Ո՞ւր Է Մեծութիւնը
Ազգային ու գրական վերածնունդի յեղափոխաշունչ մեր բանաստեղծներէն Գամառ Քաթիպա բանաստեղծութիւն մը ունի` «մեծ մարդ»-ու տիպարը բնութագրող: Կը նկարագրէ երիտասարդ մը, որ իր այլազան մեծագործութիւններով կ՛ուզէ հօրը գնահատանքին արժանանալ: Կը դիզէ գանձ ու հարստութիւն, բայց հայրը կը մերժէ զինք մեծ մարդ կոչել: Ռազմադաշտերու վրայ յաղթանակներ կը շահի իբրեւ տաղանդաւոր զօրավար, բայց չի յաջողիր շահիլ հօրը գնահատանքը: Գիտութեան եւ արուեստի ասպարէզներուն մէջ կը տիրանայ նախանձելի փառքերու, բայց միշտ կը բախի հօրը սառն կեցուածքին: Իսկ երբ իր անձը կը նուիրէ գերի եղբայրն ու ազգակիցները փրկելու սրբազան առաքելութեան, այն ատեն միայն հայրը կը յօժարի զինք կոչել «մեծ մարդ»:
Դար մը առաջ գրուած այս բանաստեղծութինը որոշ ձգտումի մը արտայայտութիւնը կը հանդիսանայ եւ հաւանօրէն քարոզչական բնոյթ ունի: Այդ օրերուն մեր բանաստեղծները աւելի ազգային գործիչներ եւ առաքեալներ էին, քան` արուեստագէտներ: Իրենց բոլորին ալ նպատակն էր արթնցնել հայոց ազգը հնադարեան իր քունէն եւ պատրաստել անձնուրացներու բանակ մը:
Ինչ ալ եղած ըլլայ նպատակը, Գամառ Քաթիպայի յայտնած միտքը կը մնայ յաւիտենական ճշմարտութիւն եւ մարդու մեծութիւնը ճշդող արդար արժեչափ:
Իսկապէս ո՞ւր է մարդկային արժանիքներու բուն մեծութիւնը:
Հանճարի՞ն մէջ արդեօք:
Կասկած չկայ, թէ արուեստի կամ գիտութեան մարզերուն մէջ հանճարեղ միտք մը հրաշալիքներ կրնայ կերտել եւ պատմութեան անցնիլ իբրեւ անմահ անուն: Բայց հանճարեղ անձը կրնայ նոյն ատեն պզտիկ մարդ ըլլալ` իր նկարագրով եւ իր որդեգրած դիրքով` ընկերութեան հանդէպ:
Հարստութիւն դիզելու կարողութեա՞ն մէջ արդեօք:
Դրամը պատկառելի ուժ է եւ ունեցողը կ՛օժտէ հեղինակութեամբ, փառքով եւ մեծ իրագործումներ ընելու կարելիութեամբ: Սակայն դրամը կրնայ դառնալ նաեւ անթիւ չարիքներու աղբիւր, շահագործումի նիւթ եւ իսկական վայելքներու միջոց: Այս պարագային մեծահարուստը ոչ միայն մեծ մարդ չէ, այլ նաեւ` անխիղճ Կրեսոս մը:
Զինուորական կամ քաղաքական վարիչ դիրքերո՞ւն մէջ արդեօք:
Բազմութիւններու ճակատագիրը վարելու համար մեծ կարողութիւններ անհրաժեշտ են, իմացական եւ հոգեկան հազուագիւտ յատկանիշներ: Բայց իշխանաւոր եւ իշխանատենչ անձերը բարձր դիրքերու հասնելէ ետք կրնան բռնակալներ դառնալ եւ խեղդել ժողովուրդին ազատութիւնը: Այս պարագային, մեծատիտղոս անոնց անունները անէծքի միայն կ՛արժանանան բազմութիւններու հոգիին մէջ:
Ո՞ւր է հապա մարդուս բուն մեծութիւնը:
Կասկած չկայ, թէ Գամառ Քաթիպա իրաւունք ունի եւ ճիշդ մատնանշած է անհրաժեշտ այն յատկութիւնը, որ իրական մեծութիւններ կը դարբնէ:
Ատիկա անձնազոհութիւնն է, նուիրաբերելու, իր ունեցածը ուրիշներու բարիքին համար զոհելու ընդունակութիւնը: Չկայ աւելի բարձր արժանիք, քան` զոհաբերութեան ոգին, որ դժբախտաբար հաշտ չէ միշտ հանճարին, հարստութեան եւ ուժին հետ:
Լոյսի պէս պարզ է այս ճշմարտութիւնը: Ոեւէ բարոյախօս քարոզիչ նոյնը պիտի վկայէր: Եւ ատոր համար ալ մենք վարժուած ենք մեծութեան ըմբռնումին այս չափանիշը նկատելու բարեպաշտ քրիստոնէի ըմբռնում եւ նոր արժեչափեր փնտռելու այլ տեղեր:
Ի զո՜ւր: Որքան խոր մտածենք, այնքան աւելի պիտի համոզուինք, որ առանց զոհաբերութեան ոգիին` չկայ մեծութիւն:
Մեծ է այն հանճարեղը, որ երկնատուր շնորհները գիտէ ծառայեցնել իր նմաններու բարօրութեան, մարդկութեան բարձրացման եւ այս նպատակի ճամբուն վրայ պատրաստ է զոհելու իր անձնական ու ընտանեկան երջանկութիւններն ալ:
Պատմութիւնը «մեծ մարդ»-ու անունով կը ճանչնայ նաեւ նիւթի եւ ուժի այն հսկաները, որոնք դարձեալ գիտցած են իրենց ունեցածը ի սպաս դնել հանրութեան:
Կայ աւելին. կարելի է «մեծ» ըլլալ` առանց հռչակաւոր ըլլալու: Որքա՜ն ճշմարիտ մեծութիւններ այս կեանքին ընդմէջէն կ՛անցնին կ՛երթան` առանց ճանչցուելու: Անյայտ եւ անանուն մարդիկ, որոնք ո՛չ փառք ունին, ո՛չ իշխանութիւն, ո՛չ ալ հարստութիւն, բայց ունին հիմնականը, մարդս բարձրացնող, մարդը աստուածներուն մօտեցնող այն բացառիկ յատկութիւնը, որ անձնուիրում կը կոչուի:
Վերջին հաշուով, բուն մեծութիւնը սրտի մեծութիւնն է: Հերոսականին ակունքները սրտին մէջ կը գտնուին: Օրինակնե՞ր կ՛ուզէք. բայց շա՜տ են անոնք բոլոր ժողովուրդներու, ինչպէս եւ մեր պատմութեան մէջ: Ուրիշ հայ բանաստեղծ մը` Դանիէլ Վարուժան, Եփրեմի յիշատակին նուիրած իր գեղեցիկ քերթուածին մէջ անոր մեծութեան գաղտնիքը սապէս կը սահմանէ.
«Զքեզ խրճիթ մը ծնաւ, հայ վիշտը քեզ օրօրեց, այդ վշտին չափ եղար մեծ»:
Պալատները չեն, որ մարդը կը մեծցնեն: Կորսուած խրճիթի թշուառութենէն Եփրեմի նման հերոսներ կրնան ծնիլ, երբ անոնց սիրտը բաբախէ ժողովուրդներու ազատութեան սիրով: Ոչ միայն բաբախէ, այլեւ զիրենք մղէ կենդանի գործով եւ անվերապահ նուիրումով ծառայելու արդարութեան դատին:
Կեանքը լեցուն է ծափերով ու ծնծղաներով, բայց իրական մեծութիւնները քիչ են դժբախտաբար, որովհետեւ շատ դժուար է մեծ ըլլալը:
Եւ յաճախ նոյնքան դժուար է մեծութիւնները ճանչնալը:
Մ. ԻՇԽԱՆ
