ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Ա.- Կորսուած Բառը
«Թեաթրոն» թատերախումբը «Յակոբ Տէր Մելքոնեան»-ի բեմին վրայ ներկայացուց Նիլ Սայմընի «Կոճատ զոյգը – իգական տարբերակ» կատակերգութիւնը, «Անզոյգ զոյգը» վերնագիրին տակ: Ամերիկեան բնագիրին վերնագիրն է` «Տը օտ քափըլ»: Բառերու խաղը կը սկսի նոյնինքն վերնագրէն: «Օտ» կը նշանակէ ե՛ւ կենտ, ե՛ւ տարօրինակ:
Կենսագրական.- Նիլ Սայմըն (1927 – ) Նիւ Եորք ծնած հրեայ մըն է: Իր ծնունդէն հազիւ երկու տարի ետք սկսած է տնտեսական մեծ տագնապը, որ կործանած է իր ընտանիքը: Նիլ եղած է ամչկոտ, աղքատ եւ աննշան դպրոցական մը: Հետագայ ընտանեկան կեանքը եղած է անյաջող: Ապրած է հինգ փոթորկոտ ամուսնութիւն : Բարձրագոյն ուսումը չէ աւարտած: Աշխատանքի սկսած է որպէս մարզական էջի խմբագիր: Իր եղբօր հետ գրած է ձայնաՍփիւռային կատակերգութիւններ: Իմա` կատակերգութիւններ հիմնուած լոկ խօսքի վրայ: Առաջին թատրերգութիւնը բեմադրուած է 1960-ին: Նիլ Սայմըն բեղմնաւոր, յաջողակ, բայց ոչ խորունկ թատերագիր մըն է:
Սայմընի Թատրերգութեան բնոյթը.– Ընկերային լարուած յարաբերութիւնները իրենց ծանր շուքը ձգած են Սայմընի գործերուն վրայ: Ինչպէս` Էոնեսքօ, ինք եւս «կը խնդայ, որպէսզի չլայ» (1): Իր ստեղծած ծիծաղաշարժ կացութիւններուն մէջ միշտ ներկայ է ցաւը: Այս իմաստով իր գործը կարելի է համարել սեւ կատակերգութիւն:
Սայմընի ցաւը, սակայն, «համամարդկային» չէ: Ան կ՛արտայայտէ ամերիկեան միջին դասակարգի, յատկապէս Նիւ Եորքի մէջ բնակող հրեայ միջին դասակարգի վիշտերն ու ցնորքները: Կատակերգութեան թատրը բացայայտօրէն Նիւ Եորքի հրէական հին թաղերէն մէկն է (Ռիվըրսայտ): Տիպարներէն երկուքը եւս կը բնակին այդտեղ: Սայմըն այնքան իւրայատուկ է այդ դասին, որ նոյնինքն Միացեալ Նահանգներու Արեւմտեան ափին վրայ անհամեմատ աւելի նուազ թիւով կը բեմադրուի: Ալ ո՛ւր մնաց …
Միջին դասակարգը անապահով է, ջղային, ինքնակեդրոն: Սայմընի տիպարները առհասարակ դժբախտ են` կանգնած դժուարին երկընտրանքներու առջեւ: Հրէական մշակոյթի իւրայատկութիւններէն են ինքնաստորնացումն ու ինքնաարգահատանքը: Այս աւանդոյթը կարելի է յստակօրէն նկատել բազմաթիւ հրեայ մարգարէներու ողբերուն մէջ (2): Կը տեսնուի նաեւ «Կոճատ զոյգ»-ի տարբերակներուն մէջ: Սայմընի տիպարներէն եւ ոչ մէկը հերոսական է, ոչ մէկը դրական ջատագով մը (protagonist): Հանդիսատեսը կը ծիծաղի ի տես անոնց ապիկարութեան: Սայմըն կ՛ըսէ, որ ծիծաղելին ոչ թէ աղէտալի եւ անճարակ պահ մըն է, այլ` իրերայաջորդ անճարակ պահերու անվերջ շարքը (3): Այդ հասկցած է` դիտելով Լորել Հարտի եւ այլ դասական կատակերգութիւններ: Սայմընի գործերը կարելի է դասել որպէս «վարքի կատակերգութիւն» (comedy of manners): Կատակերգութիւններուն մէջ միշտ առկայ են նաեւ աններդաշնակութիւնն ու անհամաձայնութիւնը, որ ներկայ կատակերգութեան հիմնական բներգներէն մէկն է (2):
Գոյ է տխուր նկատողութիւն: Հակառակ զիրենք ճնշող եւ կործանող ընկերային ու տնտեսական դժուարութիւններուն, Սայմըն եւ անոր հերոսները երբեք հարցականի տակ չեն դներ վարչաձեւը: Արական կոճատ զոյգը բեմ բարձրացած էր այսպէս կոչուած` «Թեթ յարձակում»-ի (Թեթ Օֆենսիվ) օրերուն: Ամերիկեան օդանաւեր ծանրօրէն կը ռմբակոծէին Վիեթնամը: Շուրջ հարիւր համալսարաններ դասադուլի մէջ էին: Հարաւային նահանգներու մէջ սեւամորթ ամերիկացիներ ոստիկանական ուժերու դէմ ճակատամարտեր կը մղէին: Հիփփիական շարժումը եւ մարիխուանան արագօրէն կը տարածուէին: Ի տես այդ փոթորկոտ վիճակին` Նիլ Սայմըն ընտրած էր… հաճելի «փախուստ» վաճառելու մասնագիտութիւնը: Այս իմաստով, ներկայ ելոյթը հակապատկերն է Սուրէն Խտըշեանի բեմադրած նախորդ թատրերգութեան, որն էր` Արթըր Միլըրի «Շրջուն վաճառորդի մը մահը»:
Սայմըն ունի երկխօսութիւն գրելու ակնյայտ ձիրք: Բայց անոր թատրերգութիւնները չունին կուռ կառոյց: Անոնք գրեթէ պատրուակներ են կատարելու համար չարաճճիութիւններ եւ արտասանելու «մէկ տողնոց սրախօսութիւններ» (one liners): Ան քանի մը ջղագար կատու կը դնէ նոյն տոպրակին մէջ եւ կը դիտէ անոնց գզվռտուքը: Կը մէջբերեմ. «Երբեք ուրուագիծ չեմ պատրաստեր: Պարզապէս կը նետուիմ գործին մէջ… չեմ գիտնար, թէ թատրերգութիւնը ինչի՞ մասին է, մինչեւ որ հասնիմ շուրջ 35-րդ էջ» (4): Այլ առիթով մը ըսած է, որ նիւթը կը յստականայ միայն գործը աւարտելէ ետք (3): Սայմըն հետաքրքրուած է «քակելով» մարդկային միտքը այնպէս, ինչպէս մեքենագործ մը կը քակէ ինքնաշարժ մը: Բայց այդ կ՛ընէ հիմնուած իր գործնական բնազդին վրայ:
Զինք կարելի է նմանեցնել երաժիտի մը, որ կը յօրինէ «ականջով», առանց ակադեմական պատրաստութեան: Սայմըն մտաւորական մը չէ: Անոր գործերուն մէջ խորհրդաւոր ոչինչ կայ: Իր խօսքերը հանդիսատեսին կը մատուցէ այնպէս, ինչպէս ծնողները կը կերակրեն մանուկները. փոքրիկ դգալով եւ հատիկ-հատիկ: Հաւանաբար ա՛յս է իր ժողովրդականութեան գաղտնիքը:
Թերեւս թատրերգութեան թոյլ կառոյցն է, որ արտօնած եւ քաջալերած է բեմադրիչը, որ կատարէ զեղչումներ եւ յաւելումներ յատկապէս կատակերգութեան երկրորդ կէսին մէջ:
Դիպաշար.- Ֆլորա, որուն ամուսինը զինք լքած է, կ՛ապաստանի իր ամուսնալուծուած ընկերուհիի Օլիվին մօտ: Չորս այլ ընկերուհիներ ամէն շաբաթ այդտեղ կը հանդիպին: Վարքերու բախումին պատճառով կարճ ժամանակ ետք Օլիվ կը վտարէ Ֆլորան: Ֆլորա ժամանակաւորապէս կ՛ապաստանի սպանացի եղբայրներու մօտ:
Պատմական.- Ընթերցողը շատ հաւանաբար ծանօթ է նախատիպին, որ Վարուժան Խտըշեանի կողմէ բեմադրուած էր «Կոճատ զոյգը» վերնագիրին տակ: Ծանօթ է նաեւ շարժապատկերի տարբերակը (1968): Որմազդը ցոյց կու տայ կին-ամուսին դերերու բաժանումը: Ներշնչումը անգամ մը եւս եկած էր Նիլ Սայմընի անձնական կեանքէն: Իր չորս ամուսնալուծումներէն մէկուն ընթացքին Սայմըն երեք ամիս մնացած է ընկերոջ մը մօտ:
«Կոճատ զոյգը» բեմ բարձրացած է 1965-ին եւ ստացած` մրցանակներ: Ապա վերածուած է շարժապատկերի, ապա` հեռուստատեսային շարքի, որ տեւած է ոչ նուազ քան հինգ տարի: Ապա եկած է իգական տարբերակը (1985) եւ վերջապէս «Կոճատ զոյգը – Բ»-ը (1998) նոյնինքն Ճեք Լեմըն եւ Ուոլթըր Մաթաու զոյգի խաղարկութեամբ: 2002 թուականին Սայմըն կրկին վերադարձած է «Կոճատ զոյգ»-ին եւ պատրաստած` աւելի արդիական տարբերակ մը` «Օսքար եւ Ֆելիքս. նոր հայեացք մը կոճատ զոյգին»: Սայմըն «կթած» է նիւթը:
Բաղդատական.- Օսքար Մատիսըն լրագիրի մարզական էջի թղթակից մըն էր: Նկատել համընկնումը` կատակերգակի անձնական կեանքին հետ: Օլիվ կ՛արտադրէ հեռատեսիլի (ոչ մարզական) ծրագիրներ: Անոր մարզական լայնածաւալ տեղեկութիւնները կու գան երբեմնի ամուսինէն: Ասիկա բնականաբար համոզիչ բացատրութիւն չէ: Բայց «դրուած է, որ բռնի» (5): Ամուսնալուծուած Օսքար պարտաւոր է վճարել իր երբեմնի կնոջ «սննդագինը»: Ամուսնալուծուած Օլիվի խաղամոլ ամուսինը մակաբոյծ մըն է, որ կը կթէ զայն: Այստեղ կայ դերերու ոչ համոզիչ շրջում, որպէսզի պահպանուի արական «Կոճատ զոյգ»-ի ձեւական կաղապարը: Նիւթապէս կախեալ է աներեւոյթ ամուսինը եւ ոչ (բեմի վրայ) երեւելի կինը:
Օսքար/Օլիվ ունի չափազանցուած արական յատկանիշներ (թափթփած, աղտոտ, կոշտ, անհոգ, հեգնական եւ այլն): Կատակերգութեան առանցքն է, սակայն, երկրորդ տիպարը: Ֆելիքս Ունկար լուսանկարիչ մըն էր: Ֆլորանս Ունկար ամուսնութենէն ետք դարձած է «տնային տնտեսուհի»: Ֆելիքս/Ֆլորանս ունի չափազանցուած իգական յատկանիշներ (մաքրասէր, կիրթ, զգայուն, նրբաճաշակ եւ այլն): Միով բանիւ, գլխաւոր հերոսները ոչ թէ տիպարներ են, այլ` ծաղրանկարներ:
Օսքար-Ֆելիքս ընկերուհիները ուրուագծային են: Իւրաքանչիւրը ունի հազիւ թէ մէկ որոշ նկարագրային գիծ: Սիլվի, օրինակ, անհամբեր է: Անոնք եւս ծաղրանկարային կարծրատիպեր են: Արդար ըլլալու համար հարկ է նշել, որ իգական տիպարները իրենց արական տարբերակներէն նուազ ուրուագծային են:
Դրացի «Աղաւնի» (Փիճըն) անգլիացի քոյրերը փոխարինուած են դրացի սպանացի Քոսթասուելա (= միայնակ ծովափ) «եղբայրներով», որոնք «շատ լաւ անգլերէն կը խօսին … երբեմն»: Այս տիպարները պատրուակ մըն են ներմուծելու համար լեզուական թիւրիմացութիւններ: Մանոլօ ունի արական յատկանիշներ, իսկ Հեզու` իգական: Ճիշդ այնպէս, ինչպէս` Օսքար/Օլիվ եւ Ֆելիքս/Ֆլորա: Անձնապէս վստահ չեմ, որ անոնք իսկապէս բնախօսական եղբայրներ են: Արդար ըլլալու համար… հարկ է նշել, որ լաթինօ եղբայրները աւելի գունագեղ են, քան` արական տարբերակի անգլիացի «Աղաւնեակ» քոյրերը: Պարզ է, որ անգլերէնի եւ սպաներէնի միջեւ գոյ է աւելի մեծ վիհ, քան` ամերիկեան եւ անգլիական բարբառներու միջեւ:
Թղթախաղը, որ արական ծէս մըն է, փոխարինուած է Trivial Pursuit-ով (մանրուքի հետապնդում): Խաղակիցները ունին կարկանդակի կաղապարի նմանող կտորներ, որոնք կը շարժին ըստ քուէի (զառ): Իւրաքանչիւր ճիշդ պատասխանի համար խաղացողը կը վաստակի համապատասխան գոյնի «շերտ» մը: Կարկանդակի ակնարկը կորսուած էր թարգմանութեան մէջ: Նկատելի է, որ Սայմընի թատրերգութեան մէջ ոչ մէկ հարցում կը վերաբերէր արուեստ / գրականութեան կամ պատմութեան: Նիւթեր, որոնց խոր իմացութեամբ չեն յոխորտար ամերիկացիք: Ի դէպ, հարցումները լոկ պատրուակներ են ի աջ ու ձախ սրախօսութիւններ շպրտելու համար: Կիներէն մին ժամադրուած է «գորտ»-ի մը հետ, միւսին ամուսնական կեանքը կը նմանի հարաւային բեւեռի թեւատներու սառցակոյտավարի սեռաբանութեան եւ այլն: Trivial Pursuit խաղը ի հարկէ չունի արական փոքերի ծիսական հանգամանքը: Տիպարները կ՛ըսեն, որ իրենք այնքան ալ մեծ հաճոյք չեն ստանար խաղէն: Մինչդեռ արական տարբերակի կարգախօսն է` «Ամուսնութիւններ կու գան ու կ՛երթան: Խաղը պէտք է որ շարունակուի», որ համահունչ է բեմական ծանօթ կարգախօսին .- “Տը շօ մասթ կօ ան”.
«Ժամանակացոյց» ակնարկները նորոգուած են: Իգական տարբերակը բեմ բարձրացած էր Ռոնալտ Ռիկընի շրջանին (1981-89): Երբ Օլիվ կը թուլնար իր խաղամոլ, դրամաշորթ ամուսնի «հեկեկանքներուն» ի լուր, Միքի զինք քաջալերելու համար կը գոչէ. “Win this one for the Gipper!”, որ պէտք էր թարգմանուէր. «Շահէ՛ այս մէկը Կիփփըրի սիրոյն»: «Կիփփըր» մակդիր մըն է` տրուած Ռոնալտ Ռիկընի, երբ ան ֆութպոլ կը խաղար: (Թարգմանութիւնը ցաւոք կորսնցուցած է իմաստը:) Սայմըն, որուն ուշադրութենէն վրիպած էին հսկայ ռմբակոծիչները եւ ընկերային աւելի հսկայ տեղաշարժերը, կը յիշատակէ Ռիկընի իրագործումը: Ամերիկեան ֆութպոլը գերագոյն չափանիշն է առնականութեան: Սայմըն ապաքաղաքական չէ՛, ուրեմն, ինչպէս ինք յաճախ կը յայտարարէ: Կան ակնարկներ ութսունական թուականներու այլ դէմքերու: Նման ակնարկներու թարմացումը անշուշտ ինքնին բաւարար չէ թատրերգութիւն մը աւելի քան քառորդ դար դէպի առաջ փոխադրելու համար: Քննադատներէն մին այդ գործողութիւնը նմանցուցած է հնամաշ ճամպրուկի մը վրայ մերօրեայ ճամբորդական պիտակներ փակցնելու (6): Թարգմանութեան վերնագիրը կ՛ըսէ, որ դէպքերը կը պատահին ներկայ ժամանակին մէջ: Այդ արդարացուած է միայն այն իմաստով, որ բեմական ասքը հայերէնի աղաւաղման ներկայ տխուր պատկերը կը ներկայացնէ …
Պահպանուած են շարք մը սրախօսութիւններ: Օրինակ` «Երեք ժամ մտածեցի հասկնալու համար, թէ F.U. կը նշանակէ Felix Ungar» (այս պարագային` Ֆլորանս Ունկար): Սրախօսութիւնը կորսուած է թարգմանութեան մէջ: Անգլերէն լեզուով F.U. ծանօթ ծանր հայհոյանք է: Այս սրախօսութեան պահպանումը հաւանաբար պատճառներէն մէկն էր հերոսները իրերանման անուններով կոչելու:
Յարազօդում.- Բեմադրիչը կոճատի արական տարբերակներէն ներածած է երկխօսութեան հատուածներ, շարժումներ եւ տեսարաններ: Այս թերեւս իր կողմէ ներիմաստ ընդունում է, որ արական նախատիպը աւելի ծիծաղաշարժ է: Այստեղ կարելի է յիշել խաղացողներու վրայ գարեջուր եւ չիփս ժայթքեցնելու (Ա. արար) եւ ճամպրուկի (Գ. արար) տեսարանները, որոնք, ըստ իս, ընտրուած էին բեմին վրայ արհեստական շարժում յառաջացնելու համար: Աւելի արդի արական տարբերակէն ներածուած է փոշեծծիչ աւելը եւ բարձրացուած` խորհրդանիշի աստիճանի: Աւելը, ըստ երեւոյթին, կը խորհրդանշէ ջղայնացուցիչ մաքրապաշտութիւն:
Աւելի խնդրայարոյց են երկխօսութեան ներածումները, որոնք կը խախտեն գործի ներքին տրամաբանութիւնը: Օսքար ոչ միայն խեղդուած է պարտքերու տակ, այլ նաեւ իր անխոհեմ խաղաոճին պատճառով անդադար դրամ կը կորսնցնէ փոքերի սեղանին վրայ: Զարմանալին այն է, որ ան հատուցում պահանջէ սանտուիչներու եւ վարձքի փոխարէն: Օլիվ այդպիսի հարց չունի: Ընդհակառակն, ան ատակ է 650 տոլարի չէք ուղարկելու` քաջ իմանալով, որ ամուսինը զինք կը չարաշահէ: Օլիվի պահանջը հոգեկան է: Ներմուծումը կը խախտէ տրամաբանութիւնը:
Կարգ մը երկխօսութիւններու իգական կողմերէն մէկը պահուած է, իսկ միւսը` փոխարինուած է արականով: Այս յաճախ կը խախտէ տրամաբանութիւնը: Առաջին արարին մէջ Ֆլորանս կ՛ըսէ, թէ ինք հեռաձայնի չի սպասեր եւ կ՛աւելցնէ. «Ո՞վ պիտի հեռաձայնէ ինծի»: Այս փոխարինուած է արական տարբերակով, ուր Ֆելիքս կ՛ըսէ. «Կարծեցի, թէ մէկը հեռաձայնած է ինծի»: Ուրեմն կը յայտարարէ, թէ ինք կը սպասէ հեռաձայնի: Այս յայտարարութիւնը յարիր չէ Ֆլորանսի վարուելակերպին:
Ֆլորանսի կերպարին անյարիր են նաեւ բեմադրիչի կողմէ յօրինուած այլ յաւելումներ: Երբ Ֆլորանս կը խնդրէ Տիւպոննէ, Օլիվ զարմացած կ՛ըսէ. «Ասի քեզմէ չէի սպասեր»: Այդտեղ ի՞նչ կար անսպասելի: Ֆլորանս նրբաճաշակ կին է, ի հարկէ պիտի նախընտրէ խմել Տիւպոննէ, քան թէ` ուիսքի կամ վոտքա: Կան այլ օրինակներ:
Լեզուական .- Ելոյթի թերեւս ամէնէն խոցելի երեսը անոր լեզուն էր: Այստեղ կային երկու հարցեր, որոնք հիմնովին փոխած էին կատակերգութեան բնոյթը: Առաջինը անգրագէտ թարգմանութիւնն էր, որ գրեթէ ամբողջութեամբ կորսնցուցած էր Սայմընի սրախօսութիւնը: Ինծի թուեցաւ, որ կատարուած է «Կուկըլ թրանսլէյթըր»-ի միջոցով: Յիշենք, որ Սայմընի կատակերգութեան ողնաշարն է սրախօսութիւնը: Երկրորդը հարցն էր գռեհիկ եւ բազմահարիւր սխալներով լի ասքը, որ երբեք չի վայելեր միջին դասակարգի ուսեալ կիներու:
Բառախաղի վրայ հիմնուած սրախօսութիւնները խողխողուած են: Այս խաղերը յատկապէս կարեւոր էին սպանացի եղբայրներու տեսարաններուն մէջ: «Painter» անգլերէն լեզուի մէջ կը նշանակէ ե՛ւ նկարիչ եւ ներկարար: Երբ Մանոլօ դիտել կու տայ, որ պատէն կախուած պատկերը նկարած է Էլ Կրեքօ, Օլիվ անտարբեր կը պատասխանէ, թէ չի գիտեր ով ներկած է տունը: Ներկայ թարգմանութեան մէջ Օլիվ հումորը կը սպաննէ` ըսելով . «Չեմ յիշեր, թէ ո՞վ նկարած է»: Սայմըն ընտրած է Էլ Կրեքոն, որովհետեւ անոր ազգային պատկանելիութիւնը (յոյն թէ սպանացի) կրնար թիւրիմացութեան առիթ տալ: Ի դէպ, բեմի վրայ գտնուող գնչուական պարի շուկայական տեսարանը ոչ մէկ առնչութիւն ունէր Էլ Կրեքոյի խորապէս հոգեւոր պաստառներուն հետ:
Miss անգլերէն լեզուի մէջ կը նշանակէ ե՛ւ օրիորդ, եւ կարօտնալ: Duck կը նշանակէ ե՛ւ սագ, ե՛ւ խուսափիլ: Ease կը նշանակէ դիւրին եւ հանգիստ: Եւ այլն:
Կան սրախօսութիւններ, որոնք սպաննուած են «բացատրուելով»: Օրինակներ. «Տեսայ սառնարանին մէջ կայնած (standing) կաթ, որ շիշի մէջ իսկ չէր»: Ուրեմն կաթը «կայնած» է առանց շշի: Սպաննուած է թարգմանուելով. «Դուն մէկ հատ տեսնէիր մէջի թափած եւ չորցած կաթը»: Օլիվ այրած սագը կը կոչէ «թուխ թռչուն»` ակնարկելով նշանաւոր «Մալթական բազէ» սեւ հումոր ժապաւէն (7): Թարգմանութիւնը կը բացատրէ «այրած միս»` կորսնցնելով մշակութային ակնարկը: Երբ կը խօսէին մայրերու եւ զաւակներու մասին, Մանոլօ կու տայ անորոշ հարց մը. «Քանի՞»: Որ կարելի է հասկնալ «քանի՞ մայրեր զաւակներ ունին»: Ֆլորանս կը պատասխանէ. «Բոլոր մայրերը զաւակներ ունին»: Թարգմանութեան մէջ Մանոլօ կու տայ աներկբայ հարց եւ կը ստանայ միեւնոյն պատասխանը: Բացատրութիւնը հումորը վերածած է խուլերու խօսակցութեան:
Առկայ են մեծ թիւով պարզապէս սխալ թարգմանութիւններ, որոնք կը կորսնցնեն իմաստը: Երբ կը փնտռէին երկրաբանական իմաստով հնագոյն բոյսը, Սիլվի Վերայի ակնարկելով` կ՛ըսէ` «Then you are the runner up», որ կը նշանակէ` «ուրեմն դուն երկրորդն ես»: Թարգմանուած է` «կորսնցուցիր», սպաննելով հումորը: Երբ Օլիվ կը փորձէ դիմադրել ամուսինին, ընկերուհին զինք քաջալերելու համար կը գոչէ «Hang in, girl!» այսինքն «տոկա՛»: Թարգմանուած է «Գիծը գոցէ»: Թարգմանիչը «Hang in» շփոթած է «Hang up»-ի հետ: Երբ Ֆլորա կը դժուարանար կլլել, Օլիվ առաջարկեց գործածել մխոց, որ կը գործածուի լուացարանի խցուած ծորանոցը բանալու համար: Հանդիսատեսը կ՛երեւակայէ տեսարանը: Թարգմանութիւնը կ՛ըսէ` «Սանկարճի մը բերեմ»: Թարգմանիչը շփոթած է plunger-ը plumber-ի հետ . կորսնցուցած պատկերը: Երբ Օլիվ կը խրատէ Ֆլորանսը, թէ հարկ է, որ տղոց ոտնձգութիւններուն դէմ իրենց «պայքարը» դասաւորեն այնպէս, որ «անպայմա՛ն կորսնցնեն» (making sure that we lose): Այսինքն ցուցադրեն ձեւական դիմադրութիւն, որ խորքին մէջ տղոց հրաւէր է: Թարգմանուած է «պայքարինք` գիտնալով, որ պիտի կորսնցնենք»: Սպաննուած է ե՛ւ իմաստը. ե՛ւ հումորը: Երբ կը խօսէին իրենց դպրոցական տարիներու մասին, Օլիվ կ՛ըսէ. «I hated to be 17… until I got to be 35»: Այսինքն «Կ՛ատէի 17 տարեկան ըլլալ… մինչեւ այն ատեն, երբ դարձայ 35 տարեկան»: Այսինքն այժմ յօժար է վերադառնալ այդ դժուարին անփորձ տարիքին: Թարգմանուած է «Կ՛ատեմ 17-էս մինչեւ 35 տարեկանս… հասկցաք` ինչի՛ մասին է խօսքս»: Ցաւօք, ո՛չ, չհասկցանք: Ֆլորանս կ՛ուզէ իր զաւակներուն սորվեցնել յարգանք ունենալ «իրերու հանդէպ»: Միթէ այդ առաքինութիւ՞ն է: Եւ այլն…
Կան անյաջող ձեւական ներդրումներ: Պարզապէս կորսուած էր ակնարկը Կերշուինի «Թոմէյթօ թոմաթօ » ծանօթ զուգերգին (8): (Չապի Չեքըր 1961 թուականի «Լեց թուիսթ ըկէյն» երգի տէրն է: Այսինքն այն շրջանի, երբ կիները պարմանուհիներ էին: Օլիվ հեռաձայնին կը պատասխանէ` ըսելով. «Այստեղ Չապի Չէքըր ակումբն է»: Թարգմանուած է իբրեւ ծիծաղաշարժ «Չափ Չափ քլապ»-ի: Նոյն դասին կը պատկանի «նուկաթ-նօ կուտ»-ի լոկ ձեւական, հնչունային վերածումը «պոլաթ-պայաթ»-ի: Պարզ է, որ երբ ծաղը դրուի ջուրի մէջ, կը դառնայ «նօ կուտ» (ոչ լաւ): Փոլատ շաքարը չի դառնար «պայաթ» (օթեկ), երբ դրուի ջուրի մէջ: Բացի այդ, ինչո՞ւ տղաք իրենց առաջին ժամադրութեան աղջիկներուն պիտի նուիրէին աժանագին բժշկական յատկութեամբ բուսական (նեպեթի) շաքար: Ցաւօք կրկնուեցաւ «տաք ք-ք» կապակցութիւնը, որուն մասին կը նախընտրեմ աւելի երկար չխօսիլ: Թարգմանիչը գործածած է առաջին պատահած ծիծաղաշարժ հնչիւնները:
Սխալ թարգմանութիւններու թիւը անընդունելի է: Այսպէս, ոչ թէ «ոտքի կենալ», այլ` կենալ սեփական ոտքերու վրայ, ոչ թէ «մարդկային փորձանք» այլ մարդկային արկած, ոչ թէ «երազներով ապրիլ», այլ երազնե՛րը ապրիլ, ոչ թէ աղբ, այլ` բրածոյ, ոչ թէ յուսահատ այլ անյուսատու, ոչ թէ հարուած, այլ` պոկում, ոչ թէ «բիծ», այլ` պայտիկ (9), ոչ թէ «սերսերի» այլ ապիկար, ոչ թէ «պարապ տակառ», այլ` անճարակ, ոչ թէ «բոզ» այլ փողոցային եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն…
Շարահիւսութիւնը առհասարակ անընդունելի է: Ցոյց չի տար հայերէն լեզուամտածողութիւն: Օլիվ, օրինակ, կ՛ըսէ.- «Ֆիլին չափ մէկը չեմ ճանչնար, որ մարզանքէն կը հասկնայ»: «Չափ»-ը ինչի՞ կ՛ակնարկէ: Բացի այդ հարկ էր ըսել «մարմնամարզ», այլ ոչ «մարզանք»: Օլիվ կ՛ըսէ, թէ կը սիրէ «մկանոտ եւ նեղ տաբատով տղաք»: Ո՞վ է տեսեր «մկանոտ տաբատ» : Ոլիվ կ՛ըսէ, թէ սպանացի եղբայրները «երբեմն շատ լաւ կը խօսին» : Հարկ էր շրջել կարգը, որպէսզի պահպանուի հումորը: Սպանացի եղբայրները «շատ լաւ կը խօսին… երբեմն»: Ի դէպ: թարգմանութիւնը չէր պահպանած եղբայրներու անգլերէն իմացութեան հսկայական ելեւէջները, որոնք ծիծաղաշարժ ըլլալու հիմքն էին:
Կատակերգութեան պաշտօնական լեզուն մեր փողոցի անշնորհ ծիծաղաշարժ բարբառն էր: «Դուն մէկ հատ իրենց մոտելը տեսա՞ծ ես», «ինք զինք թարազան ըրած է», «Անխելք էշէկ քեզի» : Կան մեծ թիւով հայատառ թրքերէն բառեր եւ դարձուածքներ: Աւրուած (խանգարուած), զատել (ընտրել), տեղ (փոխարէն), պառկիլ (քնանալ), ապրանք (առարկայ), պզտիկ աղիք (բարակ աղիք) եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն …
Նոյն անձերը զարմանահրաշօրէն յանկարծ կը գործածեն տելիւքս բառեր, ինչպէս` տիղմ, եզր, երդնուլ, պրկում, նաւարկել, կեղտոտել, օդազտիչ, վաստակիլ, գչիր…
Ի դէպ վերջին բառը ցոյց կու տայ, որ թարգմանութեան համար օգտագործուած է համակարգիչ: Անգլերէն chisel բառը հարկ էր թարգմանել «դուր» (արաբերէն «իզմիլ»): Բայց ես տեսայ, որ համակարգիչը կ՛ըսէ նաեւ «գչիր»: Գչիրը այն խոշոր պտուտակաձեւ գործիքն է (bore), որ կ՛օգտագործուի գետնին մէջ խորունկ կլոր ծակեր փորելու համար:
Կատակերգութեան լեզուի բնոյթը կ՛ամփոփուի հետեւեալ նախադասութեամբ. «Վերելակին մէջ կախուեցանք»: Մարդիկ, որոնք կ՛ըսեն վերելակ, չեն ըսեր «կախուեցանք», իսկ մարդիկ որոնք կ՛ըսեն` «կախուեցանք» (արաբերէն), չեն գիտեր «վերելակ» բառին իմաստը: Կատակերգութեան ասքը անփոյթ է:
Յաջորդ մասով` ելոյթի կատարողական երեսն ու բեմադրութեան բնոյթը:
——————–
- Տես «Եղանակի տեսութիւն», «Ազդակ», 26 նոյ. 2016
- S. Koprince, «Understanding Neil Simon», 2002
- James Lipton, Տեսակցութիւն, The Art of Theater No. 10, 1992
- “The Odd Couple” (Female Version) by Daniels, Jessica Back Stage – The Performing Arts Weekly, 04/2000 ISSN: 0005-3635, 1946-5440 (review)
- Բամբիռ Բ., «Պստիկ պապան գնաց բանակ», 2005
- Frank Rich : “ ‘Odd Couple,’ A Remix and Rematch” Theater, June 12, 1985
- «Մալթական Բազէն» (1941 Ճոն Հիւսթըն-ի «սեւ» ֆիլմերէն )
- Որ կը հաստատուի սպանական պարի կօշիկներու ներբանին:
- «Լեց քոլ տը հոլ թինկ օֆֆ», Ֆրետ Ասթեր Ճինճըր Ռոճըրզ, 1937
