50 Տարի Առաջ (18 Ապրիլ 1969)
Ժողովուրդին Դերը
Մշակոյթի Կառուցման Մէջ
Մշակութային արժէքները գործն են որոշ թիւով ընտրեալներու, որոնք տաղանդ ունին եւ` ստեղծագործելու ներքին կրակ: Այս պատճառով ալ խօսիլ ժողովուրդի մը հոգեմտաւոր հարստութեան մասին` կը նշանակէ խօսիլ առաւելաբար անոր հանճարեղ զաւակներուն ձգած ժառանգութեան մասին: Ժողովուրդ մը արդարօրէն հպարտ է իր մեծ արուեստագէտներով, գրագէտներով, բանաստեղծներով եւ գիտնականներով, որովհետեւ անոնք են հեղինակները այն լաւագոյնին, որ կը դիմանայ դարերուն եւ կը յաւերժացնէ նաեւ ազգի մը ինքնուրոյն գոյութիւնը:
Ո՞ր չափով, սակայն, ժողովուրդը ինքը մասնակից է մշակութային հարստութիւններու իրագործման: Ուրիշ խօսքով` ի՞նչ է դերը լայն զանգուածներուն հրաշածնունդ ստեղծումներու այս ընթացքին մէջ:
Մշակոյթի ծնունդն ու զարգացումը կրօնական խորհուրդ ունին իրենց մէջ: Ինչպէս եկեղեցին կանգուն է եւ կենդանի` հոն աղօթելու եկող բազմութիւններու շունչով, այդպէս ալ մշակոյթի տաճարը ջերմեռանդ հաւատացեալներու եւ հիացիկ երկրպագուներու կը կարօտի, որպէսզի շնչէ ու պայծառանայ:
Միայն ծիսակատար հոգեւորականներով եկեղեցին չ՛ապրիր: Խունկը, մոմն ու շարականները ժողովուրդին համար են, անոր ապրումներուն շօշափելի արտայայտութիւնը:
Միայն գրագէտներով ու երաժիշտներով մշակոյթը կը վերածուի թանգարանային ապրանքի, գեղեցիկ ձայնն ու երգը, հմայիչ գիծն ու գոյնը ժողովուրդին համար են, անոր հոգեկան յոյզերուն ներդաշնակ արտայայտութիւնը:
Պէտք է դառնան նաեւ անոր արբեցութեան գինին եւ անոր վայելքին լիառատ սեղանը:
Ժողովուրդը ինքն ալ ստեղծագործութեան իր բաժինը կը բերէ մշակութային գանձարանին` անանուն տաղերու, երգերու եւ պարերու այն գունագեղ բերքով, որուն ամբողջութիւնը ֆոլքլոր կը կոչուի: Ասիկա իր ուղղակի մասնակցութիւն է մշակոյթի ծնունդին եւ արդիւնք` հայրենի բնութեան, հարազատ միջավայրին, աւանդական սովորութեանց ներգործումին:
Մշակոյթի զարգացման մէջ ժողովուրդին անուղղակի դերը աւելի կարեւոր է սակայն: Եւ այս դերը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ` կենդանի ներկայութիւն մը եւ բաբախուն սիրտ` իր մեծ տաղանդներուն երկին ու երկունքին դիմաց:
Մշակոյթի անդաստանը, ծաղկուն մնալու համար պէտք է ոռոգուի ընդհանրական սիրոյ ջուրերով:
Իր գրողներէն եւ արուեստագէտներէն կտրուած` իր արժէքներուն հանդէպ անտարբեր ժողովուրդի մը մշակոյթը չի կրնար գոյատեւել եւ հասնիլ նոր նուաճումներու, մանաւանդ երբ ան կը պատկանի փոքր ազգի մը, որուն լեզուն եւ պայմանները թոյլատու չեն համաշխարհային հաղորդականութեան:
Հրճուանք եւ հպարտութիւն ներշնչող երեւոյթ է մշակութային ձեռնարկի մը մեր բազմութիւններուն խուռներամ ներկայութիւնը: Ասիկա ցոյց կու տայ, որ սփիւռքի օտար երկինքներուն տակ անգամ հայ մշակոյթի տաճարը իր երկրպագուները ունի, իր հաւատացեալները, որոնք գիտեն կենդանի ապրումի վերածել Նարեկացին ու Քուչակը, Սայաթ Նովան կամ Չարենցը:
Հայութիւնը իր պատմութեան ամէնէն մռայլ օրերուն հոգեկան կապերը չխզեց գիրէն ու գրականութենէն, մագաղաթէն ու մատեանէն: Հայ մշակոյթին կանթեղը միշտ պլպլաց տգիտութեան խաւարին մէջ եւ գիւղացին ծունկի եկաւ պաշտամունքով ձեռագիր Նարեկի մը կամ «Վէրք Հայաստանի»¬ի մը խորհուրդին առջեւ: Պահեց այդ սրբութիւնները իր կուրծքին վրայ եւ իր կուրծքի զրահով ալ պաշտպանեց զանոնք, երբ որ պէտք եղաւ:
Ամէն անգամ որ հեղինակաւոր ձայն մը կը բարձրանայ եւ կը վկայէ, որ հայութիւնը մշակութային ազգ է, հոգեկան արժէքներ կերտող բազմաշնորհ ժողովուրդ, ես կը խորհիմ ո՛չ այնքան լուսապսակ ճակատներու մասին, որքան` տառապած եւ խոնարհ այն բազմութիւններուն, որոնք դարէ դար մշակոյթի ծարաւով ու քաղցով ապրեցան եւ իրենց կեանքի գնով պահպանեցին մեր ձեռագիրները:
Դառնութեան եւ դատապարտութեան խօսքեր ալ չեն պակսիր` նոյն այս ժողովուրդի երեսին նետուած: Նիւթապաշտութեան եւ փերեզակութեան գիծեր ալ չեն պակսիր մեր նկարագրին մէջ: Անուրանալի է սակայն, որ գաղափարապաշտութիւնը աւելի տիրական է եղած, լոյսի եւ ճշմարտութեան որոնումը` աւելի հզօր: Այլապէս հայութիւնը ի վիճակի չէր ըլլար ներկայանալու քսաներորդ դարու հսկայաքայլ արշաւին` իր պատուաւոր դերով եւ դիրքով:
Մշակոյթի մը ներզօր ուժը եւ կենսունակութիւնը պէտք է չափել զայն ստեղծող ժողովուրդին ապրումին զօրութեամբ:
Մ. ԻՇԽԱՆ