Տերեւաթա՞փ…
Կը հարցնենք` տերեւաթա՞փ, բայց կը վարանինք պատասխանելու:
Հարցումը կասկած մըն է, հաստատում մը չէ: Յուսախաբութիւն մը չէ, բայց յոյս մըն ալ չէ:
Մեր հանգուցեալ բարեկամը` բանաստեղծ Արսէն Երկաթ գրեթէ ամէն օր կ՛այցելէր մեզի, «Յուսաբեր»-ի խմբագրատունը, եւ հոգեշահ զրոյց կ՛ունենայինք միասին` թէ՛ զինք եւ թէ՛ մեզ շահագրգռող հարցերու շուրջ:
Անգամ մը, ըստ երեւոյթին, դառնութեան կամ դժգոհութեան պահու մը, հարցուցած եղանք մեր բարեկամին:
– Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր վերջը:
Այս բառը, «վերջը»` վախճանի կամ մահուան իմաստ չունէր անշուշտ: Պարզ էր, որ ամէնքս ալ նոյն վերջը, նոյն վախճանը պիտի ունենանք այս աշխարհին մէջ, ուր ափ մը հող պիտի ծածկէ մեր հողեղէն անօթը, իսկ միւսը` հոգեկան անօթը իր կայքը պիտի երթայ փնտռել երկինքի եօթը պարունակներէն մէկուն կամ միւսին մէջ:
Մեր բարեկամը պատասխանեց` չհասկնալ ձեւացնելով մեր հարցումին փոխաբերական իմաստը.
– Ամէնուս ալ վերջը Ամենայն Սրբոց գերեզմանատունն է:
Պարոն Լա Փալիս նոյն բանը պիտի ըսէր հաւանաբար, եթէ ողջ ըլլար… մեռնելէն քառորդ ժամ ետք:
– Կեանքը այսպէս պիտի շարունակուի,- բացատրեց Արսէն Երկաթ.- ամէն օր ետ պիտի երթանք` փոխանակ առաջ երթալու: Վաղը փնտռել պիտի երէկը, ինչպէս երէկը փնտռել կու տայ մօտաւոր կամ հեռաւոր անցեալը: Մեր լեզուն պիտի նահանջէ, մեր գրականութիւնը պիտի նահանջէ, մեր արուեստը պիտի նահանջէ: Հիներուն տեղ նորեր պիտի չհասնին, եւ հիները պիտի դառնան յուշ, առասպել կամ հեքիաթ: Ես յոյս չունիմ, որ մենք կրնանք նաւահանգիստ հասնիլ մեր փխրուն նաւակներով:
Արսէն Երկաթի այս յոռետես ենթադրութեանց մենք համաձայն չէինք այն ատեն: Վերջապէս կը մտածէինք, որ եթէ հայութեան մէկ մասը ետ կ՛երթայ յայսկոյս Արարատի, միւս մասը առաջ կ՛երթայ յայնկոյս Արարատի, գոնէ` արուեստի, լեզուի, գրականութեան մարզերուն մէջ: Մէկուն յետընթացը արգելք չէ միւսի յառաջընթացին:
Ետքէն, սակայն, տեսանք ու հաստատեցինք, որ մեկնողներուն տեղը պարապ կը մնայ, նորեր չեն գար լեցնելու այդ պարապը: Ուստի հետեւցուցինք, որ մեր «վերջը» այնքան ալ փայլուն չէ, ինչպէս կը կարծէինք մենք դժուար բացատրելի լաւատեսութեամբ:
Վերջին քառորդ դարուն անդարձ մեկնեցան մեր կեանքին ու գեղեցիկ դպրութեանց առաքեալներէն շատեր: Նիկոլ Աղբալեան մեռաւ, զայն փոխարինող մէկը չունեցանք: Լեւոն Շանթ հետեւեցաւ միւսին, ու կը հարցնենք հիմա, թէ ո՞ւր պէտք է փնտռել նոր Լեւոն Շանթ մը: Իրարու յաջորդեցին նաեւ ուրիշներ` Յակոբ Օշական, Լիպարիտ Նազարեան, Համօ Օհանջանեան, Գասպար Իփէկեան, Դրօ, Ռուբէն, Վ. Նաւասարդեան, Շաւարշ Միսաքեան, Ռուբէն Դարբինեան, Գուրգէն Մխիթարեան, Շաւարշ Նարդունի, Արսէն Երկաթ եւ վերջապէս` Սիմոն Վրացեան:
Ժառանգորդ ունեցա՞ն, զիրենք փոխարինող ունեցա՞ն, հիները փնտռել չտուողներ գտնուեցա՞ն: Արդեօք կան եւ մե՞նք չենք տեսներ:
Իջաւ ոչ միայն գրականութեան, այլեւ մեր թերթերուն ու հանդէսներուն մակարդակը, Թերթ ունինք, գրող չունինք, ինչպէս ատեն մը գրող ունէինք, թերթ չունէինք: Բան մը խախտած է Դանիոյ թագաւորութեան մէջ: Եւ Համլեթը, Համլեթները կանոն չեն, բացառութիւն են հիմա:
Ութ-տասը տարի առաջ, ամերիկահայ մեր բանիմաց ընկերներէն մէկուն հետ զրոյցի մը ընթացքին, խօսք դարձաւ նաեւ մեր հրապարակագրութեան եւ հրապարագիրներուն մասին: Յիշուեցաւ անունը գրողի մը, որ որոշ հմտութիւն ունէր եւ մօտէն տեղեակ էր պատմական դէպքերու:
– Այո՛,- ըսաւ մեր ամերիկահայ ընկերը,- հմտութիւն ունի, բայց ոգի չունի:
Պարզ է, որ ոգին աւելի կարեւոր է, քան` ուրիշ որեւէ առաւելութիւն` հանրային կեանքի մէջ` մանաւանդ: Տաղանդ ըսուածն ալ այդ ոգին է արդէն:
Եւ հիմա միայն կ՛անդրադառնանք, որ եթէ որոշ կէտերու մէջ մենք առաջ ենք մեր նախորդներէն, սակայն ոգիի ու ոգեկանութեան մէջ ետ ենք միշտ:
Նիկոլ Աղբալեան ոգի ունէր, Լեւոն Շանթ ոգի ունէր, Համօ Օհանջանեան ոգի ունէր: Ոգի ունէին նաեւ միւսները: Եւ այս ոգին է, որ զիրենք անփոխարինելի կը դարձնէ:
Ոգիով առաւելակշիռ էր մեր նորոգ հանգուցեալ ընկերը` Սիմոն Վրացեան:
Սակայն ոգին անփոխանցելի է, ինչպէս անփոխանցելի է ոճը: Նոյն բանը չենք կրնար ըսել գիտութեան կամ հմտութեան համար, որ անփոխանցելի չէ, փոխանցելի է: Որ նաեւ ուսանելի է, մինչ ոգին կամ ոճը ուսանելի չեն: Մարդիկ իրենց հետ կը բերեն ոգին ալ, ոճն ալ եւ իրենց հետ կ՛առնեն կը տանին:
Դարձեալ պիտի ըսենք, որ մեր դարը գիտութեան մէջ առաջ է բոլոր դարերէն, բայց ոգիի ու ոգեկանութեան մէջ յառաջընթացը կանգ առած է կարծես: Պատճառն ա՞յն է արդեօք, որ հիմա մեր փնտռածը ոգին չէ այնքան, որքան` գիտութիւնը:
Տերեւաթափը պիտի շարունակուի անշուշտ, աշխարհի օրէնքն է ասիկա: Հիմա մենք կը գտնուինք տարուան չորս եղանակներէն մէկուն մէջ. գարնա՞ն, թէ՞ ձմրան, ամրա՞ն, թէ՞ աշնան: Կը թուի, թէ կը բոլորենք կամ բոլորելու վրայ ենք ձմեռնամուտը, թերեւս` ձմեռնավերջը: Պիտի սպասենք յաջորդ եղանակին, մինչեւ որ հասնինք պտղատու եւ պտղառատ ամրան:
Բայց մեր ապրած շրջանը վերջ մը չէ, վախճան մը չէ, շիջում մը չէ. անցում մըն է մէկ եղանակէն միւսը: Կրնայ ըլլալ, որ անցման կէտին վրայ նոր տաղանդ մը յայտնուի, նոր ուղենիշ մը հաստատուի, նոր հանգրուան մը բացուի: Կրնայ նաեւ հակառակը պատահիլ կամ բնաւ չպատահիլ` ինչ բանի որ կը սպասենք, ինչ բանէ որ կը վախնանք:
Ներկայ պայմանները շատ յոյս չեն ներշնչեր, որ մեր ակնկալութիւնները կրնան իրականութիւն դառնալ: Տկար մարդիկ պայմաններուն կը յարմարին, զօրաւորները իրե՛նք կը ստեղծեն պայմանները:
Մենք տկարներէն ենք մեր ճակատագրին իսկ բերումով: Տարագիր ու ցիրուցան, կարծես կորսնցուցած ենք խարիսխը: Կարծես կորսնցուցած ենք կողմնացոյցը: Մեր դատը կը դառնայ Քարաքասի եկեղեցիին ժամկոչ մը գտնելու շուրջ: «Այս թեմը էջմիածնակա՞ն է, թէ՞ անթիլիասական» ըսելու շուրջ:
Այս պայմաններուն մէջ դժուար է հայ ըլլալը: Այս պայմաններուն մէջ, ինչպէս կ՛ըսէր Ֆրանց Վերֆել, միայն հայը կրնայ հայ ըլլալ:
Չյուսահատինք սակայն: Տաղանդները, բացառիկ մարդիկը, բացառիկ արժէքները ամէն տարի չեն ծնիր: Եւ դար մը չէ անցած դեռ Եղիշէ Չարենցէն ասդին:
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
