Հայրիկ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց
ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Մակար Ա. կաթողիկոս Թեղուտցի վախճանեցաւ 16 ապրիլ 1891-ին, Վաղարշապատի մէջ, սրտի կաթուածի հետեւանքով:
Հրապարակ եկաւ նոր կաթողիկոսի ընտրութեան հարցը: Կաթողիկոսական թեկնածուներու մասին կարծիքներ ու վէճեր ծնունդ առին: Մամուլին եւ ժողովներու մէջ շրջան ընող անուններն էին Խրիմեան Հայրիկ, Խորէն պատրիարք Աշըգեան, Մատթէոս եպիսկոպոս Իզմիրլեան եւ Արիստակէս եպիսկոպոս Սեդրակեան:
Թիֆլիս հրատարակուող Գրիգոր Արծրունիի «Մշակ» թերթը ջերմօրէն կը պաշտպանէր Խրիմեան Հայրիկի թեկնածութիւնը:
Գրիգոր Արծրունի «Մշակ»-ի 24 դեկտեմբեր 1891-ի թիւով, «Բաց նամակ»-ով մը դիմեց Թիֆլիսի թեմի ընտրողներուն, ըսելով.
«Որովհետեւ շուտով լինելու են Թիֆլիսի թեմի կաթողիկոսական պատգամաւորի ընտրութիւնները, ես պարտաւորութիւն եմ համարում բացարձակապէս յայտնել տպագրական խօսքի միջոցով, որ ես ուղղակի կը դնեմ իմ թեկնածութիւնը, որպէս Թիֆլիսի թեմի թեմական պատգամաւորի, եւ առաջարկում եմ, այն բոլոր եկեղեցական ընտրողներին, որոնք համակրում են թէ՛ իմ 25 տարուայ գրական գործունէութեանը եւ թէ՛ Մշակի գոյութեան 19 տարուայ ընթացքում դաւանած սկզբունքներին, ինձ քուէ տան»:
Արծրունի կ՛առաջադրէր իբրեւ պատգամաւոր երթալ Էջմիածին, մասնակցիլ ընտրութեան եւ պաշտպանել Խրիմեանի թեկնածութիւնը:
«Մշակ»-ի շուրջ խմբուած մտաւորականներ կ՛աշխատէին ամէն գնով յաջողցնել Հայրիկի ընտրութիւնը: Այս նպատակով ալ Ղազարոս Աղայեան մեկնեցաւ Երուսաղէմ, Հայրիկի հետ տեսնուելու եւ խորհրդակցելու համար:
Իր կարգին Խաչատուր Մալումեան (Է. Ակնունի) Հայրիկի նուիրուած գրքոյկ մը հրատարակեց:
Գրիգոր Արծրունի «Մշակ»-ի 27 փետրուար 1892-ի թիւին մէջ «Մկրտիչ Խրիմեան» խորագիրով յօդուածով մը ներկայացուց հայոց Հայրիկը, ըսելով.
«Նա յայտնւում է հայութեան որպէս Վասպուրականի մի համեստ վանքի համեստ վանահայր: Համեստ իր սովորութիւններով, բարք ու վարքով, նիստ ու կացով, մարդկանց հետ պարզ վարմունքով, բայց անասելի յանդուգն, որպէս գաղափարի համար մարտնչող, որպէս մոլեռանդ պաշտող մարդկային մտքի: … Երջանիկ մարդ. նա անկեղծ կերպով հաւատում է մտքի փրկարար, անյաղթելի ազդեցութեանը, անպայման հաւատում է խօսքի ոյժին:
«… Եւ Խրիմեանը մնում է ֆանատիկոս, գաղափարամոլ, իր ամբողջ կեանքի ընթացքում մինչեւ եօթանասուն երկու տարեկան հասակը: Միայն այդ տեսակ համոզուածները կարող են ժողովրդական մարդիկ լինել. դրա մէջն է Խրիմեանի ժողովրդական մարդ լինելու գաղտնիքը:
«… Սէր դէպի մարդկութիւն, ուրեմն եւ սէր դէպի իր ազգը, հաւատ դէպի արդար մտքի ոյժը. ահա այդ ժողովրդական մարդու նշանաբանը:
«… Խրիմեանը օպտիմիստ է, լաւատես է այդ բառի բուն քրիստոնէական մտքով. նրա համար չկան վատ մարդիկ աշխարհիս երեսին. այլ կան միայն մոլորուած մարդիկ: … Նա միշտ անյիշաչար է, … յամառ է իր մտքերի, իր գաղափարների, իր դաւանած սկզբունքների մէջ: Նա մազի չափ չի շեղուել իր սկզբունքներից… մի քարեայ սիւն, որին ոչ հողմը, ոչ էլ մրրիկը չեն կարող շարժել իր ամուր պատուանդանից:
«Մանուկ եւ հսկայ, հեզ եւ վիթխարի. ահա Խրիմեանի պատկերը: Հաւատալ խօսքի ոյժին, հաւատալ մտքի անյաղթելի ազդեցութեանը, հաւատալ ճշմարտութեան, քրիստոնէական գաղափարի վերջնական յաղթութեանը. ահա Մկրտիչ Խրիմեանի նշանաբանը, նրա հաւատքի դաւանանքը:
«… Որպէս իտէալիստ նրա հաւատը անսպառելի է. որպէս բուն քրիստոնէական հովիւ, նրա պարտաճանաչութեան զգացմունքը իր հոգեւոր զաւակների վերաբերմամբ, նրա հոգացողութիւնը, իր հոգեւոր հօտի մասին` անսահման է»:
Գրիգոր Արծրունիի այս յօդուածը շատ խոր տպաւորութիւն ձգեց հասարակութեան վրայ:
Ժողովուրդը մեծ յոյսեր կապած էր Հայրիկի կաթողիկոս ընտրութեան հետ: Գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ, ամէնուրեք, կ՛երգուէր անոր ձօնուած ժողովրդական երգը.
«Եկել է Գարուն, սոխակը սիրուն,
Վարդի թփի տակ Հայրիկ ջան,
Երգէ հայրենիք:
…………….
Խրիմեան Հայրիկ, անունդ Մկրտիչ,
Դուն պիտի լինես, Հայրիկ ջան,
Հայ ազգի փրկիչ»:
* * *
Նոր կաթողիկոսի ընտրութեան առաջադրանքով Էջմիածնի սինոտը եւ կաթողիկոսական տեղապահ Երեմիա եպիսկոպոս Գալստեան աշխատանքի սկսան: Թեմերուն մէջ ալ պատգամաւորներու ընտրութիւնը ընթացք առաւ:
Պատգամաւորներ (հոգեւորական եւ աշխարհական) ընտրեցին Էջմիածնի միաբանութիւնը եւ թեմերը` Ռուսական կայսրութեան սահմաններէն, Պարսկաստանէն եւ Հնդկաստանէն, Պոլսոյ պատրիարքարանը եւ թեմերը` Օսմանեան կայսրութեան սահմաններէն: Եգիպտոսէն եւ Պալքաններէն, եւ Երուսաղէմի միաբանութիւնը:
Օսմանեան կառավարութիւնը դժուարութիւններ յարուցեց եւ գաւառներուն մէջ պատգամաւորներու թիւի սահմանափակումներ պարտադրեց:
Խորէն պատրիարք Աշըգեան անհրաժեշտութեան մէջ գտնուեցաւ սահմանափակ թիւով պատգամաւորներու անուններ ներկայացնել կառավարութեան, թոյլտուութիւն կարենալ ստանալու համար:
Բարձրագոյն դուռը եւ անոր հրահանգով շարժող մութ ձեռքեր դաւեր սարքեցին եւ Վասպուրականի ու Տարօնի թեմերուն մէջ պատգամաւորներու ընտրութիւնը խափանեցին:
* * *
Նոր կաթողիկոսի ընտրութեան թուական ճշդուեցաւ 5 մայիս 1892-ը:
Ընտրուած 72 պատգամաւորներէն վաթսունվեց հոգին, 28 ապրիլէն մինչեւ 2 մայիս հաւաքուեցան Էջմիածնի մէջ:
Ընտրութեան օրը կը մօտենար եւ Երեւանէն ու Վաղարշապատի շրջակայ գիւղերէն հազարաւոր բազմութիւն խռնուած էր վանքին մէջ եւ շրջակայքը:
Ականատես Աւետիք Արասխանեանց «Մուրճ» ամսագիրի 1892 մայիսի թիւին մէջ կը գրէր. «Ինչո՞ւ դրանց մէջ չկան բուն Տաճկահայաստանի ներկայացուցիչները. Վան, Մուշ, Բիթլիս, Սղերդ եւ այլն. ո՞վ խեղդեց այդ գաւառների ձայները: Հայաստանի համար կաթողիկոս են ընտրում. ո՞ւր են բուն Հայաստանի ներկայացուցիչները: Ինչպէս երեւում է Անատոլիայի եւ եւրոպական Տաճկաստանի գաղթականութիւնները աւելի շատ ներկայացուցիչներ պէտք է ունենան, քան թէ իսկական Տաճկահայաստանը: Ուրիշ խօսքերով, այդ կողմերից բացակայ պէտք է լինի գլխաւոր ընտրողը»:
Սուրբ Էջմիածնի «Արարատ» ամսագիրը 1892 մայիսի թիւին մէջ կը գրէր.
«Վեհափառ կաթուղիկոսի այս անգամուայ ընտրութիւնը անշուշտ մեր պատմութեան նշանաւոր անցքերի շարքը պէտք է մտնի այն մեծ մասնակցութեամբ, որ ազգը ունեցաւ, եւ առաջին կաթուղիկոսացուի անձնաւորութեան արտասովոր արժանաւորութեամբ: Այսպիսի փառաւոր վայրկեան քիչ է տեսել մեր ազգը. շատ չէ պատահում, որ անձնաւորութիւնը իւր մէջ ի մի ամփոփէ ազգի ժամանակակից բոլոր իղձերը եւ նրան նուիրական եւ պաշտելի բոլոր առաքինութիւնները, իսկ աւելի քիչ է պատահում, որ այդ տեսակ անձնաւորութիւն միահամուռ գնահատուի ժամանակակիցներից:
«Ահա հայերի մէջ վաղուց է, որ փայլում է այդ տեսակ անձնաւորութիւն, որի անունը եւ համբաւը ոգեւորում են ռամիկից սկսած մինչեւ ամենակրթուածը, որոնք միմիայն ընդունակ են յարգել առաքինութիւնը եւ հասարակաց շահը եւ բաղդը վիճակել էր հայերին ամենապատկառելի եւ ամենապատուաբեր եւ միեւնոյն ժամանակ, իրենց համար ամենաօգտաւէտ պատմական գործ կատարելու, պսակել այդ տեսակ մարդու գործունէութիւնը տալով վերջապէս նորան ազգային ասպարէզի մէջ առաջին տեղը: Ամենապատիւ Խրիմեան Մկրտիչ արքեպիսկոպոսի ընտրութիւնը ամենաուրախալի նշանն է հայ ազգի հասարակական հասունութեան եւ որպիսի ընտրութիւն մենք ի զուր պէտք է փնտռենք նորա նման շատերը անցեալում:
«Սուրբ Էջմիածնում գումարուած համազգային ժողովը մի վեհ եւ հետաքրքիր տեսարան էր ներկայացնում: Դարերից ի վեր զանազան մասերում ցրուած հայեր այս անգամ միացել էին եւ մի ամբողջութիւն էին ներկայացնում. բոլորին էլ միեւնոյն գաղափարներն էին ոգեւորում ընդհանուր ազգի վերաբերմամբ:
«… Կարճ ժամանակի մէջ զանազան հեռաւոր անկիւններում ցրուած հայ ազգի ներկայացուցիչները կարողանում էին միմեանց ճանաչել, համերաշխ լինել եւ մի դրօշակի շուրջը խմբուել. եւ այդ բոլոր յարաբերութիւնների մէջ Խրիմեանի անմահ անունը, ինչպէս լուսատու ջահ, լոյս էր սփռում եւ հեշտացնում միմեանց ճանաչելու գործը եւ ընտրութեան ծրագիրը»:
* * *
Մայիս 3-ին այլեւս պարզ էր որ ներքին գաւառներու ներկայացուցիչները պիտի չհասնէին:
Այդ օր առաւօտուն պատգամաւորները, ռուսական կառավարութեան ներկայացուցիչ Պրիբիլ եւ սինոտի պրոկուրորը հաւաքուեցան վեհարան, ուրկէ տեղի ունեցաւ հանդիսաւոր ընթացքը դէպի մայր տաճար, առաջնորդութեամբ տեղապահ Երեմիա եպիսկոպոսի:
Հանդիսաւոր թափօրին տպաւորութիւնը արտասովոր էր: Ժողովուրդը յուզուած եւ զմայլած էր:
Երբ վեհարանի բակի դուռէն երեւաց հանդիսաւոր թափօրը, հազարաւոր բերաններ «Կեցցէ Խրիմեան, կեցցէ պատգամաւորները» թնդացուցին: Աղաղակները շարունակուեցան մինչեւ որ թափօրը հասաւ մայր տաճար:
Մայր տաճարին մէջ, Իջման սուրբ սեղանին վրայ պատարագեց Գրիգորիս եպիսկոպոս Աղուանեան: Ապա բոլոր պատգամաւորները ծնկաչոք մաղթանք բարձրացուցին համայն Ռուսաստանի բացարձակ ինքնակալ օգոստափառ Ալեքսանդր Գ. կայսեր եւ կայսերական ընտանիքին համար: Ապա աշխարհական պատգամաւորները տուին ընդունուած հանդիսաւոր երդումը:
Մայր տաճարէն դուրս գալու պահուն ժողովուրդը ողջոյններով եւ «Կեցցէ Խրիմեան» աղաղակներով ընդունեց պատգամաւորները:
Մայիս 4-ի առաւօտուն պատգամաւորները հաւաքուեցան վեհարան եւ ապա ուղղուեցան մայր տաճար, ուր փակուեցան:
Համազգային ժողովին բացումը կատարեց տեղապահ Երեմիա եպիսկոպոս: Ան պատգամաւորներուն յիշեցուց հայոց հայրապետներու առաքելութիւնը եւ անձնազոհութիւնը յօգուտ եկեղեցւոյ եւ ազգի եւ առաջարկեց ընտրել այդ մեծ գահին արժանի անձնաւորութիւն:
Այնուհետեւ սինոտի պրոկուրորը կարդաց Կովկասի փոխարքային գրութիւնը, որով կ՛առաջարկուէր բանալ ժողովը եւ կ՛ըսուէր որ բարձր իշխանութեան կողմէ ներկայացուցիչ նշանակուած է գաղտնի խորհրդական պարոն Պրիբիլ:
Պարսկաստանի եւ Հնդկաստանի պատգամաւոր Համբարձում Առաքելեան խօսք առնելով ըսաւ. «Ընդհանուր հայ ազգին փափաքն եւ իղձն է Խրիմեանին տեսնել հայրապետ:… Խրիմեան` հայր է հասարակաց:… Նրա համար չկայ իշխան, հարուստ, տէր, քաղաքացի, շինական, տգէտ, ուսեալ, այլ նրա մեծ հոգու, սրտի եւ մտքի առաջ պատկերացած է միայն հայ ժողովուրդ. ժողովուրդ, որի բարոյական, մտաւոր եւ կրօնական պահանջներին նա լիութեամբ բաւարարութիւն տայ:… Նրա անխարդախ, անկաշառ, մաքուր հոգին պիտի լուսաւորէ Սուրբ Էջմիածնի վանքը եւ Հայաստան աշխարհը»:
Խրիմեան Հայրիկէն ետք, քառանուն ցանկը լրացնելու համար իբրեւ արժանաւորագոյն անձեր նկատի առնուեցան Մատթէոս եպիսկոպոս Իզմիրլեան, Խորէն եպիսկոպոս Մխիթարեան եւ Երուսաղէմի պատրիարքական տեղապահ Երեմիա եպիսկոպոս Տէր Սահակեան, որմէ ետք նիստը փակուեցաւ:
Մայիս 5-ի առաւօտուն հազարաւոր ժողովուրդ լեցուցած էր վանքին բակը: Ժամը 9:00-ին պատգամաւորները փակուեցան մայր տաճարին մէջ: Ժամը 12:00-ին մայր տաճարին զանգերը սկսան ղօղանջել եւ աւետել նոր հայրապետին ընտրութիւնը: Մկրտիչ արքեպիսկոպոս Խրիմեան, ստանալով համազգային ժողովին բոլոր ձայները, կը բարձրանար Լուսաւորչի աթոռին վրայ, դառնալով հայ եկեղեցւոյ առաջին սպասաւորը:
«Արարատ» կը գրէ. «Մի քանի վայրկեան ուրախութեան արտայայտութիւնները եւ կեցցէները մի ձայնի էին ձուլուել, որը կարծես արտասանում էր մի վիթխարի հսկայ: Ամէնքը շտապում էին շնորհաւորել միմեանց երկար տարիների ընդհանուր ազգի բաղձանքի իրագործումը: Ազգային զգացմունքը լիովին բաւարարութիւն էր ստացել եւ արտայայտւում էր ուրախութեան բուռն նշաններով: Մի քանի րոպէ չէր անցել Խրիմեան Հայրիկի ընտրութիւնից յետոյ, երբ արտասովոր եւ հազիւ երբ եւ իցէ տեսնուած նշան երեւաց երկնքի վրայ: Այդ օրը թափանցիկ եւ բարձր ամպերը բարակ քօղով ծածկել էին երկինքը, որոնց միջից սահող արեգակը պարզ երեւում էր: Յանկարծ պսակաձեւ ծիածան պատեց արեգակի շուրջը, իւր մէջ առնելով Էջմիածնի տաճարը. պսակի մէջ երեւում էին ծիածանի գոյները: Գեղեցիկ եւ աննման երեւոյթի տպաւորութիւնը անկարելի է նկարագրել: Հրաշալի երեւոյթը մօտ տասն րոպէ կանգ առնելով տաճարի վերայ, սկսեց շարժուել դէպի արեւմուտք եւ վեհարանի տանիքի վերայ ցրուեց: Հասարակութեան յուզման չափ չկար: Բոլորը գլուխները մերկացրած հիացած եւ զգացուած հետեւում էին սքանչելի ծիածանին»:
Պատգամաւորները ժամը 2:00-ին դուրս ելան տաճարէն, որմէ ետք վանքի սեղանատան մէջ տեղի ունեցաւ հանդիսաւոր ճաշկերոյթ: Իսկ երեկոյեան վանքի շրջափակին մէջ Ճեմարանի աշակերտները հրախաղ եւ ճրագավառութիւն կազմակերպեցին:
