ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Համազգայինի պատանեկան «Արեգ» թատերախումբը, Հրայր Գալեմքերեանի բեմադրութեամբ, ներկայացուց «Լուիս Պլէք»-ի «Ուան սլայթ հիթչ» (Դոյզն խոչընդոտ մը, 2011) զաւեշտը` «Փոքր հարուած մը» վերնագրով (1):
Հեղինակը եւ բներգը.- Այս երկու հատուածները կարելի է միացնել, որովհետեւ բներգը ներշնչուած է հեղինակի անձնական կեանքէն: Պլեք (1948 – ) ամերիկացի հրեայ մըն է, որուն հիմնական զբաղումն է կատակաբանութիւնը (stand up comedy), թէեւ ուսանած է թատերագրութիւն: Պլեք ծանօթ է յատկապէս որպէս շինծու լուրերու (Fake News) քաղաքական «մեկնաբան»` հեռատեսիլի «Տի տէյլի Շու» ծրագրին մէջ(2): «Խոչընդոտը» իր յօրինած միակ թատրերգութիւնն է: Պլեք համալսարանը աւարտած է 1977-ին, երբ … շատ «հասուն» տարիքի էր (29): Մինչ այդ, 1974-ին, այսինքն երբ ուսանող էր, ամուսնացած եւ քանի մը ամիս ետք ամուսնալուծուած է: Պլեք «ծփացող» մը (drifter) եղած է մինչեւ 40 տարեկան:
Համալսարանը աւարտելէ ետք, երկու տարի կենակցած է գրող աղջկան մը հետ: Զաւեշտին գլխաւոր հերոսը` Ռայըն, նոյնպէս 30-ը անց «ծփացող մըն է (drifter), որ երեք տարի կենակցած է Քորթնիի հետ, որ … այո՛, գուշակեցիք, գրող մըն է: Պլեքի ընկերուհին զինք լքելէ 6 ամիս ետք ամուսնացած է: Քորթնի Ռայընը լքելէ 7 ամիս ետք պիտի պսակուի գրեթէ կատարեալ երիտասարդի մը` Հարփըրի հետ: Ընկերուհին հեռաձայնով Պլեքը տեղեկացուցած է պսակի մասին, բայց չէ հրաւիրած զայն: Այստեղ կը սկսի զաւեշտի հնարովի շարունակութիւնը: «Ի՞նչ կրնար պատահիլ, եթէ ներկայ ըլլայի պսակին»` հարց կու տայ … Պլեքի վիրաւորուած ինքնասիրութիւնը: Զաւեշտին մէջ պսակը տեղի չ*ունենար: Քորթնի սիրելու եւ ամուսնանալու ատակ չէ: Ձախողութեան մեղքը կը բարդուի ասպարեզամոլ կնոջ վրայ: Կը «պսակուին» Քորթնիի ծնողները: Իմա` կը վերանորոգեն իրենց սիրոյ ուխտը:
Վերջաբանը առ երեւոյթ բարոյախօսական է: Քորթնիի մայրը զգացական երկար մենախօսութեամբ մը կու տայ ի՛ր մեկնաբանութիւնը յետպատերազմեան «Նորածիններու պայթում»-ին (Baby Boom 1946-64) (3): Մենախօսութիւնը կը թուի ողբերգական, բայց կարելի է նաեւ մեկնաբանել որպէս սեւ հումոր:
Դիպաշարը նմանութիւն ունի ա՛յլ սիրային եռանկիւններուն: Մենք չենք գիտեր, թէ ինչպիսի՛ անձ էր Պլեքի մրցակիցը: Զաւեշտին հերոսները, սակայն, տրամագծօրէն հակադիր տիպարներ են: Հակադիր տիպարներ են նաեւ «Տը Ֆիլատելֆիա սթորի» (1940) դասական ժապաւէնին մրցակիցները: Այդտեղ եւս շքեղ հարսանիքի մը նախօրէին կը յայտնուի հարսնացուի «նախորդը»: Այդտեղ եւս մրցակիցները հակապատկերներ են. մէկը կիրթ ու կոճկուած, միւսը` սանձարձակ: Այդտեղ եւս հարսնացուն (Քեթրին Հեփպըրն) մետասաներորդ պահուն կը յայտնագործէ, թէ ինք իսկապէս ի՛նչ կ՛ուզէ կեանքէն: Որմազդին մէջ Հեփպըրն կանգնած է իրաւարարի գահաւորակին վրայ, մինչ մրցակիցները դաշտին մէջ կը ճակատին: Զաւեշտին հերոսուհիի վարմունքը ե՛ւս փոխ առնուած է ոչ թէ Պլեքի անձնական կեանքէն, այլ` հոլիվուտեան ֆիլմադարանէն:
«Խոչնդոտ»-ի առաջին տարբերակը գրուած է 1981-ին, Ռիկընի գահ բարձրանալէ անմիջապէս ետք: Պարզ է, որ այդքան հապճեպ թխուած գործ մը յաջողութիւն չէր կրնար ունենալ: Քանի մը ելոյթէ ետք զաւեշտը կը փակուի: Շուրջ 30 տարի ետք Պլեք կը վերանայի եւ կը հրատարակէ ներկայ տարբերակը:
Վերախմբագրուած զաւեշտին մէջ Պլեք կը յայտնուի որպէս երկու կերպար: Երիտասարդ Պլեքը կը տեսնենք Ռայընի մէջ, իսկ հասուն Պլեքը` բժիշկի: Ի դէպ, «Տոք»¬ը Սայմընի ծածկանունն է: Այդ ակնարկ է ե՛ւ կերպարի նկարագրին, ե՛ւ ականաւոր թատերագիրին, որուն թերեւս Պլեք նմանակել կը ցանկար:
Լեզուական.- Զաւեշտին անգլերէն բնագիրը հասանելի է համացանցի վրայ(4) : Տրամադրութեանս տակ չունիմ, սակայն, հայերէն թարգմանութիւնը: Կրնամ անդրադառնալ մասնակի կերպով` հիմնուած մէկ ելոյթի վրայ, որուն կշռոյթը չափազանց արագ էր: Հետեւաբար գրեթէ անկարելի էր ե՛ւ հետեւիլ, ե՛ւ արձանագրել:
Առաջին հերթին հարկ է նշել, որ Պլեք բարկացկոտ, պոռչտացող, հայհոյող կատակաբան մըն է: Ներկայ ելոյթին մէջ գօտիէն վար հայհոյութիւնները համեմատաբար սակաւաթիւ են, մօտաւորապէս` տասը, արտասանուած` գլխաւորաբար Քորթնիի եւ Ռայընի (այսինքն երկու «գրողներու» ) կողմէ: Կան նաեւ սեռային սրախօսութիւններ: Կ՛իմանանք, օրինակ, որ լուսանկարիչ երկու կիները միասեռական են, ուրեմն եւ … արտակարգ բծախնդիր: Բոլոր ակնյայտ հայհոյութիւնները, ինչպէս սպասելի էր, գրաքննուած էին: Ամորձիքներու հատումը փոխարինուած էր լեարդի վերացումով, ինչ որ համարժէք չէ: Առաջինը «տղամարդկութեան կորուստ է, իսկ երկրորդը` կեանքի: Սպրդած են քաղաքավար-հեգնական ակնարկներ, ինչպէս` «արգասաբերութեան խորհրդանիշը ամլացնել» (5) : Ի դէպ, բժիշկը իր ձեռքին ունէր ցարասի աւելի նմանող կոտրած զարդ մը, երբ այդ նախադասութիւնը կ՛արտասանէր: Այդ կը թելադրէր, որ «խորհրդանիշ»-ի իմաստը չէր ընկալուած: Նոյն սեռին կը պատկանի նաեւ «հերփեսազուրկ սէր»-ը, եւ` ոչ միայն: «Herpes» վեներական փոխանցիկ ախտ մըն է:
Պլեք հրեայ մըն է: Այդ անխուսափելիօրէն կը նշանակէ` բացայայտ կամ ծածուկ հրէական ակնարկներ: Բացայայտ ակնարկները ջնջուած են: «Մարսիի հրեայ հօրեղբայրը կ՛ըսէ, թէ …» թարգմանուած է մօտաւորապէս . «Մէկը ըսաւ, թէ մարդիկ կը ծրագրեն, Աստուած կը ծիծաղի»: Գաղափար, որ չէ ջնջուած, ի հարկէ հրէական է: Հարկ է, որ մարդիկ ոչ թէ մշակեն իրե՛նց ծրագիրները, այլ, ինչպէս Աբրահամ եւ այլք, անսակարկ կատարեն Եհովայի՛ ծրագիրը, Եհովայի՛ կամքը, որ ի հարկէ իրենց կը փոխանցուի… Րաբբիներու միջոցով: Բժիշկը մօտաւորապէս կ՛ըսէ, թէ ինք «վճարած է իր հայրերու սխալներուն համար, իսկ այժմ կը վճարէ իր զաւակներու սխալներուն համար»: Այդ թիւր թարգմանութիւն է, որ կորսնցուցած է ե՛ւ հրէական կրօնի ակնարկը, ե՛ւ բառախաղը: Պէտք է թարգմանուէր հայրերու մեղքեր եւ որդիներու սխալներ: Եհովա քինեխնդիր աստուած է, կը սպառնայ, որ մեղաւորներու պատիժը պիտի կրէ անոնց մինչեւ չորրորդ սերունդը (Գիրք Ելից 20:5): Նոր կտակարանը այդպիսի սպառնալիք չունի: Մերը սիրող, ներող հայր Աստուած է:
Անուններու հնչիւնէն կը թուի, թէ թարգմանողը ֆրանսախօս ուսումի հետեւած է: Bette (Davis) երգչուհիի անունը, օրինակ, անգլերէնով կը հնչուի «Պեթթի», իսկ ելոյթի մէջ կը հնչուի ֆրանսերէն «Պեթ»: Կերպարներու անուններուն անգլիական հնչիւններն են` Ռայըն, ոչ Ռայան, Տաք, ոչ Տոք – Մելընի, ոչ Մելանի, եւ այլն: Կան թարգմանական բազմաթիւ սխալներ, որոնք իմաստի խախտում կը բերեն: Կու տամ լոկ մէկ քանին.
Ռայըն կ՛ըսէ, որ իր տունը այժմ ճամբան է (the road): Թարգմանուած է «փողոց»: Երկուքը բոլորովին տարբեր բաներ են: Քաղաքային փողոցային կեանքը բացատրելու կարիք չկայ: Ամերիկայի մէջ, սակայն, բազմաթիւ մարդիկ անհատնում ճամբաներու վրայ կը թափառին բան մը փնտռելու համար: Այս բներգով կայ ընդարձակ աւանդ: Յատկապէս 70-ական թուականներուն, այսինքն` այս գործի նախօրէին, նկարահանուած են քանի մը տասնեակ ժապաւէններ, որոնցմէ այս պահուն կրնամ յիշել` Scarecrow, Paper Moon, Five Easy Pieces, Easy Rider, եւ այլն: Ռայըն կը յայտարարէ, որ կը փնտռէ Ամերիկայի կորուսեալ հոգին: Առասպելական Jean Kérouac-ի կանուխ յիսունական թուականներուն գրուած վէպը կը կոչուի «On The Road» (6) : Ռայըն կ՛ուզէ գրել այսօրուա՛ն Ճամբու վէպը: Թարգմանողը կը թուի ծանօթ չըլլալ այդ մշակոյթին:
Բժիշկը զուգարան գտնելու համար Ռայընի կ՛առաջարկէ երթալ Տէյթըն: Թարգմանուած է մօտաւորապէս` «Գնա՛ փողոցին ծայրը»: Կորսուած է հումորը: Տէյթընը կը գտնուի Սինսինաթիէն 70 քմ հեռաւորութեան վրայ: Բացի այդ` 1796-ին նուաճողական քայլարշաւ մը տեղի ունեցած է Սինսինաթիէն մինչեւ Տէյթըն: Ռայըն հետիոտն է: Ուրեմն այստեղ կայ նաեւ հաւանական ակնարկ` ամերիկեան պատմութեան: Թարգմանողը կը թուի ծանօթ չըլլալ …
«Lone Hunter» կամ «Lone Wolf» (Միայնակ գայլ-որսորդ) առասպելներու հերոս մըն է, որ կը թափառի «Նոր աշխարհ»-ի անծանօթ բնութեան մէջ: Թարգմանուած է` «առանձին մնացած որսորդ»: Թարգմանողը կը թուի…
Բժիշկի «Times a- wastin…» տողը ակնյայտ ակնարկ է Պապ Տիլընի ծանօթ «For the times they are a-changin*» տողին, որ 60-ական թուականներուն այլախոհական նշանախօսքի վերածուած էր: Թարգմանողը կը թուի…
«Poker» հրակիշ է, կը նմանի միջնադարեան մետաղեայ լախտի, այլ ոչ թէ` «ածուխ բռնելու գործիք»: Այդ սրածայր ձողը յաճախ կը գործածուի տնային ոճիրներու ընթացքին: Յիշուած է, օրինակ, վերջերս բեմադրուած Ակաթա Քրիսթիի «Թակարդ»-ի բնագրին մէջ: Այդտեղ եւս կորսուած էր «Poker»-ի հումորը: Թարգմանողը…
Chocolate fountain (շատրուան) հաւաքոյթի մը շքեղութեան կամ շքեղ երեւալու ճիգին խորհրդանիշներէն մէկն է, թարգմանուած է` «շոքոլայի աւազան», որ Guiness մրցանիշներու աշխարհին կը պատկանի:
Now he does (հիմա` այո) կը նշանակէ, որ Ռայըն շատ արագ յաջողած է բժիշկի թղթախաղի քառեակի չորրորդը (համեմատաբար` հեռու ընկեր) վերածել թմրամոլի մը: Թարգմանուած է` «միասին կը ծխենք»: Այդ անիմաստ է: Ռայըն երբեք կրկին պիտի չհանդիպի այդ մարդուն: Catered Inquisition¬ը թարգմանուած է` «Ճաշով հարցաքննութիւն». պէտք էր ըլլար` «սպասարկուած շքեղ հաւատաքննութիւն», որ սեւ հումոր է: Սպանական հաւատաքննութիւնը նորակազմ պետութեան կողմէ ծրագրուած լայնածաւալ սպանդ մըն էր: Կորսուած է իմաստը:
Խեցգետինի մաքրութեան վերաբերեալ` «Ritual» կը նշանակէ հանդիսաւոր «ծէս», ոչ թէ` հասարակ «սովորութիւն», կորսուած է հումորը: Իսկ ի՞նչ կը նշանակէ Մեյթակի շուրջ դառնալ, եւ այլն, եւ այլն …
Դուռը, ինչպէս` այլ կարծր իրեր, կը «կոտրեն», չեն «կտրեր»: Այդ տարածուած փողոցային սխալախօսութիւն է: «Տակս պիտի ընեմ» հայատառ, ծիծաղաղերս թրքերէն է, այլ ոչ` «բեմէն հնչող անսխալ հայերէն» (7) եւ այլն:
Բարի՛. պահ մը ենթադրենք, որ հայերէնը «անսխալ» էր: Այդ անբաւարար է, որովհետեւ այստեղ դպրոցականներու շարադրական մրցում չենք գնահատեր: Պլեքի բնագիրը խառնուրդ մըն է համալսարանական վերամբարձ բարբառի (ժարկոն), դիտաւորեալ սխալախօսութեան եւ հայհոյաբանութեան: Մենք կը լսենք ե՛ւ «Հայզենպերկի սկզբունք» կամ «Ճէյն Օսթինի վէպ» ե՛ւ ասոնց առընթեր «whatchamacallit» կամ «Whatshisname» (8): Ա՛յդ էր, որ զաւեշտին պիտի տար իւրայատուկ համ ու հոտ: Բոլորին սիրելի Զիատ Ռահպանիի լեզուն հիմնովին սխալախօսական է, բայց միաժամանակ` յոյժ արտայատիչ եւ դիպուկ: Որո՞ւ է հարկաւոր դասագրքային, հականեխուած, անհամ-անհոտ լեզուն:
Յուսամ, որ վերջին անգամ կը կրկնեմ. հարկ է, որ թարգմանողը քաջ տեղեակ ըլլայ թատերագրի լեզուին եւ մշակոյթին: Բառարանային անտեղեակ թարգմանութիւնը իմաստի սպանդ է:
Որմազդը կը թուի ըլլալ անշուք պսակի մը ծանուցումը ( անշո՞ւք … բայց չէ՞ որ …): Կուպիտոնի նետը շամփրած էր մէկ սիրտ, ոչ երկու կամ նոյնիսկ … երեք: Ելոյթին մէջ, սակայն, չկան սէր ու նորապսակներ:
Բեմայարդարումը առնչութիւն չունէր տուեալ վայրի, ժամանակի եւ մշակոյթի հետ, այսինքն` 18-րդ դարու աւանդով կահաւորուած տան մը միջին Ամերիկայի (Օհայօ) մէջ: Բեմը կը ներկայացնէր ոչ թէ բնակարան, այլ` վերացական վայր մը: Տարածքը սահմանող տժգոյն վանդակաճաղը անիրական, դիւրաբեկ միջավայր մը կը ստեղծէր: Ասոր կը հակադրուի Ռիկընի քաղաքական հսկայ ծաղրանկարը, ինչ որ անիրապաշտ է: Ամերիկացիք չունին նման սովորոյթ: Խորապատկերին մէջ կար նաեւ առեղծուածային փոքրիկ դիմանկար մը: Արդեօք ո՞վ էր ան: Աթոռներու դասաւորումը աւելի նման էր սպասման սրահի, քան` հանգստաւէտ տան: Ի՞նչ կը նշանակէր այս հակասական այլաշխարհիկ եւ ապաժամանակ համադրումը: Ինչպէ՞ս կ՛առնչուէր Պլեքի զաւեշտին հետ:
Երաժշտութիւնը խորապատկերային էր, ունէր սահմանափակ դեր: Ոչ զարմանալիօրէն նոյն բնոյթի էր, ինչ որ` բեմայարդարումը, այսինքն անվայր եւ անժամանակ: Մինչդեռ հեղինակը բացայայտօրէն նշած է, որ հնչեն ութսունականներու երգեր, ինչպէս. «Bette Davis Eyes», որ 1981-ի ամէնէն մեծ «հիթ»-ն էր եւ Մատոնայի «Հոլիտէյ»-ը, որ «հիթ» էր նաեւ Մ. Նահանգներէն դուրս: Սպասեցէք… հեռախօսով կ՛իմանանք, որ խորապատկերի փոքրիկ դիմանկարը կը ներկայացնէ 80-ականներու երգչուհի մը: Ուրեմն թերեւս կը խորհրդանշէր այդ երաժշտութեան լուսանցքայնացումը: Հարկ էր, որ այս լուսաբանութիւնը փոխանցէի ընթերցողին, որովհետեւ այլապէս կարելի պիտի չըլլար գուշակել: Իսկ հիմա հարկ է գուշակել, թէ ինչո՛ւ նոյնինքն թատերագրի պատուիրած միս ու ոսկոր երաժշտութիւնը փոխարինուած էր վերացական մեղեդիներով: Թերեւս` նոյն պատճառով, որ միս ու ոսկոր տունը փոխարինուած էր վերացական դիւրաբեկ «վանդակաճաղով», որուն ետին կը տարածուի գորշ դատարկութիւն:
Երիտասարդ դերակատարները երեւի չյօժարէին կրել 80-ականներու մազումօրուսը: Մոռնանք նորաձեւութիւնը: Կային այլ անհասկնալի կէտեր: Ինչո՞ւ, օրինակ, մինչեւ վերջին պահը հարսի հայրը մնաց իր գիշերանոցով: Ինչո՞ւ Ռայըն լուացքի աւարտը աւելի քան ժամ մը սպասելէ ետք դուրս եկաւ` բժիշկի կարճ տափատներէն մին հագած:
Երկու լուսարձակներ ուղղուած էին բեմի կեդրոնի աջ եւ ձախ կողմերը: Դերակատարներէն ոմանք կը սկսէին մենախօսել մէկ լուսարձակի տակ, ապա արհեստականօրէն կը լռէին, կը փոխադրուէին դէպի մի՛ւս լուսարձակ եւ կը շարունակէին այնտեղ: Տեղի փոփոխութիւնը, սակայն, չէր համապատասխաներ որեւէ իմաստի կամ կատարումի փոփոխութեան: Ինչո՞ւ ուրեմն: Լուսաւորումը այլապէս մեկնաբանական նկատելի դեր չունէր:
26 ապրիլ 2019
(Շար. 1)
———————-
- Հարցազրոյց, «Ազդակ», 12 ապրիլ 2019
- Runnells Ch., « Lewis Black Comedy Comes To Florida» News Press 8 յունուար 2015
- Նորածիններու թիւը գրեթէ կրկնապատկուեցաւ բաղդատած պատերազմի տարիներուն: Մեծ թիւով տղամարդիկ վերադարձան իրենց կիներուն եւ կամ նոր ընտանիքներ կազմեցին:
- Տե՛ս www.dramatists.com/previews/4601.pdf
- Նման խորհրդանիշներ կան Մեծամորի թանգարանի մուտքին առջեւ, Տաթեւի շրջափակին մէջ եւ այլուր
- Jean-Louis Lebris de Kérouac 1922-1969 ամերիկեան «Պիթնիք» սերունդի ռահվիրաներէն
- Արշօ Պալեան, «Փոքր հարուած մը» կատակերգութիւնը …, «Ազդակ», 13 ապրիլ 2019
- Հայզէնպերկի յաճախ սխալ մեկնաբանուող «Անորոշութեան սկզբունք»-ը կ՛ըսէ, թէ կան քանակական զոյգեր (ինչպէս ոյժ եւ ժամանակ կամ վայր եւ թափ), որոնք միաժամանակ 100 տոկոս ճշգրտութիւն չեն կրնար ունենալ: Ճէյն Օսթինի գրեթէ բոլոր տիպարները կիներ էին:
