայն ինք ունի ամբողջ «ալպոմ» մը` բազմահարիւր լուսանկարներով:
150-ամեակը առիթ եղաւ, որ օտար երկիրներու մէջ հնչէ Կոմիտասին անունը: Օրինակ` Գերմանիոյ մէջ գիտաժողով մը կազմակերպուեցաւ` մասնակցութեամբ օտար երաժշտագէտներու, նոյնը պատահեցաւ Ֆրանսայի մէջ: Եւ բնականաբար տեղական մամուլը եւ յատկապէս մշակութային նիւթեր ընդգրկող մամուլը լայնօրէն անդրադարձաւ կեանքին, գործին եւ անոր ցաւալի վախճանին:
Այս նիւթին վերաբերեալ պատմեմ դրուագ մը:
Հայաստան եղած տարիներուս երկրաշարժի օրերն էին. օր մը «Տաղարան» համոյթի ելոյթին գացած էի, Երեւան: Հոն կարճահասակ մարդ մը քովս նստած էր եւ շատ պզտիկ ձայնագրող մեքենայով մը կը ձայնագրէր համերգը: Ինծի թուեցաւ, որ ան ալ լրտես մըն էր: Այդ օրերուն շատ օտարներ կու գային Հայաստան օգնութիւն տալու կամ ալ լրտեսութեան` նկատի ունենալով, որ Խորհրդային Միութեան անկումի օրերը սկսած էին: Դադարին խօսքի բռնուեցաւ հետս: Այդ ժամանակ Հայաստանի մէջ անգլերէն խօսող քիչ կը գտնուէր, ան ուրախացաւ, երբ իմացաւ, որ անգլերէն գիտեմ, եւ ըսաւ, որ «Պի.Պի.Սի.»-ի երաժշտական բաժնի թղթակիցներէն է: Իմանալէ ետք, որ երաժշտութեան ուսանող եմ, խնդրեց, որ իրեն ուղեկցիմ:
Այդպէս ալ եղաւ, բաւական հարցազրոյցներ կատարելէ ետք, յանկարծ հարցուց, թէ Յովհաննէս Դարբինեանը կը ճանչնա՞մ: Պատասխանս դրական էր: Դարբինեան ուսուցիչներէս մէկն էր ուսանած տարիներուս, ան ծնած է Պուրճ Համուտի Սիս թաղամասին մէջ, Սուրբ Սարգիս եկեղեցւոյ դիմաց, եւ ապա ներգաղթած է Հայաստան: Ան շատ յայտնի դարահար մըն էր: Թղթակիցը պատմեց, որ ունի Դարբինեանի կատարումով կոմիտասեան երաժշտութիւններու «տիսք» մը, զոր յաճախ կը ձայնասփռեն տարբեր ժողովուրդներու երաժշտութիւններ սփռած ժամանակ: Ան խնդրեց, որ անպայման հանդիպում մը կազմակերպեմ իր եւ ուսուցիչիս միջեւ: Ընդառաջեցի եւ խօսեցայ ուսուցիչիս հետ: Ցուրտ եւ աղքատ տարիներ էին, եւ երբ հեռաձայնեցի անոր, ան ըսաւ. «Զաքա՛ր, թող չգայ, ի՞նչ պիտի հիւրասիրեմ իրեն այս դժուար օրերուն, ամօթ է»: Պատասխանեցի, որ ան հիւրասիրութեան պէտք չունի, եւ հիացած է արդէն իրմով: Կէս ժամ փոխադրամիջոց սպասելէ ետք հասանք ուսուցիչիս տունը: Ան սառած ձեռքերով դուռը բացաւ, եւ թղթակիցը անմիջապէս անոր ձեռքը համբուրեց: Երկար զրուցելէ ետք թղթակիցը խնդրեց, որ Կոմիտասէն կտոր մը նուագէ, ան ըսաւ, որ այդ սառած ձեռքերով կարելի չէ նուագել: Սակայն, երկար պնդումներէ ետք, ան նուագելու սկսաւ, ու յանկարծ այս օտար մարդը, որ հայութեան մասին հազիւ թէ լսած, հայոց պատմութեան մասին սկսած է հետաքրքրուիլ երկրաշարժի ճամբով, սկսաւ լալ ու արցունքներ սկսան հոսիլ անոր աչքերէն:
Այսինքն հոս պիտի գամ ըսելու, որ Կոմիտասը օտարներուն վրայ նաեւ ազդեցութիւն ունի, եւ ես այս մէկը շատ զգացած եմ: Օտարները երբ լսեն կոմիտասեան մեղեդիներ, յատկապէս եթէ մշակուած մարդիկ են եւ Տեփիւսիի նման երաժշտահաններու ստեղծագործութիւնները կը լսեն, եւ կը սիրեն այդ ոճի երաժշտութիւնը, անպայմանօրէն կը հիանան Կոմիտասով:
ԶՈՄ.- Համալսարաններու եւ ուսանողներու դերը որքանո՞վ կարեւոր է այսօր այս գործը շարունակելու համար:
Զ. Ք.- Համալսարանականները մեր ապագայ մտաւորականներն են, այսինքն ամէնէն կարեւոր գործը իրենք ունին կատարելիք: Ես ուրախ եմ, որ կեանքը ինծի առիթ ընծայած է, որ ես Հայկազեան համալսարանի մէջ դասաւանդեմ հայ երաժշտութեան պատմութիւն: Համալսարանին մէջ մեծ թիւով երիտասարդներ, յաճախելով հայ երաժշտութեան պատմութեան դասապահը, իրենց մէջ կը գտնեն նոր հորիզոններ, եւ անոնց մէջ կը բացուի դէպի հայ երաժշտութիւն պատուհան մը, որուն ընդմէջէն կը խորանայ իրենց հայկական եւ ազգային ինքնութիւնը:
Երբ մեր ուսանողութիւնը Կոմիտաս կը լսէ, Կոմիտաս կ՛երգէ, արդէն կը նշանակէ, որ մեծ գործ կը տանի:
Անշուշտ անոնք հետագային պէտք է գործածեն իրենց կապերը, օտարներու հետ շփումները եւ իրենց ազգային մշակոյթը ներկայացնեն օտար շրջապատի մէջ:
Ուսանողութեան պէտք է տրուի յատուկ ուշադրութիւն եւ վստահութիւն, որպէսզի մեր միութիւններուն, թատերախումբերուն, երգչախումբերուն եւ պարախումբերուն կազմակերպական ղեկավարումին մէջ իր երիտասարդական նոր խօսքը եւ գործը կիրարկէ:
ԶՈՄ.- Ինչպէս լսած ենք, կարծիքներ կան որ, Կոմիտաս բաւական կաշկանդումներէ անցած է իր կեանքի ընթացքին, եւ անոր ազատութիւնը միշտ եղած է սահմանափակ` ստեղծագործական առումով: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը այս նիւթին մասին, արդեօք այսօր հայ երիտասարդն ու ուսանողը մշակութային իմաստով կաշկանդուա՞ծ են:
Զ. Ք.- Կոմիտասի ժամանակաշրջանին Էջմիածինէն Կարա Մուրզա անցած էր, Եկմալեան անցած էր, սակայն տակաւին կար պահպանողական հոսանք մըն ալ, որ արդի բազմաձայն երաժշտութեան նկատմամբ վերապահութիւն ունէր: Նոյնիսկ անոնք կ՛ըսէին, որ Աստուած մէկ է, ուրեմն պատարագի երգեցողութիւնն ալ պէտք է ըլլայ միաձայն եւ ոչ քառաձայն:
Այսպիսի մթնոլորտ մը կը տիրէր Էջմիածնի մէջ. պիտի չըսէի` Կոմիտաս հալածանքներու չէ ենթարկուած, սակայն քիչ մը ուռճացուած կը գտնեմ Կոմիտասի նկատմամբ այդ հալածանքներու պարագան, որովհետեւ հակառակն ալ տեղի ունեցած է, եւ գտնուած են մարդիկ, որոնք նպաստած են անոր գործին:
Այս մասին աւելի կարելի է ուսումնասիրել անոր յուշագրութիւններուն ընդմէջէն, եւ այդ յուշագրութիւններուն մէջ երկուքն ալ կը գտնենք, կան յուշագրութիւններ, որոնց մէջ կը գրէ, թէ ինք հալածուած է, չեն ձգեր իրեն, որ աշխատի եւ այլն, այս մասին կայ իր նշանաւոր նամակը` կաթողիկոսին յղուած: Սակայն կան նաեւ այլ ապացոյցներ, ըստ որոնց, Խրիմեան Հայրիկը, ինչպէս նաեւ` իր տեսուչը, նպաստած են իր գործունէութեան:
Կոմիտաս նեղ գտաւ Էջմիածինի միջավայրը, ուստի պէտք էր երթար աւելի լուսաւոր տեղ մը: Այն ժամանակ ունէր երկու հաւանականութիւն, կա՛մ Պոլիս եւ կա՛մ Թիֆլիսը: Ան ընտրեց Պոլիսը:
Ճակատագիրը անոր դէմ էր: Ան մեծ գործ կատարեց այնտեղ, սակայն 1915-ի դէպքերը առիթ չտուին, որ ինք լիարժէքօրէն դառնայ այն, ինչ որ իր տաղանդով կարելի էր նախատեսել:
Այսօր մեր իրականութեան մէջ երիտասարդութիւնը կատարեալ ստեղծագործական ազատութեան մէջ է: Ոչ մէկ ձեւի կաշկանդումներ ունի, ստեղծագործողը ինչ որ կ՛ուզէ, կ՛ընէ, ինչ որ կ՛ուզէ, կը գրէ, եւ հակառակ պարագային, եթէ որեւէ տեղ չտպուի, ան կը տեղադրէ իր Դիմատետրի էջին վրայ կամ համացանցի մէջ, ուր կ՛ունենայ իր ընթերցողները:
ԶՈՄ.- Ձեր պատգամը ի՞նչ է ուսանողութեան:
Զ. Ք.- Ուրախ եմ, որ երիտասարդները այս էջին մէջ երաժշտութեան ընդհանրապէս եւ Կոմիտաս վարդապետին յատկապէս, ուզեցին յատուկ տեղ տալ: Իմ մաղթանքս պիտի ըլլայ, որ երիտասարդութիւնը ո՛չ միայն Կոմիտասի, այլ ընդհանրապէս երաժշտական, գրական եւ մշակոյթի տարբեր բնագաւառներուն մէջ չկորսնցնէ իր հետաքրքրութիւնը, որովհետեւ առանց մշակութային ինքնութեան` բոլորովին աւելորդ է ազգային կեանքը, եւ նոյնիսկ այդ մէկը անհնար է:
Առիթով մը ներկայ գտնուեցայ ZOMTalks-ի ներկայացուցած ձեռնարկներէն մէկուն, որուն հիւրն էր Վարդան Պետրոսեանը: Մեծ էր ուրախութիւնս, երբ այնտեղ հաւաքուած մօտաւոր 70 հոգիին մէջ տեսայ երիտասարդներ, որոնք տարիներ առաջ կա՛մ եղած էին «Կարկաչ»-ի, «Այգ»-ի անդամներ, կա՛մ պարախումբէ պարած էին, կա՛մ թատերախումբին մաս կազմած էին: Մէկ խօսքով, անոնք Համազգայինի տարբեր դպրոցներէն անցած երիտասարդներ էին: Շատ ուրախալի էր զանոնք տեսնել ԶՈՄ-ի շարքերուն մէջ: Անոնց խելացի եւ մտածուած հարցումները հաստատեցին անոնց քննական մտածողութիւնը եւ իւրայատուկ կազմաւորումը: Սակայն ցաւս այն է, որ այս երիտասարդները, որոնք, ինչպէս ըսի, անցան Համազգայինի տարբեր դպրոցներէն, կը բացակային այդ միութեան մէջ` իբրեւ կազմակերպական ներկայութիւն: Վստահ եմ, որ անոնք կրնան ըլլալ լաւ վարչականներ` երգչախումբերու, ինչպէս` «Կարկաչ»-ի կամ «Գուսան»-ի, «Արեգ» թատերախումբի, «Քնար» պարախումբի եւ այլն… Այնուամենայնիւ, տպաւորիչ ու գնահատելի է, որ Զաւարեան ուսանողական միութեան ընկերները պահած են մշակութային ոլորտին հանդէպ իրենց հետաքրքրութիւնը, եւ ահաւասիկ այս հարցազրոյցը փաստ է, որ անոնք պահած են այդ ոլորտին հետ իրենց կապը:
