Տրովադայի Ձին
Վերջին տարիներուն ո՞վ է ճաշակած դառնութիւնը հրաժեշտի այցելութիւններուն: Անպայման ազգական մը, բարեկամ մը կամ ծանօթ մը կայ, որ կը մեկնի դէպի հեռաւոր աշխարհներ: Ամերիկան ու Քանատան դարձած են Աւետեաց Երկիր, ուր կը ձգտին հասնիլ մեր ազգակիցներու հոգիները: Երանի՜ թէ հարցը փակուէր միայն հոգիներու թռիչքով: Մարմինները կը հետեւին շուտով այս թռիչքին` օդանաւի մը թեւերուն վրայ:
Ես ալ վերջերս գացած էի ճամբու դնելու սիրելի բարեկամ մը, որ հրաժեշտ կու տար Լիբանանի արեւոտ լեռներուն` երթալ հաստատուելու համար Քանատայի սառնամանիքներուն մէջ: Ակներեւ տխրութիւն մը կար բարեկամիս դէմքին վրայ: Տուն-տեղ քանդել, տարիներու վարժութենէն հրաժարիլ եւ անծանօթ վայրերու մէջ նոր կայք հաստատել. կը զգայի, որ դիւրին ըլլալու չէր:
Օդակայանի իրարանցումին մէջ գտանք ազատ անկիւն մը եւ նստանք քով-քովի: Բարեկամս խորք ունեցող մէկն էր, երկար ատեն աշխատած` ազգային ու մշակութային կազմակերպութիւններու մէջ: Լաւ կ՛ըմբռնէի իր լռութեան ներքեւ թաքնուած խոր տառապանքը: Կ՛ըմբռնէի, բայց չէի հասկնար, թէ ինչո՞ւ տուած էր յանկարծ մեկնելու այս որոշումը:
– Կը ներես,- ըսի պահ մը վարանելէ ետք,- մասնաւոր պատճառ մը ունէի՞ր գաղթելու համար: Որքան գիտեմ` հոս գործդ գէշ չէր. ընտանիքդ ապրեցնելու չափ հասոյթի աղբիւր մը ունէիր:
Պահ մը աչքերուս նայեցաւ իր խոնաւ նայուածքով, թուքը կուլ տալ փորձեց, ապա արտասանեց ծանօթ տարազը.
– Ընտանիքիս ապահովութեան, զաւակներուս ապագային համար:
– Զաւակներուդ ապագան ո՞վ կրնայ երաշխաւորել Քանատայի մէջ: Եւ յետոյ` ապագայ ըսելով միայն նիւթակա՞նն է արդեօք: Զաւակներդ դեռ պզտիկ են, կրնան հոգեպէս կորսուիլ:
– Այսինքն ի՞նչ ըսել կ՛ուզես, հոն քաղաքակիրթ երկիր է, բարձր ուսում, լայն ասպարէզ,- առարկեց բարեկամս ջղային շեշտով մը:
– Ըսել կ՛ուզեմ, որ իբրեւ հայ պիտի կորսուին:
– Գիտէի մտքինդ,- վրայ բերաւ իսկոյն,- եւ չեմ մեղադրեր քեզ այդպէս մտածելուդ համար: Ամիսներ շարունակ ես ինքս ալ տառապեր եմ զաւակներս կորսնցնելու գաղափարով: Վստահ եմ, որ չես կասկածիր հայու զօրաւոր զգացումներուս վրայ: Եւ սակայն…
– Սակայն ի՞նչ:
– Իմ ապրած հոգեկան տրամս հասաւ իր վախճանին: Գուցէ շա՛տ ցաւալի, բայց տրամաբանական վախճանին: Վերջ տուի ներքին պառակտումիս, որ զիս կ՛արիւնէր ատենէ մը ի վեր: Ամէնուն առջեւ չեմ կրնար ըսել ասիկա, բայց քեզի պիտի խոստովանիմ: Հարիւրներ կան ինծի պէս մտածող, որոնք զանազան պատճառներով չեն ուզեր անկեղծ ըլլալ եւ արտայայտուիլ սրտբացօրէն: Այս պահուս ես քաջութիւնը պիտի ունենամ ըսելու ճշմարտութիւնը:
Բարեկամս պահ մը լռեց, թաշկինակով սրբեց ճակտի քրտինքը եւ շարունակեց.
– Արտասահմանի մէջ մենք մեր ազգային գոյութեան պայքարը կորսնցուցած ենք: Յիսուն տարի պայքարեցանք, յուսացինք, յուսադրեցինք, սպասեցինք եւ տեղ մը չհասանք: Ինչ որ կայ եւ պիտի ըլլայ այսուհետեւ, քաշքշուք է, հոգեվարքի երկարաձգում: Արդ, ի՞նչ իրաւունքով ես իմ զաւակներուս ապագան խորտակեմ յանուն դատի մը, որ հետզհետէ աւելի ու աւելի ցնորք կը դառնայ: Ո՛ւր ալ ըլլան` անոնք կորսուած են ազգային տեսակէտէն: Տարիներու հարց է միայն: Աւելի լաւ չէ՞ ուրեմն, որ մեծ ազգի մը եւ մեծ երկրի մը զաւակները դառնան, քանի հնարաւոր է եւ քանի այդ հնարաւորութեան բանալին իմ ձեռքս է: Մենք դժբախտ եղանք, զրկանքներով մեծցանք, վտանգներու սարսափը ապրեցանք տեւաբար, գոնէ մեր զաւակները շնորհքով կեանք մը տեսնեն:
– Կը ցաւիմ, որ այսքան շուտ…
– Գիտեմ, գիտեմ,- ընդմիջեց զիս բարեկամս,- ի՛նչ կ՛ուզես մտածէ իմ մասիս, պարտուողական, նահանջող, եսասէր… դժբախտաբար այ՛ս է իրականութիւնը: Մեր առջեւ դռները գոց են, եւ ուրիշ ելք չունինք: Եթէ համոզուած ըլլայի, որ իմ ճիգերս ու զոհողութիւններս բան մը կրնան փոխել մեր կեանքի դժբախտ պայմաններէն, ո՛չ միայն կը մնայի, այլեւ կ՛աշխատէի զաւակներս ալ նետել պայքարի առաջին գիծերուն վրայ: Սակայն ելք չեմ տեսներ… թող երթան, տղաքս գոնէ իբրեւ մարդ երջանիկ ապրին:
Բարձրախօսը ազդարարեց ճամբորդներուն մաքսատուն իջնել: Բարեկամս ոտքի ելաւ եւ շալկեց պայուսակը: Ձեռքի վերջին սեղմում մը, եւ արդէն ես մինակ էի ամբոխի իրարանցումին մէջ: Մինակ էի` իրար հրմշտկող եւ իրար հարուածող մտածումներու ահաւոր գրոհի մը դիմաց:
Ահա պատուական հայորդի մը, տարագրութիւն եւ որբանոց տեսած, հայ գիրով եւ հայ գրքով սնած, հայկական իտէալներու համար պայքարած, զաւակներ աշխարհ բերած նախանձախնդիր հայ մը, որ կը մեկնէր զինաթափ, գլխահակ, համակերպ: Իրա՞ւ էր արդեօք տուած հաւաստիքը, որ վերջ գտած է իր ներքին երկուութիւնը եւ հաշտուած` գաղթաշխարհի պայմաններուն հետ: Հաւատա՞լ, թէ ա՛լ պիտի չտառապի հայ ըլլալուն եւ հայ չըլլալուն համար: Պիտի կրնա՞յ խաղաղ սրտով դիտել իր զաւակներուն այլասերող դէմքը եւ լսել օտարախօս լեզուն: Հոգին ետդարձ պիտի չկատարէ՞ օր մը:
Դժուարին հարցումներ: Կարեւորը հարցին այս երեսը չէր սակայն: Ահաւոր էր ընդունիլ, թէ մեկնողներուն մէջ բարեկամս բացառութիւն չէր կազմեր, թէ` բազում էին անոնք, որ նոյնը կը մտածէին, բայց չէին արտայայտուիր:
Ու խորհեցայ. ճշմարիտ աղէտները մեկնումները չեն այնքան, որքան` մեկնողներուն հոգեբանութիւնը: Կար ժամանակ մը, տակաւին երէկ, որ աշխարհիս ծայրը գացող հայն ալ կ՛երթար հոն հայ մնալու եւ զաւակները հայ մեծցնելու ուխտով: Հայ ապրիլը պարտականութիւն մը չէր, այլ` կեանքի իմաստ եւ հոգիի ծարաւ մը: Կէս դարը բաւեց, որ մեր ազգային կեանքի բեմին վրայ ու բեմին ետեւ խաղցուող տրաման ոմանց համար վերջ գտնէ անձնատուութեամբ:
Մեծ վտանգը հո՛ս է արդէն` խիղճերու գտած հանգիստին եւ սփիւռքի պայմաններուն հետ կնքուած լուռ դաշինքին մէջ:
Մեր պաշտպանած հոգեկան բերդի պարիսպները խոշոր ճեղքեր ստացած են:
Տրովադայի ձին բերդէն ներս սահած է, մեր մէջ է արդէն:
Ժամանակն է ահազանգը լսելու:
Մ. ԻՇԽԱՆ
