Համազգայինի Ճեմարանը
Համազգայինը եգիպտահայերուն նուէրն է գաղթաշխարհի հայութեան: Չենք ըսեր` Լիբանանի, այլ կ՛ըսենք` համայն գաղթաշխարհի:
Հիմնադիրները եգիպտահայ կամ եգիպտահայացած ընկերներ էին` Համօ Օհանջանեան, Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Վահան Նաւասարդեան, Գասպար Իփէկեան, Ստեփան Եսայեան, Մալխասեան եղբայրներ եւ Յակոբ Պալըգճեան (եթէ անուն մը մոռցանք ակամայ, Աստուած թողութիւն շնորհէ մեզի):
Կրթական եւ հրատարակչական այս ընկերակցութիւնը հիմնադրուեցաւ 1928 մայիս 28-ին, Գահիրէի մէջ, խառնաշփոթ այն օրերուն, երբ կուսակցական սուր պայքարները, կիրքը, ատելութիւնը աւեր կը գործէին ո՛չ միայն մեր գաղութին, այլեւ բոլոր գաղութներուն մէջ:
Հիմնադիր անդամները զանազան գումարներով մասնակցեցան հիմնադրամին: Երկու տարի ետք, 1930-ին, Պէյրութի մէջ հիմը դրուեցաւ Հայ ճեմարանին, որ ետքէն կոչուեցաւ Նշան Փալանճեան ճեմարան, երբ Փալանճեան քոյրերու իշխանական նուիրատուութեամբ գնուեցաւ նոր շէնք մը, 1947-ին:
Ճեմարանը առաջին տարին ունէր միայն 15 աշակերտ, այսօր ունի 630: Ասիկա պարզ յաջողութիւն մը չէ, կատարեալ յաղթանակ մըն է, մանաւանդ երբ նկատի առնենք, որ ո՛չ պետական հովանի ունի իր վրայ, ո՛չ հաստատուն եկամուտներ, ո՛չ ալ պահեստի հիմնադրամ:
1962-ին, անցորդ մը Եգիպտոսէն, ճեմարանի պարտէզին մէջ նստած, ինք իրեն հաշիւ կ՛ընէր, թէ ի՛նչ կ՛արժեն արդեօք երեք շէնքերը իրենց կարասիներով եւ գոյքերով: Ի վերջոյ եկաւ այն եզրակացութեան, որ վերի վերոյ մէկ միլիոն լ. ոսկի պէտք է արժէին այդ բոլորը: Ետքէն աւելի իրազեկներ ճշդեցին, թէ այդ հաշիւը սխալ էր, եւ թէ բուն արժէքը մէկուկէս միլիոնէն իսկ աւելի է:
Երեսուն այսքան տարուան մէջ Փալանճեան ճեմարանը տէր կը դառնար, ուրեմն, մէկուկէս միլիոն ոսկիի հարստութեան մը: Հաւանաբար հիմա այս դրամագլուխը աւելցած է կէս միլիոնով, նոյնիսկ` մէկ միլիոնով, ո՛չ միայն որովհետեւ յաւելում կրած են գիները, այլ որովհետեւ յաւելում կրած են նաեւ շէնքերը` նոր կառուցումներով եւ արդիական տպարանով: Ամէն տեսակէտէ ԱՊԱՀՈՎ հաստատութիւն մըն է այլեւս ճեմարանը եւ ամուր խարիսխ մը` հայ մշակոյթին սպասարկու:
Բայց, նիւթական կողմէն աւելի, մեզ կը հետաքրքրէ ու կը խանդավառէ գործին բարոյական կողմը:
Վերջընթեր տնօրէնը` Սիմոն Վրացեան, որ վարժապետութենէ վարչապետութեան անցած եւ կրկին վարժապետութեան… բարձրացած է, իր ծանր շուքով կ՛աւելցնէր կրթական այս մեծ հաստատութեան վարկն ու հմայքը: Ուսուցչական կազմը` քանակով եւ որակով պատկառելի, իր արժանի բարձրութեան վրայ կը պահէ Ճեմարանը` զայն դարձնելով, կամ` աշխատելով դարձնել, պզտիկ ազգի մը պզտիկ համալսարանը: Աշակերտները իրապէս կը կազմեն Լիբանանի հայութեան մտաւորական դասը: Անոնց մէջ կան գրական, գիտական եւ հանրային կեանքի որակաւոր սպասարկուներ:
Հաշտ ու համերաշխ մթնոլորտ կը տիրէ այս փոքրադիր Հայաստանին մէջ, եթէ բացատրելու այս եղանակը չի խրտչեցներ ձեզ: Հոգեկան համերաշխութիւնը «մայր է ամենայն բարեաց»: Եւ այս «մայր»-ը, եթէ չենք սխալիր, առաւելագոյն չափով ներկայ է ճեմարանին մէջ եւ նոյնպէս առաւելագոյն չափով կը հսկէ անոր բարգաւաճման ու յառաջընթացին վրայ:
Այս բոլորը կը վկայեն, որ ճեմարանը իր ուղին գտած է եւ հետզհետէ, հաստատուն քայլերով կ՛ընթանայ դէպի աւելի փայլուն հանգրուաններ, միշտ հետամուտ` ծառայելու հայ ժողովուրդին եւ հայ մշակոյթին: «Ծառայել եւ ոչ թէ` իշխել», այս է եղածը, այս պէտք է ըլլայ, մեր բոլոր հաստատութիւններուն, մեր կատարած ու կատարելիք բոլոր գործերուն ու նաեւ կրթական, մշակութային, հանրային մեր բոլոր գործիչներուն ուղենիշը:
Ճեմարանի նախորդ տնօրէնը, հիմա այլեւս` «լռած ջրաղաց», իր տարեվերջի տեղեկագիրներէն մէկուն մէջ կը հաստատէր ի միջի այլոց. «Մեր Ճեմարանին մեծագոյն փառասիրութիւնը հայ մշակոյթով սնած հայ մտաւորական պատրաստելն է»:
Հիմա յուզումով կը վերյիշենք Ճեմարանի առաջին տնօրէնը` Լեւոն Շանթ, որ կը գրէր ասկէ ճիշդ քառասուներեք տարի առաջ. «Հայ վարժարանին կոչումն է ինտելիգենտ պատրաստել»:
Ասոնք ակնկալութիւններ են, եթէ բոլորովին ենթադրութիւններ ալ չեն: Սակայն մեր ակնկալութիւնները կը համապատասխանե՞ն իրականութեան եւ սփիւռքի մէջ ստեղծուած նոր ու դժուարին պայմաններուն: Կը պատասխանենք այս հարցումին. իր գոյութեան շուրջ քառասուն տարիներու ընթացքին ճեմարանը տուած է` բժիշկներ, դեղագործներ, իրաւաբաններ, մեքենագէտներ, ճարտարագէտներ, հանրային գործիչներ, գրողներ, բայց շատ քիչ` հայագէտ: Ասոնք բոլորը հայ մտաւորակա՞ն են, թէ՞ մտաւորական հայեր են:
Չենք սպասեր անշուշտ, որ ճեմարանի բոլոր աւարտականները դառնան հայագէտ, կամ ուսուցիչ եւ կամ հայ գրող, այսինքն ըլլան ինքնայօժար սպասարկուները հայ մշակոյթին: Բայց կը սպասենք, որ թափուր չմնան հանրանուէր գործունէութեան աթոռները: Եւ մենք մեզի իրաւունք չտանք ըսելու, որ աթոռ ունինք, աթոռակալ չունինք:
Աթոռակալները պիտի պատրաստուին Լիբանանի հայ վարժարաններուն մէջ, մասնաւորաբար` Փալանճեան ճեմարանին: Եթէ կը սխալինք մեր ակնկալութեան մէջ, ապա ուրեմն ուրկէ՞, աշխարհի ո՞ր մասէն պիտի ճարենք աթոռակալները. Ամերիկայէ՞ն, Ֆրանսայէ՞ն, Աւստրալիայէ՞ն:
Հայաստանէ՛ն, պիտի ըսէինք, եթէ քանի մը «եթէ»-ներ չըլլային:
Նախ կայ երթեւեկի դժուարութիւնը: Ապա կայ դրամ փոխադրելու դժուարութիւնը: Կայ նաեւ լեզուի, ընդհանուր կրթութեան, սփիւռքի պայմաններուն յարմարելու, այսպէս կոչուած` տիալեկտիկայի դժուարութիւնը:
Եթէ, ինչպէս կ՛ըսէր բանաստեղծ Պարոյր Սեւակ Փարիզի մէջ, արտասահմանէն ղրկուած ուսանողները կրկին արտասահման պիտի դառնան ոչ թէ իբրեւ հայագէտ, այլ իբրեւ թեքնիսիէն, այսինքն` «դրամ շահելու» գործին նուիրուելու համար, այդ պարագային, Հայաստան պիտի չկրնայ մեզի տալ մեր ակնկալածը: Մենք դուրսն ալ կրնանք պատրաստել այն, ինչ որ հայրենիքը պիտի պատրաստէ մեզի համար:
Անձին փրկութիւնը եւ ազգին փրկութիւնը նոյն բաները չեն: Մէկուն փրկութիւնը չ՛երաշխաւորեր միւսին փրկութիւնը: Արտասահմանի մէջ ազգը պէտք ունի հայագէտներու, մանաւանդ հիմա, որ մեր ցրօնքը դարձած է բազմաճիւղ, որովհետեւ աշխարհի բոլոր միջօրէականներուն տակ հայ մը կ՛ապրի, հայեր կ՛ապրին: Մենք այս ցրօնքը հոգեպէս պիտի դարձնենք միակտուր ու միաձոյլ եւ պիտի դարձնենք ո՛չ թէ բժիշկներով ու ճարտարապետներով, այլ` հայագէտներով:
Ի վերջոյ մենք պարտաւոր ենք աթոռակալ պատրաստել մեր թափուր աթոռներուն համար` ուսուցիչի աթոռ, խմբագիրի աթոռ, հանրային գործիչի աթոռ, գրագէտի աթոռ եւ մնացածը:
Այս աթոռներուն բազմապատկութիւնն է հայագէտի աթոռը, թափուրներուն մէջ ամէնէն թափուրը:
Մենք ձանձրացանք, թերեւս նաեւ ձանձրացուցինք, այս բաները ըսելէ ու կրկնելէ:
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
