ՍԵՐԳԷՅ ԼԵՌՆԱՅԻՆ
Սովորական գիշեր էր, ինչպէս տասնեակ գիշերները` դիրքերում: Հարթագողի ճանապարհը կախուել էր բոցկլտուն ծածկոցի պէս:
Անքնութիւնը վաղուց սովորական էր դարձել: Ազրպէյճանական զինուժն անընդհատ գնդակոծում էր առաջապահ դիրքերը: Դիպուկահարներն առանց աչք թարթելու` հետեւում էին հայ զինուորներին եւ, հնարաւորութեան դէպքում, կրակում:
Գիշերը համեմատաբար անվտանգ էր: Զինուորները կատակում էին, որ ազերիները գիշերը կրակել են աւելի շուտ վախից` վախենալով, որ մեր հետախուզութիւնը կը թափանցի իրենց մօտ: Բայց ամէն դէպքում պէտք էր զգուշ լինել: Առաւել եւս` հիմա, երբ արեւելքում արեւն արդէն ծագել է: Վատ ժամ է:
– 9 ամիս է մնացել ծառայութեանս եւ վերջ` «քաղաքացիական» եմ: Կը քնեմ` ինչքան ուզեմ, եւ ոչ մի հրամանատար չի լինի,- մտածեց ու ժպտաց:
– Քնած չե՞ս, զինուո՛ր,- հրամանատարի ցածր ձայնը լսեց անմիջապէս կողքին:
– Ոչ մի կերպ, հրամանատա՛ր,- շշնջաց նա` նահանջող խաւարի մէջ շարունակելով նայել եւ լսել գիշերային ձայները:
Այստեղ` առաջապահ դիրքում, ընդունուած չէ սովորականի պէս հրամանատարին պատիւ տալը:
Մշտական լարուածութիւնն ու զգուշաւորութիւնը իրենց հետքն են թողել փոխյարաբերութիւնների վրայ:
Այնպէս չէ, որ տնավարութիւն է եղել, հրամանատարը մնում է հրամանատար: Բոլորը գիտեն, որ վայրկենական սխալը կարող է կեանք արժենալ:
– Հանգի՞ստ է ամէն ինչ: Ոչինչ չի՞ լսւում:
– Ճիշդ այդպէս: Ինչպէս միշտ:
– Դէ ես առաջ եմ գնում: Քեզ շուտով կը փոխարինեն, – ուսին թփթփացրեց հրամանատարը եւ կորաւ խաւարի մէջ:
Հրամանատարի հարցում նրա բախտը բերել է: Զինուորները նրան յարգում էին: Նա երբեք չէր բարձրացնում ձայնը եւ կարող էր երկար բացատրել ու ցոյց տալ, թէ ինչպէս պէտք է գործել այս կամ այն իրավիճակում: Զինուորների հերթափոխ է արել, երբ տեսել է, որ չեն կարողանում շարունակել հսկողութիւնը:
Ոչ ոք չգիտէր, թէ երբ է նա քնում: Միշտ ոտքի վրայ էր: Քայլում է, նայում, սթափեցնում:
Ահա եւ հիմա նա լուռ շարժուեց առաջ` դիրքերի ուղղութեամբ եւ ոգեւորում` հերթապահութիւն իրականացնող զինուորներին:
Շուոց… պայթիւն…
Պայթիւնի ալիքը նրան խրամատի խորքը շպրտեց:
Մինչեւ հասկանար, թէ ի՛նչ պէտք է անել, արագ վերցրեց ինքնաձիգը, իջեցրեց ապահովիչը եւ ձգեց փակաղակը:
Նայեց շուրջը:
Աջից բղաւելով վազում էր հրամանատարը: Բայց աղմուկի մէջ հնարաւոր չէր նրան լսել: Արկերը ծածկել էին դիրքը: Դրանցից մէկն ընկել էր կացարանի վրայ: Փառք Աստծոյ, զինուորները հասցրել էին դուրս պրծնել այնտեղից:
Հրամանատարը հանգիստ, ինչպէս զօրավարժութիւնների ժամանակ, հրամայեց.
– Բոլորը զբաղեցնեն իրենց դիրքերը: Գլուխներդ չհանէք: Հակառակորդը գրոհելու է: Հատ-հատ էք կրակում: Հրամանատարութեանը հաղորդել այն մասին, որ մենք գնդակոծութեան տակ ենք:
Արկերի պայթիւնները շարունակում էին ողողել մեր դիրքերը: Սարսափելի է:
– Տէ՛ր Աստուած, պահիր ու պահպանիր:
Հրամանատարը պահը որսալով` խրամատից դուրս նայեց:
– Գրո՜հ: Ձեր մերը… Կրա՜կ:
Ոտնաձայները չեն լսւում: Ցանկութիւն չկայ խրամատից դուրս գալու: Այստեղ անվտանգ է: Պայթիւններ: Դրանք ծածկւում են ալիքով, հողով: Շուրջը փոշու ամպ է:
Ծխի եւ փոշու միջով նա տեսաւ հրամանատարի դէմքը:
– Առա՜ջ, որդի՛ս: Նրանք գալիս են: Յետոյ կը վախենանք:
– Ես քեզ ի՞նչ որդի: Ընդամէնը ութ տարով ես մեծ ինձանից,- հազիւ էր հասցրել մտածել, երբ հրամանատարի ձեռքը հրեց նրան դէպի խրամախորշ:
Հրասայլերը նա անմիջապէս նկատել էր: Լուսադէմի մշուշի մէջ դրանք մի տեսակ անսովոր էին:
Ամէն ինչ, ասես, ֆիլմ լինէր: բայց ֆիլմ չէր…
– Կրա՜կ: Կրա՜կ:
Պայթիւնների ձայների մէջ նա լսեց ինքնաձիգերի եւ գնդացիրների կրակոցները:
– Ինչո՞ւ իմ ինքնաձիգը չի կրակում,- նա շարունակում էր սեղմել ձգանը, բայց չէր կրակում:
– Գրողը տանի: Փամփշտակալը դատարկ է:
Երկու րոպէում նա դատարկել էր ամբողջ փամփշտակալը: Մոռացել էր հատ-հատ կրակոցների վրայ դնել:
– Կեցցե՛ս, զինուո՛ր: Ճզմի դրանց,- հրամանատարը մի զինուորի մօտից միւսի մօտ էր վազում` ոգեւորելով նրանց:
Հրասայլերը կրակ էին թափում միաժամանակ: Դիրքերը պայթիւնների տակ էին:
Վայրկենական դադար ու կրկին կրակոցներ:
– Առա՜ջ, տղե՛րք: Օգնութիւնը հիմա կը հասնի: Կրա՜կ, Կրա՜կ:
Արդէն սարսափելի չէ: Չէ, ստում եմ. սարսափելի է: Բայց նրանց համար աւելի սարսափելի է: Նրանք վախենում են:
Հակառակորդի հետեւազօրն արդէն չի երեւում: Նրանք պառկած են: Հրասայլերի շուրջ պայթիւնների սիւներ են բարձրանում: Ուռա՜: Պատերազմի աստուածները: Հրետանին սկսել է հարուածել թշնամուն:
Թշնամու հրետանին չի լռում, կրակում է մեր դիրքերի վրայ: Հրասայլերը շարունակում են առաջ շարժուել: Գոնէ մէկը ոչնչացրէք:
Նրա մտքերը կարծես կարդացին. հրասայլերից մէկը կորաւ ծխի մէջ:
– Վրիպեց,- նա հազիւ էր մտածել, երբ նկատեց, որ հրասայլի աշտարակը թռել է:
«Ուռա՜» լսուեց խրամատներով մէկ: Եւ, միանալով այդ ձայնին` երկրորդ հրասայլն էլ կանգնեց ու կորաւ ծխի մէջ:
Թշնամին շարունակում էր հարուածել բոլոր զինատեսակներից: Չնայած կորուստներին` առաջ էր շարժւում:
Ինքնաձիգերն ու գնդացիրները տաքացել էին: Հազարաւոր մահաբեր փամփուշտներ թռչում էին թշնամու ուղղութեամբ:
– Առա՜ջ, գնդացրի մօտ, գնդացրորդը զոհուել է,- հրամանատարը գոռաց նրա ականջին եւ զբաղեցրեց իր տեղը:
Ենթարկուելով` զինուորը նետուեց գնդացրի մօտ: Բայց, տեսնելով սպաննուած գնդացրորդին, կանգ առաւ:
– Վա՜յ,- վախը կրկին գլուխ բարձրացրեց:- Հնարաւոր է ես է՞լ մեռնեմ: Այդ դէպքում ի՞նչ կը լինի հօրս ու մօրս հետ:
– Զինուոր, մի՛ վախեցիր: Մենք պէտք է կանգնեցնենք թշնամուն: Այլապէս բոլորս կը սպաննուենք: «Տաւա~յ», ցաւդ տանեմ: Լոխ լեաւա իննան,- հրամանատար, հասկանալով զինուորի վիճակը, յայտնուեց նրա կողքին,- Տաւա՜յ, կանգնեցրու նրանց:
Թշնամին նկատելով, որ գնդացիրը լռել է, կրակի ուղղութիւնը փոխեց:
Ստուգելով պահեստատուփը` զինուորը շոյեց ձեռքի գնդացիրը եւ նայեց զոհուած գնդացրորդին:
– Լոխ լեաւա իննան: Ես կը լուծեմ քո վրէժը, եղբա՛յր:
Գնդակներն ուղղուեցին թշնամու վրայ, որ կրկին գրոհել էր:
Գնդացիրը հարուածում էր ուղիղ նրանց դիմաց: Պայթիւնի ալիքը ետ էր շպրտել նրան:
Գլխում ամէն ինչ հանգիստ է:
Ինչ-որ մէկը խփեց նրա ուսին: Զինուորը բացեց աչքերը: Նրա առաջ մէկը գլուխ խոնարհեց:
Տարիքով տղամարդ էր` անթրաշ դէմքով: Տարօրինակ համազգեստ ունէր հագին: Նրանց գնդում նման համազգեստ չկայ:
– Մի՞թէ ազերիները ճեղքել են պաշտպանութիւնը,- մտածեց նա եւ վախեցած նայեց տղամարդու դէմքին: Վերջինս ժպտաց: Այդ ժպիտի մէջ ինչ-որ ծանօթ բան կար: Չի կարող պատահել:
– Արմէն քեռի՞,- անվստահ հարցրեց նա:
– Հա, տղա՛ս, ես եմ,- ժպտաց տղամարդը եւ գրկեց զինուորին:
– Բայց ինչպէ՞ս: Չէ՞ որ դու 24 տարի առաջ զոհուել ես: Ես է՞լ եմ զոհուել,- սարսափահար մտածեց նա եւ կրկին յիշեց մօրն ու հօրը:
– Ո՛չ, տղա՛ս, դու ողջ ես:
– Այդ ինչպէ՞ս է, որ դու այստեղ ես:
– Կանգնի՛ր,- Արմէն քեռին բարձրացրեց նրան,- նայի՛ր ինձ:
Շուրջը բոլոր պայթիւնի ամպ էր բարձրացել, լսւում էր արկերի եւ ռումբերի սուլոցը: Չորս կողմում, խելագարուածի պէս, թափւում էին փամփուշտները: Երեք հրասայլ վառւում էր հէնց խրամատների առաջ: Զինուորներն առանց աւելորդ իրարանցման եւ զարմանալի հանգստութեամբ պաշտպանւում էին: Այնպիսի զգացողութիւն է, որ նրանք նորակոչիկներ չեն, այլ` մի քանի մարտ տեսած տղամարդիկ:
Նա պարզ տեսաւ թշնամուն` անմիջապէս կողքին: Զինուորը զգաց նրանց: Նրանք սարսափում էին:
– Նայի՛ր:
Նա նայեց ծխի ամպի, փոշու միջով…
Տասնեակ տղամարդիկ` տարօրինակ համազգեստով, քաղաքացիական հագուստով, յոգնած աչքերով, կանգնեցին դիրքերում` զօրակոչուածների կողքին:
Ուխ, այս ե՞րբ է հասցրել հասնել օգնութիւնը:
– Արմէն քեռի, նա… նա, ախր, մեր հարեւանն է: Նա զոհուել է Շուշիի ազատագրման ժամանակ:
– Այո՛, տղաս: Դա նա է: Բոլորն այստեղ են: Բոլորը եկել են: Բոլորը, որ այն ժամանակ զոհուել են, բոլորն այստեղ են, իրենց որդիների, թոռների կողքին, նրանց կողքին` յանուն որոնց զոհուել են: Քանի դեռ մեզ յիշում էք, մենք ձեզ հետ ենք: Քանի դեռ մեր տղաներն ու աղջիկները ապրում եւ կռւում են յանուն հայրենիքի, մենք ձեզ հետ ենք, չենք մեռնի: Յիշո՞ւմ ես ի՛նչ է ասել Մոնթէն: «Եթէ մենք կորցնենք Արցախը, կը շրջենք մեր պատմութեան վերջին էջը»: Այնտեղ` երկնքում, ես ուզում եմ հպարտանալ քեզանով եւ բոլոր մեր տղաներով, ինչպէս դուք էք հպարտանում մեզանով: Այնպէս որ` ի մարտ: Ոչնչից մի՛ վախեցիր: Ես քեզ հետ եմ, տղա՛ս:
Կրկին պայթիւն…
Զինուորը նետուեց դէպի գնդացիրը: Փամփուշտները կուլ էին տալիս թշնամուն: Իսկ իր կողքին, թիրախային կրակ վարելով, պառկած էր քեռին:
Թշնամին թողեց զոհերին ու վիրաւորներին եւ սկսեց նահանջել: Իսկ խրամատներն արդէն լցուել էին զինուորներով եւ կամաւորներով` տագնապ տալուն պէս:
Լռութիւն է:
Բոլորը, որոնք պատերազմ են տեսել, գիտեն, թէ որքա՛ն թանկ է այդ լռութիւնը: Անգամ ճանճի տզզոցն այդ ժամանակ տարօրինակ է թւում: Ուրախ տագնապային է…
Լռութիւն է:
Նա մի կողմ դրեց գնդացիրը եւ յենուեց հողապատնէշին: Ձեռքերը դողում էին: Ոտքերի տակ գլորւում էին դեռեւս չմարած պարկուճները:
Նա նայեց շուրջը: Ոչ ոք չկար:
Հարեւան խրամախորշի մօտ նստած էր հրամանատարը: Զինուորը մօտեցաւ նրան:
Հրամանատարը ծերացել էր ուղիղ 20 տարով:
– Ապրենք բոլորս: Հպարտանում եմ ձեզանով:
– Պարո՛ն հրամանատար… ուզում եմ ասել… ես տեսել եմ… տեսել եմ:
Հրամանատարն անհասկանալի հայեացքով նայեց նրան: Գրկեց:
– Գիտեմ: Մենք բոլորս տեսել ենք… Զոհուած հայրս էլ էր կռւում ինձ հետ…
