«Ատանայի Դէպքը»
Բնաւ կասկած մի՛ ունենաք, որ թուրքը զղջումի ընդունակ ժողովուրդ չէ, ո՛չ ալ իր գործած չարիքները դարմանելու կամ հատուցում ընելու յօժար է: Իր ցեղային խառնուածքին իսկ բերումով, կը մտածէ միայն առնելու մասին, բայց երբե՛ք` տալու մասին:
Առնելը ազգային քաղաքականութիւն է իրեն համար, տալը ազգային դաւաճանութիւն է:
Կողոպտելը, սպաննելը, ջարդելը, աւերելը նկարագիր են այս ժողովուրդին մէջ եւ ոչ թէ` պատահականութիւն:
Եօթը մահացու մեղքերը եօթը առաքինութիւններ են իրեն համար:
Իմաստութեան եօթը սիւները դաւի ու խարդաւանանքի աշտարակներ են, ուրկէ կը նայի աշխարհի վրայ եւ կը ծիծաղի լայնաբերան:
Վարժուած ենք արդէն պատմութիւնն ու իրողութիւնները նենգափոխելու եւ զանոնք մեկնաբանելու այն կերպին, որուն անմրցակից դրօշակիրն է թուրքը:
Վերջին փաստը` ահաւասիկ:
Մեր ընթերցողներն ալ մեզի պէս կարդացին անշուշտ թուրքերէն թերթի մը մեկնաբանութիւնը` «Ատանայի հայկական դէպք»-ին շուրջ: Ատանայի ջարդը թուրք թերթին համար դարձած է դէպք, իբր թէ շուն մը մարդ մը խածած է, եւ ոչ թէ մարդ մը շուն մը խածած է: Կամ` իբր թէ սրճարանային ընթացիկ, ամէնօրեայ եւ շատ սովորական կռիւ մըն է տեղի ունեցածը:
«Դէպք» ըսուածը մեզի արժած է ԵՐԵՍՈՒՆ ՀԱԶԱՐ նահատակներ` առանց հաշուելու միլիոններու հասնող նիւթական կորուստը, անթիւ որբերը, որբեւայրիները, վիրաւորները, հաշմանդամները, վիշտէ խելագարած այրերն ու կիները:
Այս բոլորին գումարը թուրք թերթին համար «դէպք» մըն է եւ ոչ թէ` ոճիր մը, եւ ոչ թէ` ցեղասպանութեան առաջին արարը, որ գործուեցաւ յուլիսեան սահմանադրութենէն անմիջապէս ետք, մէկ կողմ ձգելով անկէ առաջուան «դէպք»-երը, որոնք ԵՐԵՔ ՀԱՐԻՒՐ ՀԱԶԱՐ զոհ տուինք մենք:
Բայց ահաւասիկ թուրք թերթին` «Կիւնայտըն»-ի մեկնաբանութիւնը:
«Վաթսուն տարի առաջ, 1909 ապրիլին, Ատանայի շրջանի հայ եպիսկոպոս Մուշեղի 14 ապրիլ 1909-ին արձակած հրամանով Ատանայի, Թարսուսի եւ շրջակայից նախապէս զինեալ հայերը թուրքերուն դէմ ձեռնարկած էին յարձակումի մը, որ չորս օր եւ չորս գիշեր պիտի տեւէր:
«Հայերը թուրքերու տուները մտնելով` պատիւի, ինչքի եւ կեանքի վրայ յարձակում կը գործէին, օրօրոցի թուրք մանուկներն անգամ կը սպաննէին: Զինուորը եւ ոստիկանը պատրաստ չըլլալուն, երբ չկրցան այս յարձակումին առաջքը առնել, տեղացի թուրքերը ոգի ի բռին հայկական յարձակումին դէմ ցցուեցան: Չորս օրուան երկպառակութենէն ետք, հայերը 1850 թուրք սպաննած էին: Յարձակման ենթարկուած թուրքերն ալ հայերէն 17 հազարը մաքրագործեցին: Օսմանեան պատմութեան մէջ իբրեւ «հայկական իրարանցում» անցած դէպքին կազմակերպիչ հայ եպիսկոպոս Մուշեղ կեանքը փրկելու հետամտելով` Եգիպտոս խոյս տուաւ»:
Թուրք պետական վարիչները, թերթերը, պատմաբանները, նաեւ շարքային թուրքերը իրենք ճիշդ այս ձեւով մեկնաբանած են հայկական Եղեռնը, որ կը սկսի ո՛չ թէ 1915-ին, այլ` 1515-ին, նոյնիսկ աւելի առաջ կամ աւելի ետք: Յարձակողները հայերը եղած են միշտ, իսկ պաշտպանուողները` թուրքերը…
Այս նոյն ձեւով մեկնաբանուած ու «բացատրուած» են Վանի, Մուսա Տաղի, Շապին Գարահիսարի, Ուրֆայի եւ այլ վայրերու «դէպք»-երը: Հայերն են, որ օրօրոցի մանուկներ ջարդած են, իսկ թուրքերը պարզապէս իրենք զիրենք պաշտպանած են…
Հայ երեսփոխան մը` Պալլարեան կը յայտարարէր, որ 1875-ին առիթով մը հարցուցեր է Էրզրումի վալիին.
– Ինչո՞ւ թուրք կառավարութիւնը թոյլ կու տայ, որ քիւրտ եւ թուրք յելուզակներ կողոպտեն ու կոտորեն հայոց պէս շինարար, երկրին համար խիստ պիտանի ու օգտակար տարր մը:
Վալին պատասխաներ է.
– Ատիկա հիքմեթը հիւքիւմեթ է (պետական գաղտնիք է):
Միայն մենք գիտենք եւ միայն թուրքը գիտէ, թէ ի՛նչ էր այդ գաղտնիքը, եւ թէ ի՛նչ արժեց ան մեզի:
***
1915-ի յունուարին Պոլսոյ մէջ կը գումարուէր Իթթիհատի Կեդրոնական կոմիտէի այն գաղտնի նիստը, ուր առաջին անգամ եւ ՄԻԱՁԱՅՆՈՒԹԵԱՄԲ կ՛որոշուէր հայերու ամբողջական բնաջնջումը:
Մեւլանզատէ Ռիֆաթ, որ մաս կը կազմէր Իթթիհատի Կեդր. կոմիտէին եւ անձամբ մասնակցած էր 1915 յունուարի գաղտնի նիստին, առաջ կը բերէ Իթթիհատի պատասխանատու քարտուղար տոքթ. Նազըմի զեկուցումը:
Ահա՛ կարճ քաղուածք մը` այդ զեկուցումէն, որ կը վերաբերի նաեւ «Ատանայի դէպք»-ին.
ՏՈՔԹ. ՆԱԶԸՄ.- 1909-ին Ատանայի մէջ եւ ասդին-անդին մեր ըրած ջարդերուն պէս բան մը եթէ պիտի ընենք, օգուտի տեղ վնասը անպայման է: Արմատախիլ պէտք է ըլլայ հայ ազգը: Մեր երկրին մէջ մէկ հայ իսկ պէտք չէ թողուլ. մոռցնելու է հայ անունը: Այս անգամուան գործողութիւնը բնաջնջումի գործողութիւն մը պէտք է ըլլայ: Հայերու մէկ անհատն իսկ չմնալու պայմանով բնաջնջումը անհրաժեշտ է»:
Ատանայի «դէպք»-ը այս հրէշի բերնին մէջ գտած է իր ճիշդ, նոյնիսկ ճշդագոյն առումը: Հրէշը կը խոստովանի, որ դէպք ըսուածը «մեր ըրած ջարդերուն պէս բան մըն է» եւ ոչ թէ արմատական բնաջնջում: Մերը թուրքն է, իր ըրածը ջարդերն են:
Մեր վկան հայ չէ, եւրոպացի ալ չէ, թուրք մըն է, Մեւլանզատէ Ռիֆաթ, պատասխանատու անդամ` չարաշուք Իթթիհատի չարաշուք Կեդր. կոմիտէին:
Թուրք ազգային քաղաքականութեան ձգտումն էր բնաջնջել հայութիւնը ազգովին` առաջքը առնելու համար ապագային մեծ ու ընդարձակ հայկական պետութեան մը կազմակերպութեան: Այս քաղաքականութիւնը ձեւակերպողն ու զայն գործադրել ուզողն էր Պեհաէտտին Շաքիր:
Միւս կողմէ` նոյն շրջանի սպայակոյտի նախագահ Ալի Ֆուատ իր մտածումները խտացուցած էր սա կարճ, բայց յատկանշական բանաձեւին մէջ. «Հայկական մեծամասնութիւնները վերածել հայկական փոքրամասնութեանց»:
Կը հասկցուի անշուշտ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ մեծամասնութիւնը վերածել փոքրամասնութեան:
Ըսած ենք ուրիշ առիթով, որ բոլոր յեղափոխութիւնները, գրեթէ առանց բացառութեան, պատճառ չեն, արդիւնք են: Հայ յեղափոխական շարժումը նոյնպէս պատճառ չէր, արդիւնք էր: Պատճառը Թուրքիոյ ազգային քաղաքականութիւնն էր, Պեհաէտտին Շաքիրի յղացումն էր, Ալի Ֆուատի մտածումն էր: Արդիւնքը եղաւ հայ յեղափոխութիւնը: Եթէ չըլլար առաջինը, եթէ չըլլար երկրորդը, չէր ըլլար նաեւ երրորդը` հայ յեղափոխութիւնը:
Հինգ հարիւր տարուան մէջ երբեք, որեւէ ատեն, որեւէ տեղ, որեւէ առիթով խաղաղասէր ու շինարար հայ ժողովուրդը ձեռնարկած չէ զինեալ որեւէ նախայարձակումի թուրքերուն դէմ: Նախայարձակը եղած է միշտ թուրքը, իսկ հայը հազիւ միայն կրցած է մտածել ինքնապաշտպանութեան մասին:
Զոհը հայն է, զոհարարը թուրքն է:
Նոյն բանը պատահած էր նաեւ 1909-ին, «Ատանայի դէպք»-ին ատեն:
Այս իրողութիւնը մեզմէ աւելի լաւ գիտեն «Կիւնայտըն»-ները եւ իր պաշտօնակիցները: Սակայն, գիտնալով հանդերձ, հետամուտ են շփոթելու զոհը եւ զոհարարը:
Ասիկա արդէն հիքմեթը հիւքիւմեթ է, ինչպէս պիտի ըսէր Էրզրումի վալին…
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
