Գրական Խնդիրներ
Ո՞վ Է Հայ Գրողը
Հայկական ծագումով, բայց օտար լեզուով գրող հեղինակներ ունինք, որոնք միջազգային գրական շրջանակներու մէջ համբաւի տիրացած են եւ մրցանակներու արժանացած: Անոնցմէ մէկը նոյնիսկ անդամ է Ֆրանսական ակադեմիային: Անգլերէն, ֆրանսերէն եւ սպաներէն լեզուները մասնաւորաբար յաջողութեան եւ ծաղկումի լայն ասպարէզներ սկսած են ընծայել հայածին տաղանդներու:
Մեր մամուլը յաճախ կը յիշատակէ, անոնց անունը, թարգմանաբար կը հրատարակէ հատուածներ անոնց գործերէն, իսկ մենք` հայ ընթերցողներս կ՛ուրախանանք, կը հպարտանանք:
Բնական բան մըն է ազգի մը համար տեսնել իր զաւակները` դափնիներու տիրացած օտար մրցադաշտերու վրայ եւ հրճուիլ: Անոնց անունէն փառքի ճառագայթներ կ՛իյնան նաեւ մեր ժողովուրդի անտեսուած գոյութեան վրայ:
Սակայն ո՞ր չափով «հայ գրող» կրնանք համարել զանոնք, ո՞ր չափով կը պատկանին հայ գրողներու ընտանիքին եւ հայ գրականութեան:
Անոնց ամէնէն տաղանդաւորներէն եւ համակրելիներէն մէկը Ուիլիըմ Սարոյեան, որ իսկապէս հայ մնացած է հոգիով, առիթով մը գրած է.
«Թէեւ կը գրեմ անգլերէն եւ ծնունդով ամերիկացի եմ, բայց այն ոգին, որ ինձ կը ստիպէ գրելու, հայկական է: Կը նշանակէ` ես հայ գրող եմ, ե՛ւ հայ գրողներու ընտանիքին պատկանիլը մեծ պատիւ կը համարեմ»:
Չենք կասկածիր բնաւ Սարոյեանի անկեղծութեան վրայ, երբ այսքան յստակ եւ վճռական ձեւով իր հայ ըլլալը կ՛աղաղակէ ի լուր աշխարհին: Կը հաւատանք, որ ան հայու ապրումներով կը դիտէ կեանքը եւ հայու ոգիով գրականութիւն կը մշակէ: Պատշաճութիւններ յարգելու համար չէ, որ կը յայտարարէ` «ես հայ գրող եմ եւ հայ գրողներու ընտանիքին պատկանիլը մեծ պատիւ մը կը համարեմ»: Սարոյեան ստիպուած չէ տուրք տալու: Քիչեր իր համբաւը եւ նիւթական միջոցները ունին: Սարոյեանի եղունգը չարժող գրողներ ունինք, որոնք կը նախընտրեն օտար անունի մը տակ ծածկուած մնալ:
Ուրե՞մն: Կարելի է՞ Ուիլիըմ Սարոյեանի գրականութիւնը մաս նկատել մեր մշակոյթին եւ իր անունը անցընել հայ գրականութեան պատմութեան մէջ: Կամ, ինչպէս ինք կ՛ըսէ, կարելի է՞ Սարոյեանը իբրեւ հայ գրող ընդունիլ:
Դժբախտաբար ո՛չ: Հազա՜ր ափսոս այս «ոչ»-ին համար, որովհետեւ Սարոյեանի սքանչելի պատմուածքները, վէպերն ու թատրերգութիւնները իրապէս պիտի հարստացնէին մեր գրականութիւնը եւ նոր աւիւն պիտի ներարկէին անոր: Ի զօրու չենք տէր կանգնելու անոր ժառանգութեան` հակառակ այն բացարձակ իրողութեան, որ Սարոյեանը գրելու մղող ոգին հայկական է:
Այս կէտը նշանակութիւն ունի միայն բացատրելու համար գրագէտին ստեղծագործական յատկանիշները, տաղանդին ինքնուրոյնութիւնը եւ կեանքի հարցերուն մօտենալու կերպը: Ներկայ եւ ապագայ քննադատները գուցէ վեր առնեն անոր հայկական ծագումը եւ հայու ոգին` շեշտելու համար, թէ Սարոյեան ինչպէ՞ս եւ ի՞նչ նորութիւններ բերաւ ամերիկեան գրականութեան:
Այսքա՛ն:
Մնացած ամբողջ հարստութիւնը կը պատկանի օտարին:
Գրականութիւնները իրարմէ բաժնող սահմանը ոչ թէ գրողներու ազգային ծագումն է, այլ` լեզուն: Հայ գրականութեան մաս կը կազմեն հայերէնով գրուած էջեր միայն: Գեղեցիկ է եւ յուզիչ մինչեւ իսկ Սարոյեանի մէջ վառ մնացող հայ ոգին, բայց աւա՜ղ, «օգտագործած բառերը անգլերէն են», հետեւաբար իր գրականութիւնն ալ` ամերիկեան կամ անգլիական:
Տարօրինակ այս հակասութիւնը յատուկ չէ միայն մեր ազգին: Համաշխարհային համբաւի տէր պելճիքացի, երկու մեծ գրողներ` Մորիս Մեթերլինկ եւ Վերհարըն ֆրանսական գրականութեան կը պատկանին պարզ այն պատճառով, որ ֆրանսերէն լեզուով գրած են իրենց գործերը:
Ինքնախաբէութեան անձնատուր չըլլանք: Լեզուն է հիմքը գրականութեան եւ առհասարակ մշակութային գանձերու պահպանման: Սփիւռքի մեր անբնականոն կեանքի պայմանները կը ստիպեն, որ ոմանք տարբեր կարծիքներ սկսին պաշտպանել. «ոգին է կարեւորը, լեզուն կարելի է կորսնցնել, բայց ոգիով հայ մնալ»:
Անհատական տեսակէտէն հաւանաբար որոշ ճշմարտութիւն կայ այս տեսակէտին մէջ: Սարոյեան հայ է անկասկած, Հայ են նաեւ Ֆրանսայի կամ Միացեալ Նահանգներու մէջ ապրող հազարաւոր նորահաս երիտասարդներ, հակառակ անոր որ իրենց մայրենի լեզուն կորսնցուցած են: Բայց անոնց մտաւոր վաստակը, անոնց ստեղծած երգն ու բանաստեղծութիւնը, անոնց հայու տաղանդին ամբողջ բերքը կը հոսին օտար մշակոյթներու գանձարանին մէջ:
Մենք աւելի խոր երախտագիտութիւն պէտք է սնուցանենք այն հայ գրողին հանդէպ, որ կը յամառի մեսրոպեան տառերով եւ մայրենի հարազատ բարբառով գրականութիւն մշակել, քան` հայերէն լեզուն մոռցած կամ լքած փայլուն պսակաւորին: Առաջինն է ընտանիքին սիւնը, տունը շէնցնողն ու կերակրողը, օճախը վառ պահողը: Միւսը` նախանձելին, յաջողածը հպարտանքի առիթ է անշուշտ, բայց կորուսեալ ուժ մը` մեր կեանքին ու պատմութեան համար:
Նպատակս օտար լեզուով գրող հայ հեղինակները մեղադրանքի տակ առնել չէ երբեք: Ասոնց թիւը հետզհետէ աւելի պիտի շատնայ անխուսափելիօրէն, քանի կը տեւէ գաղթաշխարհի հայ կեանքը: Մանկութենէն մինչեւ համալսարան ֆրանսերէնով կամ անգլերէնով ուսում ստացած հայ երիտասարդը ի՞նչ լեզուով կ՛ուզէք որ գրէ, երբ գրելու պահանջ ունենայ եւ տաղանդ: Ըմբռնենք երեւոյթը, սակայն նոյն ատեն պարզ թող ըլլայ, որ մեր ժողովուրդի այդ զաւակներուն մշակած գրականութիւնը մեզի չի պատկանիր:
Միջազգային հրապարակներու վրայ մուրացիկի ափ երկարելու պէս բան մըն է անցորդներուն ականջին փսփսալ. գիտէ՞ք, Սարոյեանը մերն է: Թրուայան մերն է:
Փա՜ռք Աստուծոյ, հայ լեզուի ամբարները դեռ լեցուն են:
Մ. ԻՇԽԱՆ
