ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
«Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը չորս ելոյթներով ներկայացուց Նիլ Սայմընի «Տը կուտ տաքթըր» պատկերաշարը` Յակոբ Տէր Ղուկասեանի բեմադրութեամբ: Ի գիտութիւն անգիտաց` Չեխով (1860-1904) գործող վկայեալ բժիշկ մըն էր:
Սայմըն Չեխովի կարճ պատմուածքներէն ինն վերածած է բեմական պատկերներու: Պատկերները զաւեշտական են, որովհետեւ այդտեղ առկայ է ցաւը: Ելոյթին մէջ զանց առնուած էին երկու պատկերներ, որոնցմէ մէկը` «Too late for happiness» (Երջանկութեան համար շատ ուշ է), ուղղակի առնչուած է Սայմընի հոգեվիճակին, երբ կը գրէր ներկայ աշխատութիւնը: Սայմըն այրիացած եւ տագնապահար էր, վերածուած էր ալքոլամոլի մը: Մուսաները լքած էին զինք: Այդ կարելի է նկատել կողքի դիմանկարին մէջ:
Վ. Խտըշեան տակաւին 1990-ին ներկայացուցած էր չեխովեան «Ծիծաղի երեկոյ» մը, որուն 5 պատկերներէն երեքը առնուած էին «The Good Doctor»-էն: Աւելցուած էին «Արջը» եւ «Ամուսնութեան առաջարկը»:
Կոճատ զուգահեռներ.- Առաջին զուգահեռը այն է, որ, հակառակ իրենց հակոտնեայ նկարագիրներուն` ցաւի առկայութիւնը յատկանշական է երկու թատերագիրներու գործերուն մէջ: Այս նմանութեան պատճառներէն մէկը թերեւս այն է, որ երկուքն ալ զաւակներն են դաժան պայմաններու տակ ապրած ընտանիքներու: Կան կենսագրական այլ նմանութիւններ, որոնք չեն առնչուիր ներկայ գործի բնոյթին: Սայմընի կենսագրութեան եւ մօտեցումին նախապէս անդրադարձած եմ (1): Չեխով եւ Սայմըն մարդկային թուլութիւնները կը ներկայացնեն… ներողամտաբար:
Չեխովի հանճարով հմայուած են բազմաթիւ գրողներ` սկսած Պեռնար Շոյէն (1856-1950), որ իր «Սրտաբեկ տունը» (The Heartbreak House 1920) թատրերգութեան տուած է «Ռուսական ոճի ցնորանուագ` (Fantasia) անգլիական բներերգներով» (2) ենթավերնագիրը, թէեւ հազիւ որեւէ նմանութիւն կարելի ըլլայ տեսնել բրիտանական եւ ցարական Ռուսիոյ աւատատէր դասակարգերու միջեւ (3): Հեմինկուէյի «Սպիտակ փիղերու նման բլուրներ» պատմուածքը (Hills like White Elephants, 1927) յստակօրէն ազդուած է Չեխովի «Շնիկով կինը» պատմուածքէն: Երկրպագուներու շարքը կը հասնի մինչեւ մերօրեայ Ճափոն: Այս նիւթին շուրջ կան ակադեմական ուսումնասիրութիւններ(4):
Չեխովը օրինակողներ հազիւ թէ կարենան կրկնել անոր նուրբ ու ցաւոտ հումորը: «Երեք քոյրեր»-ուն մէջ, օրինակ, որմէ դերասանուհին պիտի արտասանէր երեք հատուածներ (քոյրերու աւարտական մենախօսութիւնները), անիմաստ վէճ մը պատրուակ կը դառնայ մահաբեր մենամարտի (5):
Ցաւոտ պատկերներ.- «Բարի բժիշկը» կարելի չէ դասական առումով թատրերգութիւն համարել: Իրարմէ անկախ պատկերներու հասարակ յայտարարը հարկ է որ ըլլար թատերագրի մօտեցումը ցաւին, որ այս կամ այն ձեւով առկայ է բոլոր պատկերներուն մէջ:
Առաջին ցաւը ցարական Ռուսիոյ պետական ստորադաս գրագիրի մը (չինովնիկ) տուայտանքն է, որ կը տանի դէպի հոգեկան մահ: Այստեղ զօրավարը ոչ թէ բնապահպանութեան, այլ հանրային պարտէզներու նախարար է: Ոչ պատկառելի հանգամանք մը: Երկու չինովնիկներ եկած են դիտելու «Մօրուսաւոր կոմսուհին» վերնագրով ոչ պատկառելի թատրերգութիւն մը: Զօրավարի եւ տիկնոջ լրջութիւնը ինքնին ծիծաղելի է: Չեխովի վերնագիրն է` «Չինովնիկի մահը» (1883): Սայմըն այդ վերանուանած է պարզապէս «Փռնգտոցը» եւ առաջարկած` այլընտրանքային բարեզարդ աւարտ: Չինովնիկը յանկարծ կը ժառանգէ 5 միլիոն ռուբլի, որ համազօր էր մերօրեայ 80 միլիոն տոլարին: Սայմընի աւարտը անհեթեթ է եւ խոտոր` չեխովեան մթնոլորտին:
Երկրորդ պատկերը տանտիրուհիին ձախող փորձն է վարժուհիի ընկերային գիտակցութիւնը արթնցնելու: Բայց մէկ տիրուհիի բարի մտայնութիւնը բաւարար չէ վերացնելու դարերու ընթացքին արմատացած ստրկամտութիւնը: Փորձի աւարտին բարեմիտ տիրուհին կը հարցնէ. «Կարելի՞ է այսքան անողնայար ըլլալ»: Վարժուհին տխուր կը պատասխանէ. «Այո՛, տիկի՛ն, կարելի է»: Չեխով յեղափոխական մը չէր, բայց իր բազմաթիւ գործերուն մէջ նրբօրէն արտայայտած է ցարական ընկերութեան հոգեվարքի մէջ գտնուելու հանգամանքը: 1905-ի յեղափոխութիւնը եկաւ իր մահէն տարի մը ետք… Բարեբախտաբար Սայմըն այստեղ չէ առաջարկած որեւէ բարեզարդ աւարտ:
Երրորդ ցաւը ֆիզիքական է, սովորական ատամնացաւ: Այս պատկերին մէջ Չեխով բացակայ էր: Փոխարէնը` մեծ էր բեմադրիչին միջամտութիւնը: Լուսարարը վերածուած էր կրօնաւորի, հասարակ աղօթքները` (Hail Mary) ծնրադիր աղիողորմ «Տէ՛ր, ողորմեա»-ի: Ատամնաբուժին օգնականը ոչ միայն ապիկար, այլեւ շատակեր եւ աղտոտ է: Յաւելուած էին նաեւ վազվզուք եւ քաշկռտուք, որոնք ուռճացուած էին hետագայ ելոյթներու մէջ: Այդ հակոտնեայ է ե՛ւ Չեխովի, ե՛ւ նոյնիսկ Սայմընի մօտեցումներուն: Նպատակը ի հարկէ արտառոց շարժուձեւերով ծիծաղ կորզել էր, որովհետեւ կարելի չէր եղած Սայմընը յատկանշող արագ սրախօսութիւնները թարգմանել: Ատամնաբուժի սարսափը մնայուն եւ դիւրին բներգ է զաւեշտներու մէջ: Այս պահուս հայրենի Մալեան թատրոնի բեմին վրայ է «Արեւելեան ատամնաբուժը»: Բայց ինչո՞ւ ծիծաղի առարկայ պիտի դարձուէր օծեալ կրօնական մը: Բնագիրը հակակղեր ասք չի պարունակեր: Ինչպէ՞ս հասկնալ: Բացի այդ, միթէ KFC-ի զամբիւղը «որդածա՞կ» (wormhole) մըն է, որոնց միջոցով 19-րդ դարու միջադէպը կը շպրտուի դէպի 21-րդ դար:
Չորրորդ ցաւը կնոջ անտեսումն է ամուսինին կողմէ: Այս նոյնպէս մնայուն բներգ է: Հեղինակի կերպարը կը յիշէ Թուրկենեւ (Ivan Turgenev 1818-83), որ սեռային գայթակղութիւններ պատկերած է, յատկապէս` «Գարնան հեղեղներ» (1872) վէպին մէջ: Ի դէպ, բնագրի վերնագիրն է` “The Seduction” (գայթակղեցումը), որ բարոյական երանգ ունի: Բներգը առկայ էր նաեւ «Արի՛ երազենք» հիւրախաղին մէջ: Ամուսինին անմիտ եւ անտարբեր վարմունքը յարիր էր «բարքերու կատակերգութեան» աւանդին, մենք կը տեսնենք, որ կինը առանձին կը քնանայ: Բնագրին մէջ կնահալած կերպարը կը կոչուի Փեոթր Սիմիոնիչ, որ հասարակ շառլաթան մըն է: Այստեղ տիտղոսաւորուած է որպէս «Քազանովա»: Վերջինը վենետիկցի հանրային մշակուած անձնաւորութիւն մըն է, որուն մօտաւորապէս 1200 էջանոց (գրաքննուած) յուշերը հրատարակուած են յետմահու: Բեմի վրայ տեսանք դաջուածապատ գլուխ գովող «ակա» մը: Բնագրին մէջ Փեոթր միջին տարիքի հմուտ նշանառու մենամարտիկ մըն է: Այդ ձիրքը անհրաժեշտ էր իր ասպարէզին մէջ: Վերջին տեսարանին մէջ, հոգեփոխութենէ ետք ակնոցը կը վերադարձնէ իր աչքերուն եւ կը ստանայ իր տարիքին աւելի վայել կերպարանք: Այդ խորհրդանշական ժեսթը զեղչուած էր ելոյթին մէջ:
Խեղդուող մարդու պատկերին մէջ կը տեսնենք դատարկաշրջիկի (tramp) նիւթական թշուառութիւնը: Վաթսուն կոպեկի (շուրջ 10 տոլար) վաստկելու համար նախ կը կորսնցնէ իր արժանապատուութիւնը, ապա` կեանքը: Թերեւս աւելի խոր ցաւը զինք դիտող մարդոց անտարբերութիւնն է:
Բնագիրին մէջ նաւամատոյցի մէջ շրջողը նոյնինքն գրագէտն է: Նաւու ազդափողը կը յայտարարէ մշուշ, ուրեմն տեսանելիութիւնը վատ է: Ուրեմն լողալ չկարողացող դատարկաշրջիկը կրկնակիօրէն ինքզինք վտանգի կ՛ենթարկէ: Կարելի չէ հասկնալ, թէ ինչո՛ւ այդ զեղչուած էր ելոյթին մէջ: Դատարկաշրջիկի օգնականի տարօրինակ անունն է Փոփնիչեւսքի: Եթէ երկրորդ դատարկաշրջիկին անունը, այսինքն Բաբելոնի մեծագոյն արքայի հետեւութեամբ` «Նաբուգոդոնոսոր» ըլլար, ապա ոչ միայն գրագէտը, այլեւ դպրոցական մանուկ մը անգամ դիւրաւ պիտի յիշէր: Կ՛ենթադրեմ, որ «Նաբուգոդոնոսոր» անունը ընտրուած է, որովհետեւ կրնայ ոմանց համար ծիծաղելի հնչել:
“The Audition”-ի մէջ (Ունկնդրութիւնը) ցաւը սկսնակ (եւ ոչ միայն) դերասաններու անմխիթար կացութիւնն է, երբ կը բացակայի պետական հովանաւորութիւնը: Այս պատկերը թերեւս միակն է, որ իսկապէս այժմէական է ե՛ւ հայրենիքի, ե՛ւ արտասահմանի մէջ: Ի հեճուկս 39,5 ջերմին, դերասանուհին հեռաւոր Օտեսայէն Մոսկուա եկած է, որովհետեւ հարկ էր 6 ամիս սպասել նման առիթի մը: Դերասանուհին կ՛արտասանէ Չեխովի «Երեք քոյրեր» թատրերգութեան (որ բախտ ունեցած եմ ռուսերէն բնագրով կարդալ) աւարտական մենախօսութիւնները: Մաշա կը մէջբերէ հեռացող զօրամասի հրամանատար Վերշինինը. «Պիտի գայ ժամանակ, երբ մարդիկ հասկնան, թէ ի՛նչ կը նշանակէ այս բոլորը… մինչ այդ հարկ է ապրիլ… հարկ է ապրիլ…»: Տարեց մայր-քոյր Օլկա կը շարունակէ. «Մենք պիտի մոռցուինք, բայց մեր տառապանքը տուն պիտի տայ երջանկութեան… եթէ միայն կարենայինք գիտնալ… եթէ միայն կարենայինք գիտնալ…»: Քոյրերու երազանքը յստակօրէն ընկերային է: Կ՛երազեն ապրիլ ընկերութեան մը մէջ, ուր, ինչպէս նախորդ պատկերին մէջ, մարդիկ 60 կոպեկի սիրոյն խեղկատակ մահու յանդիման չեն երթար: Այդ փոխարինուած էր «Հին աստուածներ»-ու իշխանուհիի մելոտրամաթիք զեղումով` արգիլուած սիրոյ մասին: Բոլորովին անյարիր եւ անտեղի: Որո՞ւ է հարկաւոր նման տեղայնացում: Անյարիր էր նաեւ վայրի տեղայնացումը: Թրիփոլի կը գտնուի Պէյրութէն շուրջ 80 քմ, այսինքն 1 կամ 2 ժամ հեռաւորութեան վրայ, մինչդեռ Օտեսա կը գտնուի Մոսկուայէն աւելի քան 1300 քմ հեռաւորութեան վրայ: 19-րդ դարուն այդ ճանապարհորդութիւնը տանջալի էր նոյնիսկ առողջ մարդոց համար:
Կ՛ենթադրեմ, որ 7-րդ պատկերին մէջ ցաւը ներկայացուած է շրջուած ձեւով: Բեմի վրայ կը տեսնենք ոչ թէ իրականը, այլ` փափաքելին: Որդին պիտի փափաքէր, որ իր հայրը օգնէր իր սեռային հարցերուն լուծում գտնելու, իսկ հայրը պիտի փափաքէր, որ ինք կարենար այդ կատարել: 19-րդ դարուն, սակայն, այդ աներեւակայելի էր: Որդիին ցաւը այն է, որ անօգնական է, իսկ հօր ցաւը` այն, որ կը տեսնէ իր զաւակին տագնապը, բայց անկարող է օգնել: Վերջին պահուն «կինը» հովանոցով մը փոխարինելու իմաստը այն է, որ հայր ու որդի կ՛ուզեն հեռացնել դառն բաժակը:
Լեզուական.- Կը յուսամ, որ պիտի գայ օր, երբ պարտադրուած չեմ ըլլար տարրական նշումներ կատարել: Հարցերը, ինչպէս յաճախ, կը սկսին կերպարներու անուններէն: Առաջին տեսարանին մէջ աննշան պաշտօնեային անունը` Չերտեաքով, կը նշանակէ վերնատունեան: Չերտեաք լիբանանեան «թաթխիթէ»-ն է, աւելորդ իրերու շտեմարան: Վերածուած է «Շաւարշ»-ի, որ կը յիշեցնէ հասարակական եւ գրական կերպարներու հոյլ մը, ներառեալ` Չարենցի «Երկիր Նայիրի»-ի խմբապետը: Անհեթեթի խցո՞ւմ:
Ատամնաբուժի տեսարանին մէջ Sexton կը նշանակէ լուսարար, որ կղերական հանգամանք չունի: Տիպարը ունի նաեւ ազգանուն` Վոնմիկլասով, որ կը նշանակէ ցնցուող կամ դողդոջող: Ի դէպ, ատամնաբուժին օգնականը կ՛ըսէ. «I told you not to twitch!»: Այստեղ twitch (ցնցուիլ) բառը ակնարկ է տիպարի անունին: Վերածուած է անանուն սքեմաւոր սաղմոսասաց կղերականի մը: Անհեթեթի խցո՞ւմ:
Ապա կու գայ անախորժ թրքախօսութիւնը: Թրքերէն լեզուի մէջ «մէ» մասնիկը կը գործածուի ե՛ւ որպէս ժխտական (մի՛), ե՛ւ որպէս աներեւոյթ բայ կազմելու ածանց: Թրքախօս հայեր կը շփոթեն երկու գործածութիւնները: Ատամնաբուժի օգնականը ըսաւ. «Հոսկէ չես ելլեր ակռան չքաշած»: Թրքերէնով` «չեքմետեն»: Իսկ Իրինա ըսաւ. «Ոչ մէկ խօսք` սրտիս խօսքը չլսած»: Կարելի էր ըստ նախասիրութեան գործածել «նախքան», «մինչեւ» կամ «առաջ» մակբայները: Ի դէպ, նոյնն է պարագան թրքերէն «նէ» ժխտական մասնիկին, որ նաեւ կը նշանակէ «ինչ»: Թրքախօսներ կ՛ըսեն, օրինակ, «Ինչ գացի, ինչ եկայ»: Թրքախօսութիւն էր նաեւ «ատեններ» անախորժ մակբայը, որ կրկնուեցաւ առնուազն երկու անգամ: Կարելի էր փոխարինել, օրինակ, «երբեմն»-ով: Թրքախօսութիւնը տեղ գտած էր նաեւ ելոյթի գրքոյկին մէջ: Ոչ թէ «աւելորդ մեկնաբանութիւն», այլ «յաւելեալ մեկնաբանութիւն»: Այս կը ծագի թրքերէն «ֆազլա» բառի անգրագէտ թարգմանութենէն:
Ի դէպ, ռուբլիի տուեալ ժամանակաշրջանի գնողական արժէքը եւս (շուրջ մերօրեայ 16 տոլար) միանշանակ չէր «թարգմանուած»: Դատարկաշրջիկը, օրինակ, ջուր կը նետուի փոխան ոչ թէ մէկ, այլ 10 տոլարի (60 կոպեկ):
Կը նկատուէր նաեւ արաբախօսութիւն, ինչպէս` «պաշտօնի վրայ վախնալ» եւ ընթացիկ սխալներ, ինչպէս` «զատել», փոխանակ` «ընտրել»-ու, կամ` դրամանիշները «հաշուել», փոխանակ` «համրելու»: «Իրագործած գործ» գրագէտ հայերէն չէ, թատրոնը «ժամանակ անցընելու» վայր չէ… տխուր օրինակները պիտի բազմապատկուէին, եթէ տրամադրութեանս տակ ունենայի ելոյթին բնագիրը: Բայց այդ հազիւ թէ չափաւորէ յոխորտանքը: Բեմադրիչին հետ տեսակցութեան ընթացքին զրուցավարուհին այս մտահոգութիւնները համարեց… «գանգատ» եւ «տռտռոց»:
Բեմայարդարում եւ այլն.- Գրողի խեղճուկ սեղանը կը գտնուէր Հրայր Գալեմքերեանի սեփականաշնորհուած անկիւնին մէջ, որ այս անգամ նկատելիօրէն ընդարձակուած էր ի հաշիւ սրահի: Սեղանին վրայ կը տեսնուէր բաժակ մը ուիսքի: Այդ ալքոլամոլութեան խորհրդանիշն է: Բարի՛: Խախուտ տանիքը նոյնպէս խորհրդանշական է: Տունը պաշտպանուած չէ: Գրագէտը կ՛ըսէ, որ իր գրասեղանով կը ծածկէ բացուածք մը: Իմա` գրելով կը փորձէ լեցնել (հոգեկան) պարապ մը:
Բեմայարդարումը նուազապաշտական էր (minimalist), այդ կը ծառայէ պատկերներուն անժամանակ (in-temporal) ուրեմն եւ մերօրեայ բնոյթ տալու: Բարի՛, թէեւ համաձայն չեմ, որ բնագիրն ու մեկնաբանութիւնը անժամանակ էին: Վեց մեծ փարաւան-պաստառներ կը ծառայէին ե՛ւ ծածկելու այլ տեսարաններու մէջ գործածուած իրերը, ե՛ւ որպէս սեւ կամ սպիտակ խորապատկեր: Երկու ոչ գոյներն ալ կը ստեղծեն վայրի անորոշութիւն: Կրնայ Մոսկուա ըլլալ կամ Պէյրութ: Շա՛տ բարի, թէեւ համաձայն չեմ, որ բնագիրն ու… Դատարկ խորապատկերը եւ լուսաւորումի յարիր ընտրութիւնը կրնան ցցել կամ պահել կերպարներու ուրուագիծները: Բարի՛:
Որմազդը կրնար շատ աւելի արտայայտիչ ըլլալ: Հետզհետէ խոշորացող բառերը կը յայտնեն, որ ելոյթի թուականը կը մօտենայ: Բարի՛, բայց ինչո՞ւ շեշտել «Doctor»-ի հանգամանքը: Այդ բնորոշ չէր ելոյթին:
Բացման տեսարանին ընդառաջ կը լսուէր կանուխ` 18-րդ դարու պատկանող մեղմ սենեկային երաժշտութիւն: Խաղի սկիզբը ազդարարուեցաւ ոչ թէ ելեկտրական զանգով, այլ գաւազանի դասական հարուածներով: Ելոյթի ընթացքին լսուեցաւ նաեւ պալալայքայի երաժշտութիւն: Այդ երեք տարրերը թերեւս կը նշանակէին, որ պատկերները կու գան ռուսական անցեալէն: Ելոյթին մէջ, սակայն, կարելի չէր նկատել ռուսական որեւէ տարր: Մեծաւ մասամբ զեղչուած կամ փոխարինուած էին ռուսական անունները: Ինչպէս նշեցի, փոխարինուած էր «Երեք քոյրերու» մենախօսութիւնը: Երաժշտութիւնը եւ ձայնը այլապէս կարեւոր դեր չունէին: Ինչպէս նշեցի, զեղչուած էր նաեւ մշուշի ազդարար փողը:
Հանդերձաւորումը չունէր միատարր սկզբունք: Կղերականն ու ոստիկանը (Զաւէն Պաաքլինի) տարազներ կը կրէին, բայց կարելի չէր բնորոշել կրօնականի յարանուանութիւնը կամ ոստիկանի ճշգրիտ պատկանելիութիւնը: Այդ ի հարկէ յարիր է չտեղայնացնելու նպատակին: Շա՛տ բարի: Հանդիսատեսին համար յստա՞կ էր, թէ ինչո՞ւ հայր ու որդի կը կրէին միանման պատանեկան տարազ, երբ պիտի կատարէին դէպի տղամարդ անցումի անկիւնադարձային ծէս (rite of passage), կամ թէ` ինչո՞ւ պետական պաշտօնեան կը կրէր Մարքս եղբայրներէն Կրուչոյի դիմակ: Պարզապէս աժան ծիծաղ կորզելո՞ւ համար: Չէ՞ որ կ՛իմանանք, թէ այդ խոտոր է թատերախումբի նկարագիրին:
Մեկնաբանա-կատարողական.- Պարզ էր, որ բոլոր դերակատարները մեծ ջանք գործադրած էին իրենց դերերը պատրաստելու համար: Պարզ էր նաեւ, որ բոլորը հաճոյքով եւ նուիրուածութեամբ մօտեցած էին աշխատանքին: Բարի՛: Հարկ է նշել սակայն, որ բոլոր կերպարները մէկ տարածաչափային էին, այդտեղ չկային հոգեբանական բարդ պահեր եւ նկատելի զարգացում: Քազանովայի «հոգեփոխութիւնը», օրինակ, սկսաւ բեմին վրայ, ան տատամսեցաւ, բայց ենթադրեալ զարգացումը իմացանք միայն հեղինակի պատումին ընդմէջէն, ոչ բեմին վրայ:
Հրայր Քալեմքերեան (գրողը) արտաբերեց կրկին այն, ինչ որ դիտած էինք իր նախորդ ելոյթներուն մէջ: Հիմնուելով բեմադրիչի խօսքին վրայ` հարկ է ենթադրել, որ բեմի վրայ կրկին Իփէկեանի մակնիշ դարձած «անկիւնի պատմող մարդն» էր: Կերպարին մէջ ի հարկէ բացակայ էին Չեխովն ու Սայմընը:
Պատմողին ոչ բոլոր շարժուձեւերը հասկնալի էին: Ինչո՞ւ, օրինակ, իր յատկանշական ձեւով զարմացած, ցնցուեցաւ, երբ լսեց գաւազանի հարուածները: Չէ՞ որ բոլոր պատկերները ի՛ր իսկ երեւակայութեան մէջ տեղի կ՛ունենային: Ինչո՞ւ «խեղդուող մարդու» տեսարանէն առաջ ոտքերը դրաւ սեղանին վրայ` ներբանները դէպի սրահ: Որպէսզի հանդիսատեսը ժխտակա՞ն տրամադրուի դատարկաշրջիկի հանդէպ: Ո՞ւր է տրամաբանութիւնը:
«Փռնգտոցի» տեսարանը ուռճացուած էր, յատկապէս` հետագայ ելոյթներուն մէջ: Բազմապատկուած էին
նաեւ թաշկինակները: Այստեղ հարկ էր ցոյց տալ, որ զօրավար-նախարարը ոչ թէ իսկապէս կարեւոր եւ յարգելի պետական անձ է, այլ պարզապէս` Չերտեաքով մեծաւորը: Թատրոն եկած էր դիտելու ոչ թէ Օսթրովսքի կամ Շէյքսփիր, այլ` «Մօրուսաւոր կոմսուհին»: Այդ սեւ հումորը մենք չտեսանք խաղարկութեան մէջ: Ի դէպ, հարկ է, որ Ազնաւուրեան ջանայ աւելի բեմական ձայն արտաբերել: Շաւարշի կերպարանքն ու շարժուձեւը ծաղրանկարային էին, բարի՛: Հարկ էր սակայն, որ ծանակը ուղղուէր ոչ թէ խեղճ գրագիրին, այլ` այն հասարակակարգին, որ կը ստորնացնէ անհատը: Հարկ էր, որ տեսնէինք Չեխովի պատկերած «մեռնող գրագիրի» 
տուայտանքը: Յամենայն դէպս Պեքերեճեան քայլ մը եւս առաջ գացած էր: Շա՛տ բարի:
«Վարժուհի» երկարաձիգ պատկերին մէջ անարդարութիւնը յարաճուն (crescendo) կը սաստկանայ, բայց ելոյթին մէջ ե՛ւ տիրուհին (Սիլվա Ատուրեան), ե՛ւ յատկապէս Ժուլիա` տնային դաստիարակչուհին (Դալար), խաղացին նոյն լարումով: Այս պատկերին ցաւը այն է, որ Ժուլիա սովոր էր անարդարութեան, բայց մի՞թէ սովոր էր նաեւ, որ իր տիրուհիները կարիք զգային երկարապատում պատճառաբանութիւններ յօրինելու: Վարժուհին աւելի քան ամիս մը ունեցած է ուսումնասիրելու իր տիրուհիի վերաբերմունքը: Ինչո՞ւ չնկատեց, որ տիրուհին խաղ կազմակերպած է: Դալար Տէր Սարգիսեան ունի հաճելի արտաքին եւ ձայն: Յուզիչ կերպով կատարեց այն, ինչ որ թելադրուած էր: Սիլվա Ատուրեան կենսունակ է, ունի ձայնային եւ մարմնական արտայայտիչ խաղարկութիւն: Վստահ եմ, որ զինք պիտի տեսնենք աւելի ընդարձակ դերերու մէջ:
Վիրաբուժութեան պատկերը ամբողջութեամբ խեղկատակութիւն էր, slapstick: Անձնապէս հաճոյ չեմ գտներ, որ այդ նպատակին համար լուսարարը հագցնէր քահանայական սքեմ եւ շահագործուէր «Տէ՛ր, ողորմեա»-ն: Զաւէն Պաաքլինի դափնեկիր է, անոր խաղարկութեան շուրջ խօսելու կարիք չկայ: Նժդեհ Մկրտչեան երկար ճամբայ անցած է «Աստուածային կատակերգութիւն»-էն ի վեր: Շա՛տ բարի: Այսուհանդերձ, պէտք է փորձէ իր անձը ըստ կարելւոյն դուրս բերել ներկայացուած կերպարէն:
«Հրապուրանքը» միակ պատկերն էր, ուր կար զարգացում` յանձինս սառն ամուսնու կնոջ գայթակղութեան (Ժան Պեքերեճեան եւ Գոհարիկ Քերոբեան): Ամուսինի հագուկապը տժգոյն է (բարի՛), ան ննջարանի մէջ իսկ (կրկնե՞մ) անթացուպով … ներողութիւն, ձեռնափայտով կը քալէ: Կինը առանձին կը քնանայ, բայց խնամք կը տանի իր արտաքինին: Քազանովայի (Յարութ Սամոյեան) կերպարը յարիր չէր: Անհաւատալի է, որ մշակուած տիկին մը հմայուի փողոցային ակայով մը: Քերոբեանի խաղարկութիւնը համոզիչ էր մինչեւ այն պահը, երբ ֆիզիքապէս հանդիպեցաւ Քազանովայի: Թուեցաւ, թէ կը պակսէր «քիմիան»: Ինծի թուեցաւ, թէ Սամոյեան կը խաղար ինքզինք, այլ ոչ` Սայմընի կերպարը: Կային անհասկնալի շարժումներ: Ինչո՞ւ, օրինակ, Քազանովա ծխիկ խնդրեց գրողէն եւ անմիջապէս մարեց Սայմընի խմիչքի բաժակին մէջ: (Վայրկեան մը, Չեխով կամ Սայմըն ծխողնե՞ր էին… ինչ որ է): Ինչո՞ւ հանէր ու հագուէր բաճկոնը եւ այլն: Լուսանկարներէն դատած` Հայաստանի մէջ Արման Նաւասարդեան այլ կերպ մօտեցած է դերին:
Ինչպէս նշած էի, Սայմընի «Խեղդուող մարդու» պատկերին մէջ անտարբեր անցորդի կերպարը կը խաղայ գրողը: Գրողը անվրդով կը դիտէր, մատն իսկ չէր շարժեր փրկելու համար թշուառ դատարկաշրջիկը: Դժգոհ է թերեւս ինքն իրմէ, որովհետեւ չի կրնար յիշել գաղտնաբառը: Այդ սեւ հումոր է, ձեւով մը` ինքնաքննադատութիւն: Սայմըն հեռու մնացած է ընկերային հարցերէ: Ներկայ ելոյթին մէջ գրողը ստանձնած էր ոչ թէ դիտորդի, այլ դատարկաշրջիկի կերպարը: Այդ կարելի չէ հասկնալ գաղափարական իմաստով: Կը թուի, թէ կը բխի դերակատարներու անհատական նախասիրութիւններէն: Ո՛չ բարի: Իսկ պատահական դիտորդի (Վարդան Ազնաւուրեան) խաղարկութիւնը անհասկնալի էր: Կարելի չէր իրարմէ զանազանել մերժումի եւ քրէական մեղսակցութեան կեցուածքները: Մինչդեռ զաւեշտական այդ պատկերին մէջ դիտորդն է տմարդի ամբաստանեալը: Ինչի՞ կը ծառայէին խեղդուող զոհ-դատարկաշրջիկի խեղկատակ շարժումները: Bugs Bunny-ի եւ կամ այլ «մուլտի» կերպարներու նման` լամպի բարակ ձողի ետին պահուիլ եւ կամ յետսամասը խաղացնել: Ելոյթի պատկերին մէջ ո՞ւր էր ճմլուած, սովահար մարդու ցաւը: Ո՞ւր էր գործի տրամաբանութիւնը:
«Փորձ»-ի մէջ Հերմինէ Նիւրբէթլեան բացառիկ լաւ արտայայտեց սկսնակ անգործ դերասանուհիի ցաւը եւ մոսկովեան «մեծ բեմ» բարձրանալու երազը: Նիւրբէթլեան տաղանդաւոր դերակատար է: Շա՛տ բարի: Սայմընի բնագիրին մէջ դերասանուհիին արտասանած հատուածներու կերպարները եւս կը բնակին ձանձրացուցիչ հեռակայ գաւառի մը մէջ եւ կ՛երազեն փոխադրուիլ Մոսկուա: Չեխովի դերասանուհին ձեւով մը կ՛արտասանէ ի՛ր երազանքը: Ափսոս, որ այդ անտեսուած էր: Իր փորձ-կատարումին մէջ, սակայն, «Հին աստուածներ»-ու տարեց իշխանուհի Մարիամի պահուածքն եւ ձայնականութիւնը չունէր: Հեռուէն դիտած` կ՛ենթադրեմ, որ շատ աւելի յաջող պիտի ըլլար որպէս Մաշա կամ նոյնիսկ Օլկա:
Ինչպէս նշած էի, «Առաջին անգամը» (բնագիրի մէջ` «Կարգադրութիւնը») էապէս անիրապաշտ եւ անլուրջ է: Հօր եւ զաւկի միացեալ անկարելի երազ-ցանկութիւնն է: Այս իմաստով կարելի է հասկնալ երկուքին միանման հագուկապը, թէեւ խաղարկութիւնը այդ չէր թելադրեր: Էթիէն Սէօքիւնեան սահմանափակ, բայց զուարճալի ելոյթ ցոյց տուաւ: Նաեւ ճշգրիտ` հոգեբանականօրէն: Նկարին մէջ կը տեսնենք «թթենիի տերեւ» կեցուածք: Որդին վտանգուած շրջանը կը ծածկէ ոչ միայն ձեռքերով, այլեւ` գլխարկով: Հօր կեցուածքը այդպիսի մտահոգութիւն ցոյց չի տար: Բարի՛: Սարին Պագալեանի խաղարկութիւնը «իրականանման» էր, այսինքն` նման այն «տնօրէնուհիներու», որ դիտած ենք շարժապատկերի միջոցով: Անփորձ պատանին ի՞նչ կարող էր երազել, եթէ ոչ` կարծրատիպեր:
Հուսկ բանք.- «The Good Doctor» այս թատերաշրջանի ամէնէն ընդունելի ելոյթն էր: Պէտք չէ մոռնալ սակայն, որ թատերախումբը ունի համեմատաբար մեծ կարելիութիւններ: Անոր ետին կանգնած է մեծ կազմակերպութիւն: Արդար չէ բաղդատել անհատական ճիգերով իրականացուած ներկայացումներու հետ, որոնք յաճախ բեմադրիչը կը ձգեն նիւթական (եւ ոչ միայն) ծանր պարտաւորութիւններու տակ:
Բացի «Երեք քոյրեր»-ու դաժան արտաքսումէն` բեմադրիչին հիմնական ներդրումը եղած էր քանի մը անունի արհեստական փոխարինումը: Ասոր կ՛աւելնային ռուբլիի սխալ տոլարայնացումը, Կրուչo Մարքսի դիմակը, կոտծիլլա չափի KFC դոյլ մը, Քոքա Քոլա եւ նման բաներ: Ի սէր Պուտտայի, ի՞նչ տրամաբանութեամբ կարելի է տափակ Թուրկենեւը (1818-1883) փոխարինել Պարոնեանով: Եթէ զանց առնենք թարգմանական բացթողումները, երկխօսութիւնը մնացած էր անփոփոխ:
Սայմըն, ինչպէս բոլորս, Չեխովի երկրպագու է: Իր մեծարանքը, սակայն, խոտոր կը համեմատի մեծ վարպետի մօտեցումին: Այս նիւթին շուրջ լոյս տեսած են բազմաթիւ ակնարկներ (6,7): Սայմընի թատրերգութիւնները գեղարուեստական առումով թոյլ են, պարզապէս պատրուակներ են միատեղելու համար իր «մէկ տողնոց սրախօսութիւնները» (one liners): Ներկայ ելոյթին մէջ այս անհամերաշխ զօդումին աւելցուած էր բեմադրիչին անյարիր «տեղայնացումը»: Արդիւնքը նման էր պաստառի մը, որ նկարուած է երեք զարտուղի ոճերով: Հարկ է, որ արուեստի գործ մը ունենայ մէկ ոճ, մէկ կուռ տրամաբանութիւն: Այդ կարելի է դրական գնահատել առանց բաժնելու տուեալ արուեստագէտի աշխարհահայեացքը: Եւ, այո՛, գիտեմ, որ յետարդիականներ կրնան առարկել:
Սայմընի «Բժիշկը» բեմադրիչին «սրտին խօսած» էր թերեւս նաեւ այն պատճառով, որ այդտեղ անհեթեթը այս կամ այն աստիճանի առկայ է բոլոր ցաւոտ պատկերներուն մէջ` սկսած չինովնիկի փռնգտոցներէն հրամանատարի ծոծրակն ի վեր, անցնելով «Տէ՛ր, ողորմեա»-էն, մառախուղի մէջ խեղդուող դատարկաշրջիկէն եւ հասնելով հօր մը, որ իր որդին կ՛առաջնորդէ դէպի այնպիսի հանրատուն, ուր կարելի է սակարկել:
Հարց կու տամ թատերախումբի վարչութեան, մի՞թէ մեր հասարակութեան մէջ ընթացիկ երեւոյթ են նման հայրեր եւ կամ ամուսիններ, որոնք կամովին կամակատարները կը դառնան իրենց կիներու տարփածուներուն: Ե՞րբ պիտի հրաժարինք բոլոր ելոյթներուն «առնուած է մեր առօրեայէն» ջատագովական պիտակը կպցնելէ: Հարց կու տամ նաեւ, թէ ե՞րբ տրուած է որոշումը բեմադրելու գործեր, որոնք կը ծառայեն «անջատուելու աշխարհէն» եւ «հեռանալու առօրեայէն» (8): Այդ վայե՞լ է յանձնառու թատրոնին:
Ունիմ նաեւ գործնապաշտ հարցում. Կարելի չէ՞ր որեւէ դեր վստահիլ «Արեգ» թատերախումբի շրջանաւարտներուն: Կ՛ենթադրեմ, թէ «Նինա»-ի նման այդ երիտասարդները եւս տրամադիր են Թրիփոլիէն մինչեւ Պէյրութ քալելու:
Բարի՛ երթ եւ ցտեսութիւն:
20 յունիս 2019
———————————-
1.- «Յարազօդ կոճատ զոյգը» Ա. «Ազդակ», 6 փետ. 2017:
2.- Fantasia.- Յանկարծաբանական ոճի երաժշտական յօրինում:
3.- Miles P., «Chekhov on the British Stage» 1993:
4.- Clayton, J. D. «Adapting Chekhov: The Text and Its Mutations» 2013:
5.- Carnicke, Sh. M. “Checking Out Chekhov: A Guide to the Plays for Actors, Directors, and Readers” 2013:
6.- Kerr W, “Chekhov Meets Neil Simon, Both Lose”, New York Times, DEC. 9, 1973:
7.- Gates, A., “Simon in Chekhov’s Orchard”, New York Times, Feb. 11, 1998:
- – Ակնարկ, «Գասպար Իփէկեան, Տը Կուտ Տաքթըր», «Ազդակ», 1 յունիս 2019:
