Հայ Մշակոյթի Անդաստանէն
Պատմահօր
Ծննդավայրին Շուրջ
Պատմահօր` Մովսէս Խորենացիի ծննդավայր նկատուած է Տարօնի Խորնի գիւղը: Մեր մատենագիրներն ու բանասէրները միշտ ունեցած են այն կարծիքը, որ Պատմահայրը Տարօնի ծնունդ է, ինչպէս եւ` Մեսրոպ Մաշտոց: Այդ տեսակէտը ունեցած են նաեւ օտար հայագէտներ: Սեն Մարթեն «Խորենացի» որակումը սերած ըլլալ կը կարծէ Խորեն ձեւէն կամ անոր յոգնակիէն` Խորենքէն: Նոյն կարծիքն ունեցած է նաեւ Ստեփանէն:
Դարերէ ի վեր ընդունուած այս կարծիքը, սակայն, վերիվայր շրջեց ակադեմիկոս Ստեփան Մալխասեանցը` հեղինակը հայերէն բացատրական բառարանին:
Ծանօթ է, որ ան մէկն է մեր մատենագիրներու թարգմանիչներէն` Փաւստոս Բիւզանդ, Խորենացի եւ այլն:
Արդ, անցեալ տարի Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Ս. Մալխասեանցի թարգմանութիւնը` «Մովսէս Խորենացի – Պատմութիւն Հայոց»:
Ս. Մալխասեանց իր երկար ներածականին մէջ կը խօսի նաեւ Պատմահօր ծննդավայրին մասին ու կը գրէ.
«Խորենացի անունը, որով կոչւում է Պատմահայրը, ցոյց է տալիս, որ նա ծնուած պէտք է լինի Խորեն կամ Խորեան անունով վայրում: Այս անունով քաղաք կամ գիւղ յայտնի չէր մինչեւ վերջին ժամանակները: Նա երբեմն կոչւում է նաեւ Տարօնացի, Տարօն գաւառում եղել է Խորոն անունով գիւղ, բայց եթէ Մովսէսը այնտեղ ծնուած լինէր, պէտք էր կոչուէր Խորնեցի կամ Խորոնցի (ինչպէս մի ժամանակ Վենետիկի Մխիթարեաններից ոմանք գրում էին): Աւելի հաւանական է կարծել, թէ նա ծնուած է Սիւնիքում Համբանտ գաւառի Խորեայ անունով փոքր գիւղում, որը յիշում է Ստեփ. Օրբէլեանը, տասներեքերորդ դարու վերջում: Օրբէլեանի յիշած Խորեայ ձեւը 5-րդ դարում հնչում էր աւելի լիակատար ձեւով` Խորեան: (Համեմատել արեւելեան եւ արեւելահայ, այժմեան եւ այժմեայ, միջերկրեան եւ միջերկրեայ, Մամիկոնեան եւ Մամիկոնեայ եւ այլն): Այս ենթադրութեան ուժ են տալիս մի քանի կողմնակի փաստեր, ինչպէս` Խորենացու լաւ ծանօթ լինելը Սիւնիքին, Երասխի հոսանքին, Երասխի ափերի մօտ եղած շէների, Սիւնեաց նահապետ Սիսակին մեծ գովասանքով յիշելը, հակակրութիւնը դէպի Մամիկոնեանները, որոնք Սիւեաց հակառակորդներն էին Ե. դարու երկրորդ կիսում):
Ակադեմիկոս Ս. Մալխասեանց վճռական բնոյթ չի տար իր կարծիքին: Այլ «աւելի հաւանական» կը նկատէ Պատմահօր Սիւնիքի մէջ ծնած ըլլալը: Իսկ իր տուած փաստերը համոզիչ չեն:
Գրագէտ Խաչիկ Դաշտենց, որ ծնած է Տարօն եւ մանկութիւնն ու պատանեկութիւնը անցուցած է այնտեղ, «Սով. Հայաստան»-ի 12 յունուարի թիւին մէջ «Ո՞րն է Պատմահօր ծննդավայրը» խորագրով յօդուած մըն է ստորագրած: Յիշելէ ետք Ս. Մալխասեանցի տեսակէտը, որուն հետեւելով` նման ենթադրութիւն մըն է ըրած նաեւ փրոֆ. Թ. Յակոբեան իր «Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւնը» գործին մէջ, Խ. Դաշտենց կը վկայէ Խորոնք գիւղի գոյութիւնը Տարօնի մէջ, «ուր ծնուել է ինքը` Մովսէս Խորենացին: Ե՛ւ Հացիկը (Մաշտոցի ծննդավայր) ե՛ւ Տերգեւանքը (Դ. Անյաղթի ծննդավայր), ե՛ւ Խորոնքը կանգուն էին մինչեւ Ա. Համաշխարհային պատերազմը»:
Եւ, ըսելէ ետք, թէ` Տարօնի Առաքելոց վանքը մտաւոր կեդրոնն էր առաջին հայ մատենագիրներու, կ՛աւելցնէ. «Այդ վանքի արեւելեան պատի տակ մինչեւ 1915 յունիսի 28-ը գտնւում էին Դ. Անյաղթի, Մովսէս Խորենացու, Մամբրէ Վերծանողի, Ասողիկի եւ ուրիշ երեւելիների շիրիմները: Խորենքի շինականները մինչեւ 1915 ամէն տարի աւանդաբար այցի էին գնում վանքը եւ խունկ էին ծխում իրենց մեծ համագիւղացու` Մովսէս Խորենացի գերեզմանին… Ես չեմ եղել Խորոնք գիւղում, բայց եղողներն ասում են, որ այն գտնւում էր Մուշից դէպի հիւսիս-արեւմուտք, ունէր 50 տուն, տեղը մեծ փոս էր եւ երեւի այդ պատճառով էլ Խորոնք էր կոչւում: Շատ հնարաւոր է, որ արտասանուել է նաեւ Խորեն կամ Խորենք»:
Ինչ կը վերաբերի Խորենացիի լաւ ծանօթ ըլլալուն Սիւնիքի ու Երասխի ափունքին, ապացոյց մը չէ, անշուշտ, որ Պատմահայրը ծնած է այնտեղ: Խորենացի շրջած է յաճախ եւ, ապահովաբար, նոյնքան լայն ծանօթութիւններ ունէր Հայաստանի միւս նահանգներուն մասին եւս, որքան` Սիւնիքի: Խ. Դաշտենց շատ տեղին դիտել կու տայ, որ հ. Ղեւոնդ Ալիշան «երբեք Հայաստանում չի եղել, առաւել եւս Սիւնիքում չի ծնուել, բայց լաւ ծանօթ է Սիւնիքին, եւ այդ գաւառի շէներին, գետերի եւ բոյսերի ամենամանրակրկիտ նկարագրութիւնը նա շարադրել է իր Սիսականում»:
Խ. Դաշտենց վկայութեան կը կոչէ նաեւ նոյնինքն Ստ. Մալխասեանցը, որ 1899-ին գրած է. «Հայոց Պատմահայրը, որ կոչւում է Մովսէս Խորենացի, եւ երբեմն էլ` Տարօնեցի, որից կարելի է եզրակացնել, թէ նա Տարօն գաւառից էր: Գիտնականները ցոյց են տալիս Մշոյ գաւառում Խորեն անունով մի գիւղ, որ եւ համարում են նրա ծննդավայրը»(*):
Խ. Դաշտենց կը յիշեցնէ, որ Լէօ եւս նոյն կարծիքն է յայտնած. «Բազմաթիւ աւանների եւ գիւղերի մէջ (Տարօնի) յիշատակութեան արժանի են Հացեկաց գիւղը, ուր ծնուել է Մեսրոպ Մաշտոցը, եւ Խորնի գիւղը, որ համարւում է Մովսէս Խորենացու ծննդավայրը»:
Արդ, ինչպէ՞ս պատահեցաւ, որ Ստ. Մալխասեանց դարերէ ի վեր ընդհանրացած, ինչպէս նաեւ իր կողմէ յայտնուած կարծիքին դէմ գնաց եւ յանկարծ վէճի նիւթ դարձուց Պատմահօր ծննդավայրը` զայն Տարօնէն Սիւնիք փոխադրելով:
Խ. Դաշտենց շատ բնորոշիչ պատասխան մը կու տայ այս հարցումին:
«Մալխասեանցը,- կը գրէ ան,- իր «Խորենացու առեղծուածի շուրջ» աշխատութիւնը գրել է 1937 թուականին, իսկ «Ծանօթագրութիւնները» 1940-ին: Այդ տարիներին, ինչպէս յայտնի է, կամայականութիւններ եղան ոչ միայն գրականութեան, այլեւ գիտութեան ասպարէզում: Այդ տարիներին էր, որ Օշական գիւղի դպրոցի ճակատից քերուեց Մեսրոպ Մաշտոցի անունը եւ մեր աչքի առաջ Դալարագեազի Վայոց Ձոր պատմական անունը փոխարինուեց Վանի Հայոց Ձորի անունով ու դրոշմուեց մեր հանրապետութեան քարտէսի վրայ, մտաւ հրամանագրերի մէջ:… Կարծում եմ, որ մեծայարգ ակադեմիկոսը վերոյիշեալ հարցում պարզապէս տուրք է տուել այդ տարիների մտայնութեանը եւ իր կամքից անկախ` կատարել է այդ անճշդութիւնը, եթէ չասենք` սխալը»:
Ստ. Մալխասեանցին տուած «տուրք»-ին եւ «կամքից անկախ» սխալին դէմ կ՛առարկէ նաեւ Ա. Մկրտիչեան` իր «5-րդ դարու հայ դպրութիւն» գործին մէջ` Մովսէս Խորենացիի ծննդավայրը համարելով Տարօնի Խորոնք գիւղը:
ՎՐՈՅՐ
(*) «Դասընթաց հայոց մատենագրութեան պատմութեան», էջ 172:
